Летувізацыя

Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: Сапраўдная Літва (анг. Lithuania Proper) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «Літоўскай або Белай Русі», тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж роднаснымі жамойтам Інфлянтамі і Курляндыяй

Летувізацыя — палітыка насаджэньня летувіскай (гістарычнай жамойцкай) мовы і культуры сярод нежамойцкага насельніцтва колішняга Вялікага Княства Літоўскага з пашырэньнем на яго сканструяванай новай ідэнтычнасьці летувісаў, а таксама прапаганды летувіскай шавіністычнай інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных Літвы і ліцьвінаў з сучаснымі Летувой і летувісамі, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, дэнацыяналізацыі жыхароў этнічнай тэрыторыі беларусаў (празь іх частковую палянізацыю або русіфікацыю) з паступовым пераводам адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову дзеля асыміляцыі мясцовага насельніцтва летувісамі.

Фрагмэнт мапы Рэчы Паспалітай, дзе Літва (Lituania) цалкам атаясамліваецца зь Белай Русьсю (Russia Bianca), тым часам Жамойць (Samogitia) падаецца асобна ад Літвы, а Масковія (Moscovia) — асобна ад Русі (Вэнэцыя, 1740 г.)

Умовы для летувізацыі склаліся па анэксіі Вялікага Княства Літоўскага Расейскай імпэрыяй, калі адбылося замацаваньне назвы «Літва» за Жамойцю і жамойтамі. Дзеячы жамойцкага нацыянальнага абуджэньня дзеля забесьпячэньня свайму руху гістарычнай асновы выкарысталі — у якасьці этнічнай — назву старажытнай літоўскай (беларускай) дзяржавы, а ня ўласнага Жамойцкага княства (якое не асацыявалася з уяўленьнямі пра разьвітую старажытную дзяржаўнасьць). На згоду і пры падтрымцы расейскіх уладаў, імпэрскім інтарэсам якіх адпавядала прывязваньне гісторыі ВКЛ да нашчадкаў балтыйскай меншасьці, а не беларусаў, летувісы выбудавалі міт пра ВКЛ як выняткова летувіскую дзяржаву. Гэты міт стаў падмуркам, на якім летувіскія дзеячы пачалі будаваньне новай летувіскамоўнай «Літвы». Прэтэнзіі Летувы на пераемнасьць з ВКЛ падмацавала атрыманьне ёй старажытнай літоўскай сталіцы Вільні і сталічнага Віленскага краю — насуперак волі мясцовага насельніцтва — у выніку злачыннай змовы паміж сталінскім СССР і гітлераўскім Трэцім Райхам у пачатку Другой сусьветнай вайны. Савецкія ўлады дазволілі летувісам нацыяналістычную ідэалёгію, заснаваную на міце пра ВКЛ як «старажытную летувіскую дзяржаву» (адначасна ўчыняючы этнацыд беларусаў — па фізычным вынішчэньні беларускай гістарыяграфіі), што засьведчыла ўнікальнасьць і вынятковасьць становішча Летувы ў параўнаньні зь іншымі савецкімі рэспублікамі. Па распадзе СССР заснаваная на мітах і стэрэатыпах гістарычная навука працягвае выступаць часткай дзяржаўнай ідэалёгіі Летувы, што знаходзіць падтрымку ў Расеі.

Перадумовы

Прусія

Асноўныя артыкулы: Малая Летува, Жмогусы і Жамойты

Мапа трынітарскіх кляштараў у Рэчы Паспалітай, дзе пад назвай «Жамойць» (лац. Samogitia) аб’ядноўваюцца землі Жамойцкага староства і Самляндыі, каля 1748 г.

У сярэдзіне XVI ст. у прускай частцы Жамойці, названай пазьней «Малой Летувой», пры падтрымцы нямецкіх уладаў Прусіі пачалося летувіскае кнігадрукаваньне (прытым на летувіскай мове дагэтуль не існавала рукапіснай кніжнасьці і, увогуле, пісьменства). Як зазначае беларускі гісторык Іван Саракавік (у чым пагаджаецца з дасьледнікам Іванам Ласковым), «Жамойць сталі называць Літвой немцы ва Ўсходняй Прусіі, якія выдавалі на жамойцкай мове значную колькасьць пратэстанцкай літаратуры. Нямецкая ж навуковая літаратура карысталася вялікім аўтарытэтам у Расеі. Так і ў расейскай навуцы пачалі сьцьвярджаць, што жамойты — гэта тое ж, што і літва». Яшчэ ў 1855 годзе мовазнаўца Станіслаў Мікуцкі зьвярнуў увагу на тое, што народжаны ў Магілёве лінгвіст і лексыколяг Фёдар Шымкевіч у сваёй фундамэнтальнай працы «Корнеслов русского языка, в сравнении со всеми главными славянскими наречиями и 24 иностранными языками» (1842 год) азначыў летувіскія словы, выпісаныя з адзінага выдадзенага ў Вялікім Княстве Літоўскім слоўніка летувіскай мовы Канстанціна Шырвіда, як прыналежныя да «самагіцкай мовы», а з выдадзенага ў Прусіі слоўніка Філіпа Руіга (у назове якога летувіская мова па-нямецку азначалася як «літоўская», ням. «Littauisch-Deutschen und Deutsch-Littauischen Lexicon») — як прыналежныя да «літоўскай мовы», хоць ужо за часамі Мікуцкага афіцыйная лінгвістычная навука, наадварот, вызначала мову першага слоўніка як «уласна літоўскую», а другога — як «жамойцкую» (сучасная летувіская лінгвістыка вызначае мову прускіх выданьняў як «заснаваную на заходнежамойцкім дыялекце»). Тым часам беларускую мову Фёдар Шымкевіч азначыў «літоўска-рускай».

Жамойць: пруская (Samland) і літоўская (Samogitie), і прылеглая Зэмгалія (Semigallo), 1768 г.

Упершыню назву «летувіская мова» (лет. «Lietuwiſchka [ließuwi]» — «літоўская мова») у назове кнігі, выдадзенай на мове жамойтаў (дакладней — яе літоўскім дыялекце), выкарысталі ў 1579 годзе народжаныя на літоўскай Жамойці выхаванцы Кёнігзбэрскай акадэміі — былыя палітычныя «літоўцы» (жыхары Вялікага Княства Літоўскага), якія эмігравалі ў Прусію. Гэта адбылося па сьмерці заснавальніка акадэміі і ініцыятара летувіскага кнігадрукаваньня герцага прускага Альбрэхта Гогенцолерна, пляменьніка вялікага князя літоўскага Жыгімонта Старога, хоць і яго супраціўніка.

Выкарыстаньне летувіскай мовы ў Прусіі дзеля пашырэньня лютэранства сярод летувісаў прымусіла зьвярнуцца да гэтай мовы езуітаў — галоўных дзеячоў Контрарэфармацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім, што прычыніліся да друкаваньня летувіскамоўных кніг у Вільні. Гісторык Павал Урбан адзначае, што менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці сьпярша ў Прусіі, а потым і ў Вільні (з 1595 году) мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы».

Рэч Паспалітая

Асноўны артыкул: Жамойць

Старонкі каталёгаў бібліятэк у Гарадзішчы і Крэтынзе, на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая

Апроч дзейнасьці жамойцкіх і нямецкіх кніжнікаў у Прусіі, гісторык Вацлаў Пануцэвіч адзначае наступныя чыньнікі, якія спрыялі частковаму (супярэчліваму і праз гэта даволі заблытанаму) пашырэньню ў Вялікім Княстве Літоўскім тэрміна «літоўская мова» на літоўскі дыялект мовы жамойтаў, нягледзячы на адначаснае захаваньне адасобленасьці Жамойці ад Літвы:

• заняпад літоўскай (беларускай) каталіцкай традыцыі пры пераходзе магнатаў у кальвінізм і арыянства;
• узвышэньне польскай мовы ў выніку Рэфармацыі і яе пранікненьне ў Вялікае Княства Літоўскае празь Люблінскую унію;
• сьмерць апошняга зь Ягайлавічаў;
• узмацненьне Маскоўскай дзяржавы з узвышэньнем Маскоўскай царквы па заняцьці туркамі Канстантынопалю;
• празьмернае захапленьне праваслаўнымі ліцьвінамі царкоўнаславянскай мовай як «сапраўднай» і «годнай праваслаўя».

Надрукаваны ў Вільні (1690 год) пераклад папскай булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» (лац. Lingua Samogitica). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях Жамойцкага біскупства, якое ахоплівала ня толькі Жамойцкае староства, але і Ўпіцкі павет, жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «аўкштайтамі» — «уласнымі літоўцамі»

Гісторык Анатоль Грыцкевіч зьвяртае ўвагу на тое, што ў XVI ст. дзеля абгрунтаваньня правоў маскоўскіх князёў на землі сучасных Беларусі і Ўкраіны ў Маскоўскай дзяржаве стварылі міт пра «літоўскую» (г. зн. жамойцкую, летувіскую) заваёву беларускіх земляў, які ўпершыню зьявіўся ў літаратурна-публіцыстычным творы «Сказание о князьях владимирских». Як паказвае гісторык Мікола Хаўстовіч, адной з спробаў абараніцца ад ідэалягічных нападаў Маскоўскай дзяржавы (яшчэ за панаваньнем там нашчадкаў Рурыка) стала зьяўленьне ў самім Вялікім Княстве Літоўскім легенды пра Палямона, якая сьцьвярджала паходжаньне ліцьвінаў ад рымскіх нобіляў, а ня кіеўскіх (рускіх) князёў, а Літоўскай дзяржаўнасьці — ад Рымскай, што ўрэшце прывяло да павелічэньня значнасьці неславянскай часткі Вялікага Княства Літоўскага — Жамойці, а ў XVIII—XX стагодзьдзях гісторыкі і палітыкі Расейскай імпэрыі і СССР выкарысталі гэтую ідэю разам зь мітам пра «літоўскую» заваёву беларускіх земляў дзеля расейскай імпэрскай канцэпцыі: нібы праз тое, што неславяне (балты) калісьці захапілі славянскія землі, заваёва («вяртаньне») гэтых земляў Расеяй ёсьць аднаўленьнем гістарычнай справядлівасьці. Зьяўленьне тэорыі пра «рымлянскае паходжаньне» ліцьвінаў і жамойтаў (хоць гістарычная адасобленасьць жамойтаў тут выявілася ў асобнай вэрсіі свайго «рымлянскага паходжаньня», адрознай ад легенды пра Палямона для ліцьвінаў) як адну з прычынаў пашырэньня назвы «літоўская мова» на мову жамойтаў адзначае гісторык Павал Урбан.

Яшчэ ў 1869 годзе Ігнат Казлоўскі зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя летувіскай мовы і культуры ў Вялікім Княства Літоўскім пачалася па Люблінскай уніі (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыграў ордэн езуітаў — а менавіта «польская партыя» ў ім. Галоўны матыў апошніх гэты дасьледнік бачыў у жаданьні палякаў зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж ліцьвінамі і русінамі дзеля іх палянізацыі і асыміляцыі.

Адзіны выдадзены ў ВКЛ летувіскі слоўнік «Слоўнік трох моваў», у якім не падаецца назва трэцяй (летувіскай) мовы, і выдадзены таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы латыскі слоўнік з дакладным азначэньнем моваў — «Слоўнік польска-лацінска-латыскі»

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контрарэфармацыі Мікалаем Даўкшам пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Прытым, хоць у прадмове Даўкша сьцьвярджаў, што зрабіў пераклад «на ўласную мову нашу летувіскую», аднак у прадмове да перавыданьня 1605 году ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «ня маем катэхізму летувіскага». Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта Канстанціна Шырвіда (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік латыскай мовы дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lottavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «польскі, лацінскі і жамойцкі» (лац. Poln. Lat. et Samogiticae, ням. Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага (польск. «Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki», лац. «Synonyma Latino-Polono-Samogitica»), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка Станіслава Растоўскага (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-палямонам прызначаная з дазволу старэйшых» (лац. Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у рыскім навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» (ням. «eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»). Прытым азначэньне выдаўцамі-езуітамі жамойцкай (летувіскай) мовы як «галоўнага дыялекту Літвы» абсалютна не адпавядала рэчаіснасьці, што прызнае летувіскі мовазнаўца Зігмас Зінкявічус: напраўду, палітычная, эканамічная, сацыяльная і культурная сытуацыя ў ВКЛ не была прыхільнай да летувіскай мовы, якая была загнаная «ў найніжэйшую клясу ва ўласнай айчыне» — «для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка». Першы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў з друку паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак» (лет. Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu = польск. Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek). Тым часам існуюць зьвесткі, што яшчэ ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выдалі «Лемантар жамойцкі», аднак яго асобнікі не захаваліся да сёньня.

Летувіскія кнігі (Вільня, 1750 г. і Супрасьля, 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая

Сярод летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і Супрасьлі, большасьць азначаліся як выдадзеныя на «жамойцкай мове» («мове жамойтаў»), а адзіную кнігу, дзе ў назове сьцьвярджалася «літоўская мова», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Увогуле, факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у г. зв. «Малой Летуве») жамойцкай засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык Абрагам Пэнцэль(de) у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — "…шмат ["літоўскіх" кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігзбэргу] дадалося зь Вільні <…> дзе яна ["літоўская мова" — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю" — і нямецкі лінгвіст Ёган Фатэр(en) у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — "У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы ["Малая Летува"]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай"). Пра папулярнасьць разуменьня нелетувіскім жыхарствам ВКЛ мовы летувісаў як жамойцкай, сярод іншага, сьведчаць каталёгі літоўскіх бібліятэк: пры Віленскім францішканскім кляштары (1797 год), дзе захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў — «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» (польск. Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim), пры Віленскім унівэрсытэце (1772 год), дзе адзіная цалкам летувіская кніга азначалася як выданьне на «жамойцкай мове» (лац. «Samogitico idiomate»), пры Берасьцейскім трынітарскім кляштары, дзе адзіная кніга на летувіскай мове азначалася як «жамойцкая кніга», ды іншыя. У адказ на падобныя сьведчаньні Зігмас Зінкявічус высоўвае гіпотэзу, нібы ўсходні варыянт летувіскай мовы — «пісьмовая літоўская мова» (у адрозьненьне ад заходняга варыянту летувіскай мовы — «пісьмовай жамойцкай мовы», беспасярэднім працягам якой стала сучасная летувіская мова) — цалкам зьнік яшчэ ў пачатку XVIII стагодзьдзя.

Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні ў 1793 годзе

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага (да Крэўскай уніі) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай Рэфармацыі і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай Контрарэфармацыі, распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным „цывілізацыйным“ чыньнікам гісторыі Літвы выняткова Каталіцкую Царкву (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра „балтыйскае паганства“ Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па падзелах Рэчы Паспалітай гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай „навуковай“ вэрсіяй гісторыі Літвы».

Фрагмэнт мапы ВКЛ (Вэнэцыя, 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: Widaw на нямецкай, Vilna на італьянскай, Wilenski [горад, замак] на літоўскай (беларускай — мове ліцьвінаў), Wilna на польскай, Vilne на францускай, Vilna на лаціне

У гістарычных крыніцах XVII—XVIII стагодзьдзяў пашырылася азначэньне жыхароў пераважна этнічнай тэрыторыі беларусаў (яе заходняй часткі) як «старалітвы» («старой літвы», «стараліцьвінаў»), прытым неаднаразова адзначалася беспасярэдняя повязь старалітвы з русінамі: «старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны» (лац. «Antiqui lithuani, id est ruteni») (Сьвір, 1689 год), «старыя русіны або старалітва» (лац. «Rutheni Veteres, seu Stara Litwa») (Ваверка, 1692 год), «русіны…, званыя старажытнымі яцьвягамі або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“» (лац. «Ruthenorum…, dicti antigui Jadźwingowie vel alio nomine populariter Stara Litwa») (Чарнаўчыцы, 1721 год).

Народжаны на Падляшшы этнограф-дамініканін Канты Багінскі, які паводле вынікаў сваіх падарожжаў Жамойцю каля 1780 году склаў «Хараграфію або апісаньне сьвятой Жамойці» (польск. «Chorografia czyli opisanie Żmudzi świętej»), зьвяртаў увагу на тое, што жамойты ў тыя часы працягвалі надзвычай зацята трымацца ўласнай мовы і зусім не паддаваліся моўнай асыміляцыі: «Жамойцкая мова ні сёе, ні тое. Гавораць на ёй у кожным павеце, у кожнай парафіі іначай… Аднак яе гэтак кахаюць жамойты, што зусім ня любяць тых, хто яе ня ведае… Гэта ёсьць найбольшай прычынай простасьці і ня добрай адукацыі жамойцкай моладзі, што ня хоча пакінуць сваёй баламутнай мовы і паказацца на сьвет». А ў 1851 годзе адзначалася, што сярод жамойтаў здаўна бытуе старажытны пахавальны абрад — сьпяваць нябожчыку, што яго больш ня будуць прыгнятаць іншыя народы, у тым ліку ліцьвіны.

Швэдзкі гісторык Ёган Тунман(en) у сваёй працы «Дасьледаваньні старажытнай гісторыі некаторых паўночных народаў» (Бэрлін, 1772 год) зазначаў наконт паходжаньня «лецкіх народаў» (летувісаў і латышоў), што паўднёва-заходняя Русь, Літва, большая частка Прусіі і Польшчы былі пачатковым месцам пражываньня славянаў або вэнэдаў і што «леты», якія насяляюць частку гэтых краін — гэта «не асобны народ, не старажытная нацыя, а славяне, зьмяшаныя зь фінамі і готамі».

Расейская імпэрыя

Атаясамліваньне літоўскага з жамойцкім

Асноўны артыкул: Ліцьвякі

Летувіскі пераклад Сыманаса Даўкантаса «з лацінскай мовы на жамойцкую» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)

Выдадзены ў 1787 годзе афіцыйны агляд Расейскай імпэрыі (перавыдаваўся ў 1793 годзе), хоць і называў ўтвораныя на анэксаваных землях Вялікага Княства Літоўскага Магілёўскае і Полацкае намесьніцтвы «Беларусьсю», але азначаў жыхароў гэтых намесьніцтваў «палякамі і літвой» (паводле гісторыка Леаніда Лыча, тэрмін «палякі» тут ужылі хутчэй за ўсё дзеля таго, каб паказаць прыналежнасьць часткі насельніцтва да каталіцтва). Выдадзенае ў 1787 годзе на загад маскоўскай гаспадыні Кацярыны II «Кароткае землеапісаньне Расейскай дзяржавы» паведамляла, што «літва [насяляе] Полацкае і Магілеўскае [намесьніцтвы]», таксама выдадзены ў 1788 годзе «Новы і поўны геаграфічны слоўнік Расейскай дзяржавы або Лексыкон» падаваў наступнае азначэньне: «літва — гэта народ, які насяляе Полацкае і Магілёўскае намесьніцтвы». А выдадзенае ў 1799 годзе пры Расейскай акадэміі навук «Апісаньне ўсіх народаў, якія насяляюць Расейскую дзяржаву» засьведчыла папулярнасьць у тыя часы меркаваньня пра этнічную блізкасьць ліцьвінаў (літоўцаў) і русінаў (русаў): «літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у пляне сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцьця, адзеньня і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова зь вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расеі». Прытым працягвала захоўвацца разьмежаваньне паміж ліцьвінамі і жамойтамі: у сьпісах ураднікаў-базылянаў Віленскай уніяцкай мітрапаліцкай япархіі за 1815 год поруч зь «літоўскімі ўраджэнцамі» і «літоўскай нацыяй» (пад якімі выступаюць жыхары этнічнай тэрыторыі беларусаў) адзначаліся «самагіцкі ўраджэнец» і «самагіцкая нацыя». Яшчэ ў 1804 годзе Віленскі ўнівэрсытэт прызначыў спэцыяльных візытарараў у школы Віленскай і Гарадзенскай губэрняў, сярод абавязкаў якіх значылася (пункт 10): «Візытатар у абедзьвюх гэтых губэрнях мае даведацца падрабязна пра Самагіцкую (Жмудзкую) мову, дзе і як далёка сягае яе ўжываньне, заўважаючы асаблівыя пра яе зьвесткі; таксама мае даручыць і школьным станам старанна зьбіраць усе падрабязнасьці, якія маглі б растлумачыць паходжаньне гэтай мовы і яе ўласьцівасьці, праз што можна было б выразьней даведацца пра гісторыю таго народа, якому гэта мова была прыродная; сабраныя ж заўвагі пра яе, пісаньні, песьні ды іншае на гэтай мове маюць быць дасыланыя ва Ўнівэрсытэт».

Тым часам яшчэ ў 1796 годзе, па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай улады Расейскай імпэрыі ўлучылі гістарычна адасобленае ад уласна Літвы колішняе Жамойцкае староства ў склад Літоўскай, а з 1801 году — Літоўска-Віленскай губэрні, прытым Менская, Віцебская і Магілёўская губэрні ў сваіх назвах не атрымалі азначэньня «Літоўскія». Зь іншага боку, маскоўскія гаспадары Павал I (1796—1801) і Аляксандар I (1801—1825) не перашкаджалі палянізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага (як зазначае польскі дасьледнік Рышард Радзік, татальная палянізацыя літоўскай шляхты адбылася па падзелах Рэчы Паспалітай, як культурная рэакцыя на палітычнае змаганьне з Расейскай імпэрыяй), што значна ўзмацніла тагачасныя культурна-ідэйныя ўплывы палякаў на літоўскіх (беларускіх) землях. У 1808 годзе былы езуіт Францішак Ксавэры Богуш выдаў у Варшаве кнігу «Аб пачатку народу і мовы літоўскай» (польск. «O początkach narodu i języka litewskiego»), дзе атаясаміў ліцьвінаў з прускімі летувісамі (з спасылкамі на кнігі, выдадзеныя ў г. зв. «Малой Летуве») і, адпаведна, літоўскую мову — з жамойцкай, якую заклікаў зрабіць мовай высокай культуры. Тое, што летувізацыі спрыялі польскамоўныя аўтары (апроч Богуша, яшчэ Тадэвуш Чацкі, Іяхім Лялевель ды іншыя), якія пачалі прыўзносіць балтыйскасьць з паганствам (летувіскасьць) і зьмяншаць уплывы Русі ў гісторыі Літвы, а таксама прапагандаваць сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня, адзначаў ужо ў 1869 годзе Ігнат Казлоўскі. Гэты ж аўтар паказваў, што летувізацыя ў той час адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, і касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці). Ён жа зьвяртаў увагу на сьведчаньне Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі), што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка (іншы аўтар пры апісаньні летувісаў, якіх ён называў жмогусамі, адзначаў іхную прагу вывучыць сваіх сыноў на ксяндзоў, а таксама надзвычайную прывязанасьць да ўласнай мовы пры браку веданьня іншых моваў). Як сьведчыў Ігнат Казлоўскі, за яго часам жыхароў гістарычных Ковеншчыны і Вількаміршчыны, якія ўжывалі ў гутарцы дзьве мовы — беларускую і летувіскую, альбо іх сумесь, у якой дамінавала беларуская мова — палякі называлі «новымі літоўцамі», уласна жамойты называлі гэтых летувісаў «гудамі» і не лічылі іх часткай летувіскага народу, а беларусы і каталіцкія сьвятары гэтых «новых літоўцаў» называлі «ліцьвякамі» (сугучна зь «літвакамі» — літоўскімі жыдамі).

Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)

Гісторык мовы Сяргей Запрудзкі адзначае, што яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» ды многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў. Аднак па публікацыі Богуша (1808 год) адзначалася паступовая папулярызацыя меркаваньня пра тоеснасьць жамойцкага зь «літоўскім», што на раньнім этапе выявілася азначэньнем некаторых жамойцкіх кніг як выдадзеных на «летувіскай мове» або «летувіска-жамойцкай мове». Агучаны Богушам заклік зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры ўрэшце знайшоў падтрымку ў студэнта Віленскага ўнівэрсытэту, народжанага на Жамойці селяніна Сыманаса Даўкантаса, які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя Вітаўта ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву Аўкштота і дазволіла вынайсьці «аўкштайтаў» (г.зв. «вышэйшых літоўцаў», абвешчаных «ўласна літоўцамі» — гістарычнымі ліцьвінамі) і такім спосабам атаясаміць зь ліцьвінамі жамойтаў (як «ніжэйшых літоўцаў»), новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū», сучаснае летувіскае «Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся пазьнейшыя «аўкштайты».

Моўная мапа з этнаграфічнага атлясу (Лёндан, 1850 г.): літоўская мова (Lithuanian) займае ўсю этнічную тэрыторыю беларусаў (ад Горадні да Смаленску), жамойцкая мова (Samogitian) — этнічную тэрыторыю летувісаў

Гісторык Андрэй Катлярчук зьвяртае ўвагу на тое, што першы летувіскі бібліяграфічны слоўнік (1841 год) атрымаў назву «Бібліяграфічныя і літаратурныя ведамасьці аб вучоных жмудзінах», што ёсьць адным зь сьведчаньняў тагачаснай няпэўнасьці саміх летувісаў ва ўласнай саманазьве. Тым часам патомны віленскі выдавец Адам Завадзкі, у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага». Польскі і беларускі пісьменьнік Адам Плуг (1823—1903) у 1875 годзе наступным спосабам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове». Славуты навуковец-дасьледнік, геоляг і мінэроляг Ігнат Дамейка (1802—1889) у сваёй кнізе «Мае падарожжы», апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку называў нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера: ён дакладна выдзяляў «каронных» (г. зн. палякаў), жмудзінаў (сучасных летувісаў) і «нашых ліцьвінаў» (сучасных беларусаў). Беларускі пісьменьнік і перакладнік Вінцэсь Каратынскі (1831—1891) у сваім нарысе пра Яўстаха Тышкевіча (1873 год) зазначаў, што той «пераехаў на сталае месца жыхарства ў мястэчка Біржы, у маяратны маёнтак свайго сваяка Міхала Тышкевіча, графа на Жмудзі», дзе «пачаў вучыцца па-жмудзінску зьбіраць народныя паданьні, песьні і прымаўкі». Ляўрэат Нобэлеўскай прэміі ў галіне літаратуры Генрык Сянкевіч (1846—1916), які меў літоўскае паходжаньне і часта бываў на Віленшчыне, у сваім найбольш вядомым гістарычным рамане «Агнём і мячом», напісаным у 1884—1888 гадох, апавядае пра літоўскага шляхціча Лонгіна Падбіпенту, які адзначаецца сваёй «сьпеўнай літоўскай гаворкай» — то бок гаворыць па-беларуску з тыповым беларускім фрыкатыўным «г» (напрыклад, «Słuchać hadko»), тым часам летувіскую мову (напрыклад, «Padłas!», «Panas Kmitas») ужывае пэрсанаж з характэрным імём «Жмудзін». Народжаны ў Смаленску географ Сяргей Меч(ru) адзначаў (у тым ліку на падставе ўласнай вандроўкі ў 1894 годзе), што ў басэйне Нёману беларусы называюць сябе ліцьвінамі, тым часам летувісаў «больш за ўсё ў Ковенскай і Віленскай губэрнях, дзе яны вядомыя пад імём жмудзінаў». Беларускі этнограф і фальклярыст Павал Шэйн (1826—1900) пісаў: «у гэты час селянін Гарадзенскай губэрні, ня толькі беларус, але і жмудзін не пачне ні араць, ні вазіць гной, ні сеяць». А фальклярыст і этнограф Міхал Федароўскі (1853—1923) засьведчыў пра Слонімскі павет Гарадзенскай губэрні: «называе люд [беларускі]: сябе — ліцьвінамі, жмудзінаў — гіргатунамі».

Мапа («Географический атлас Российской империи», 1851 г.), дзе этнічная тэрыторыя беларусаў мае подпісы «літоўцы» (на поўдзень ад Горадні і Менску) і «беларусы»

У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец Пётар Кёпэн(ru) у сваёй кнізе «Аб паходжаньні, мове і літаратуры літоўскіх народаў» спрабаваў аспрэчыць апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка Карла Ватсана(de), які да «латыскіх народаў» (ням. «Lettischer Volksstamm») прылічваў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»). Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы», ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «ўласна гэтак званая літоўская гаворка», «уласна гэтак званая літоўская мова», «уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)», «уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)» (рас. «собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»). Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык Мікалай Палявы(ru) зазначаў: «няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх ліцьвіна-русаў і беларусаў)». У 1831 годзе прафэсар гісторыі Парыскай акадэміі Андрыен Жары Мансі (у 1832 годзе выйшаў з друку расейскі пераклад гэтай працы) вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля Вільні ды іншых; «крывіцкую» каля Віцебску, Смаленску ды іншых; «жамойцкую»; «пруска-літоўскую» каля Тыльзыту ды іншых. Падобныя зьвесткі географ Х’ю Мюрэй(en) зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі». А ў 1837 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1839, 1845, 1849 і 1855 гадох) расейскі гісторык Мікалай Устралаў(ru) ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» (рас. «…в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»). У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (ліцьвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў».

Разам з тым, як паказвае беларускі гісторык Уладзімер Арлоў, у першай палове XIX ст. сярод расейскіх адукаваных колаў захоўвалася разуменьне таго, што Літва — гэта спрадвечна славянскі край. «Литва ли, Русь ли, что гудок, что гусли, всё нам равно, было бы вино», — засьведчыў Аляксандар Пушкін у трагедыі «Барыс Гадуноў». У вершы «Клеветникам России» ён жа называў вызвольнае антырасейскае паўстаньне 1830—1831 гадоў «волнением Литвы», «спором славян между собою». Зь іншага боку, менавіта на «самагіцкую мову» загадваў у 1832 годзе перакласьці малітву за дом Раманавых маскоўскі гаспадар Мікалай I. А ў 1833 годзе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі выдала распараджэньне аб выкладаньні «жмудзкай граматы» ў «самагіцкіх прыходзкіх вучэльнях» Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрняў.

У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар Дэрпцкага ўнівэрсытэту Фрыдрых Крузэ(ru), хоць ужо і пісаў, што «літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa»), але прытым зазначаў: «сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах». У 1851 годзе Пётар Кёпэн азначаў жыхароў усходняй часткі Ковенскай губэрніі як «гэтак званых літоўцаў» (ням. sogenannte Litauer), прытым выдзяленьне насельніцтва ўсходняй часткі гістарычнай Жамойці ў «літоўцаў» Кёпэн абгрунтоўваў сьведчаньнем «шматгадовага жыхара Літвы, чыноўніка статыстычнага камітэту пры віленскім генэрал-губэрнатары» Паўла Кукальніка(ru) — народжанага ў Замасьці расейскага гісторыка і пісьменьніка, які ў 1824 годзе атрымаў ад міністра асьветы Расейскай імпэрыі прызначэньне на пасаду прафэсара ўсеагульнай гісторыі і статыстыкі Віленскага ўнівэрсытэту. Аднак, падаўшы адпаведнае тлумачэньне Кукальніка («[уласна жамойць] адрозьніваецца ад уласна літоўцаў гаворкай, норавамі, звычаямі і вераваньнямі, як маларосы ад вялікарасіянаў»), Кёпэн зазначыў, што атрыманыя на яго запыт прыклады «жамойцкай» і «літоўскай» моваў, як здаецца, не пацьвярджаюць наяўнасьці моўных адрозьненьняў: Кукальнік даслаў прыклад «літоўскага дыялекта» з выданьня, мова якога азначалася цэнзарам як «жамойцкая» (po Zmudzku). Апроч таго, Кёпэн прывёў атрыманыя ад Расейскай акадэміі навук два сьпісы жыхароў Ковенскай губэрніі за 1847 год, у першым зь якіх «жамойты» і «літоўцы» выдзяляліся ў асобныя графы табліцаў, а ў другім — складзеным расейскім губэрнскім кіраўніцтвам — аб’ядноўваліся з наступным азначэньнем: «Ведамасьць паселішчам N павету, населеным сапраўднымі літоўцамі, або гэтак званай жамойцю» (рас. «Ведомость селениям N уезда, обитаемым настоящими литовцами, или так называемой жмудью»). Ужо ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «аўкштайты» («уласныя літоўцы») крытыкавалася на старонках прыватнага расейскага часопісу Библиотека для чтения(ru), які на той час рэдагаваўся выхадцам зь віленскай шляхты, навучэнцам Менскага езуіцкага калегіюму і Віленскага ўнівэрсытэту, прафэсарам-паліглётам Восіпам Сянкоўскім (1800—1858) супольна з выхадцам з кіеўскай шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў Альбэртам Старчэўскім(ru):

Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін «літва». Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж літвой і жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць літвой, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, жамойць. Абедзьве яны — тая ж жамойць. Слова літва зусім не літоўскае і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія грэкі, італьянцы і паўднёвыя швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай чудзьдзю, не называюць сябе літвой; такім парадкам, і сястра іхняя, літоўская чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — жамогусы, жамогі альбо жамодзі, сямогі альбо сямодзі, адкуль ўтварыліся словы жамойць і самагіція. Латышы таксама называюць сябе земме, семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як сома альбо суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», фіны, альбо фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай чудзі, альбо жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой чудзь гэтая належала.

«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» (1861 г.) і «Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад Мураўёва-вешальніка

Зь іншага боку, у час здушэньня нацыянальна-вызвольнага паўстаньня (1863—1864) расейскі начальнік «Паўночна-Заходняга краю» Мураўёў-вешальнік ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове», а 5 лютага 1865 году выдаў загад «прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага». Напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля Віленскай навучальнай акругі Аляксандра Шырынскага-Шыхматава(ru) да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі Аляксандра Галаўніна(ru) адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не русіфікаваць іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў Расеі:

	На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.

Раней, у 1861 годзе Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў афіцыйна паведамляў генэрал-губэрнатару Ўладзімеру Назімаву(ru), што большасьць сельскага насельніцтва Ковенскай губэрні размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у народных вучэльнях дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам літоўская і летувіская мовы (рас. литовский язык) у гэтым дакумэнце не ўпаміналіся:

Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі.

Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў Панявескай настаўніцкай сэмінарыі: рас. «Программа преподавания жмудского языка» (налева), рас. «Программа жмудско-литовского языка» (направа)

Як прызнае сучасны летувіскі гісторык Дарыюс Сталюнас(lt), яшчэ ў 1860-я гады «…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“».

Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць летувіскі нацыянальны рух (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў Мар’ямпальскай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў Сейненскай і Сувалкаўскай гімназіях. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі Івану Карнілаву(ru): «Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы», а 11 верасьня таго ж году — «Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову». 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап Макары (Булгакаў)(ru) пісаў да обэр-пракурора Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы) «Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…». У 1881 годзе на старонках афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася: «Зрэшты, варта заўважыць, што назвы „жмудзіны“ і „ліцьвіны“ (літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе „жмудзінамі“ ўсіх сапраўдных літоўцаў, у супрацьлегласьць „ліцьвінаў“, гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць „ліцьвінаў“ як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы „літоўская мова“ ўжываюць „жамойцкая мова“». У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам Іванам Каханавам(ru), калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?» (рас. «ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»). Урэшце, у 1888 годзе начальнік Віленскага цэнтральнага архіву старажытных актаў латыш з паходжаньня Іван Спрогіс(ru), які разам зь сям’ёй дзеля паляпшэньня сацыяльнага становішча зьмяніў лютэранскую веру на маскоўскую Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (сярод іншага, гэты дзяяч спрабаваў сьцьвярджаць «расейскі» характар Вялікага Княства Літоўскага, азначаў беларускую газэту Наша Ніва як «вядомае сэпаратысцкае выданьне, якое выдаецца за польскія грошы з мэтай убіць клін паміж беларусамі і вялікарусамі паводле прыкладу ўкраінцаў», беларускую мову лічыў «сапсаванай вэрсіяй» расейскай і, увогуле, актыўна займаўся антыбеларускай прапагандай на карысьць «вялікай расейскай нацыі»), зрабіў наступную заяву ў выдадзеным пры падтрымцы расейскіх ўладаў «Геаграфічным слоўніку даўняй Жамойцкай зямлі XVI стагодзьдзя»: «У гэтым пункце лічу неабходным зрабіць заўвагу, што ўжываныя ў цяперашні час некаторымі пісьменьнікамі і навукоўцамі выразы пра мову літоўцаў „літоўская мова“, „жамойцкая мова“ як штосьці адзін ад аднаго аддаленае і ці ледзь не супрацьлеглае, ня маюць для сябе апраўданьня ў апісаных мною юрыдычных актах XVI стагодзьдзя. Існавала Жамойцкая зямля (таксама — Жамойцкае княства, Жамойць), але не існавала жамойцкай або жмудзкай мовы. Для ўсіх літоўцаў, як бы не называлася займаная імі мясцовасьць (у тым ліку на першым пляне Жамойцкая зямля), была адна мова — літоўская».

Разам з тым, перапіс 1897 году засьведчыў дамінаваньне менавіта жамойцкай (а не летувіскай) самаідэнтыфікацыі сярод найменш уразьлівай да расейскай прапаганды (за іншыя малаадукаваныя станы) балтамоўнай «патомнай шляхты» колішняга Вялікага Княства Літоўскага: калі жамойцкую мову як родную вызначыла 28 895 чалавек (9,38% ад усёй «патомнай шляхты» колішняга ВКЛ), то летувіскую — толькі 10 302 чалавекі (3,34%).

Як прызнае летувіскі этноляг Пятрас Кальнюс(lt), у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» (рас. «литовский язык») — як і само паняцьце «літоўскі народ» (рас. «литовский народ») датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады.

Атаясамліваньне ўсяго літоўскага выняткова з жамойцкім

Асноўныя артыкулы: Аўкштайты і Русіфікацыя Беларусі

Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка Высокага Гарадзенскай губэрні (аўтар малюнка — Напалеон Орда) і подпісам: лет. Augštaičai, Gardino gubernijoje. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі Наваградку, Крэва, Ліды, Геранёнаў

Як адзначае гісторык Павал Церашковіч, тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі па 1860-х гадох, чаму папераджала адпаведная інструкцыя, надрукаваная ў 1863 годзе ў часопісе «Вестник Юго-Западной и Западной России(ru)». Выдадзеная ў 1869 годзе кніга «Апошняе слова пра польскае пытаньне ў Расеі», якая апісвала захады дзеля абмаскаленьня колішняга Вялікага Княства Літоўскага, вызначала ў «Заходнім краі» наступныя тры «народнасьці»: жмудзінаў, якіх прапаноўвалася ніяк не русіфікаваць і ўсяляк падтрымліваць («калі яны пачнуць паважаць расейцаў, яны стануць цалкам адданымі нам і мы ўсё наступнае стагодзьдзе можам быць пэўнымі ў іх адданасьці»); беларусаў, якія «людзі чыста расейскія, але… стаяць на найніжэйшай ступені разьвіцьця, таму ў палітычных дачыненьнях абсалютна нікчэмныя; яны будуць рабіць тое, што прымусяць абставіны»; трэцяя жа «народнасьць» у кнізе не называлася паводле імя, адзначалася толькі, што яна насяляе Гарадзенскую, большую частку Віленскай і Менскай губэрняў і што, калі жмудзінаў і беларусаў можна прывязаць да Расеі, то гэтая трэцяя «народнасьць» ёсьць напраўду вельмі небясьпечнай праз сваю гістарычную варожасьць да «маскалёў». Яшчэ ў 1863 годзе Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў на сродкі Віленскай навучальнай акругі вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии» (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў народных вучэльнях, дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага імпэрыялізму дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў іх русіфікацыі і асыміляцыі: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, Міхаіл Каяловіч) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі», называючы «ліцьвінамі» летувісаў, у другім творы праводзіцца думка, што «нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць літоўцы (то бок літоўцы і жмудзіны) і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў», трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «Русскими, а не Поляками мы повинны называтца», у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах. Выдадзены ў 1870 годзе ў Санкт-Пецярбургу «Словарь белорусского наречия», на рэдагаваньне якога з боку Расейскай акадэміі навук супраць волі аўтара зьвяртаў увагу гісторык і мовазнаўца Ян Станкевіч на падставе апублікаваных у 1928 годзе асабістых сшыткаў Івана Насовіча, падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец», сьледам падаецца слова «литвяк», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «литвяки по нашему не говоруць». У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр(be), які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, дадаткова — для Віленскай губэрні — паўтарыў афіцыйную вымогу пры зьбіраньні статыстычных зьвестак азначаць «ліцьвінамі» летувісаў, а не беларусаў. На мэтанакіраванае зьнішчэньне расейскімі ўладамі ў народнай сьвядомасьці гістарычнага сэнсу «літоўскасьці» (г. зн. азначэньня сябе ліцьвінамі беларускамоўным сялянствам «Паўночна-Заходняга краю»), што беспасярэдне спрыяла атаясамліваньню гістарычнай Літвы з навачаснай Летувой, зьвяртае ўвагу амэрыканскі гісторык Тымаці Снайдэр.

Шыльда летувіскай школы (лет. Lietuviška mokykla, рас. Литовское училище) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры Вільні, 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой канфэдэрацыйнай Рэчы Паспалітай, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна этнічнымі палякамі («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы»), а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі». Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў Адам Міцкевіч у сваім творы «Пан Тадэвуш»).

Краіна «Літва і Беларусь» (польск. «Litwa i Białoruś»), асобная ад Жамойці (Żmujdź), 1916 г.

У 1906 годзе віленскі доктар Людвік Чаркоўскі (1855—1928) засьведчыў, што «старалітоўцамі» (у адрозьненьні ад летувісаў-«младалітоўцаў») зноў пачалі называць «тутэйшых» Літвы і Беларусі — г. зн. беларускамоўных сялянаў, тым часам некаторыя «літваманы» (якіх яшчэ ў 1859—1860 гадох называлі больш дакладна — «жмудзінафіламі») зноў пачалі прапаганду, што тыя беларускамоўныя — гэта «летувісы бяз мовы». У студзені 1918 году Бэнэдыкт Дыбоўскі азначыў тагачасных «літваманаў» жамойцкімі шавіністамі, адцеміўшы, што «Вільню і яе ваколіцы сёньня засяляюць палякі-ліцьвіны і беларусы-ліцьвіны».

У 1915—1917 гадох беларускія арганізацыі выступалі за ўтварэньне канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага, прытым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю Летувіскай Тарыбы, якая заявіла прэтэнзіі на этнічныя тэрыторыі беларусаў. Аднак па абвяшчэньні незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь Нямецкай імпэрыяй (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць каралём Летувы пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец Вільгельм Карл фон Урах, які паходзіў зь Вюртэмбэрскага дому — найбліжэйшых сваякоў Раманавых) ідэя беларуска-летувіскай канфэдэрацыі не ўздымалася.

Першая Летувіская рэспубліка

Спроба захопу Вільні

Жамойць у этнаграфічных межах летувісаў, фрагмэнт мапы былой Рэчы Паспалітай, 1920 г.

Як зазначае гісторык Аляксандар Краўцэвіч, канчаткова назву «Літва» ў форме «Летува» афіцыйна замацавалі за Жамойцю толькі 16 лютага 1918 году актам аб незалежнасьці міжваеннай Летувы, паставіўшы такім спосабам знак роўнасьці паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Летувой. Разам з тым, Летувіская дзяржава ня здолела ўлучыць у свой склад сталіцу гістарычнай Літвы Вільню і сталічны Віленскі край — хоць дзеля гэтага склала з Савецкай Расеяй Маскоўскую дамову (узамен на прызнаньне за сабой Вільні летувіскі бок абавязваўся, сярод іншага, спыніць на сваёй тэрыторыі дзейнасьць «антысавецкіх арганізацыяў і груп», у тым ліку органаў Беларускай Народнай Рэспублікі) — праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі Сярэднюю Літву (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на Ашмяншчыне генэрал Люцыян Жалігоўскі выдаў па-польску адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «выгнаць жамойтаў». Як падкрэсьліваў Люцыян Жалігоўскі ў сваіх успамінах, «узьнікла парадаксальная сытуацыя <…> калі Варшава была абароненая і вайна выйграная, то мы, грамадзяне нашай радзімы — Літвы, нават не маглі вярнуцца да дому, у якім асел народ жмудзінскі, пратэжэ немцаў».

Гісторык Валяр’ян Мэйштовіч(pl), сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы Аляксандра Мэйштовіча, зазначаў у сваіх успамінах: «Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. <…> Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта Ягайла, Хадкевіч, Міцкевіч, Пілсудзкі і я, а вы ёсьць летувісамі“».

Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў

Літва гістарычная і Летува («Літва этнаграфічная»). Рыга, 1920 г.

У 1923 годзе ў Ковенскім павеце летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную Польскую Рэспубліку. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай парцэляцыі) лятыфундыі, характэрныя раней для жамойцкіх земляў.

Па вайсковым перавароце ў Летуве (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся аўтарытарны рэжым на чале з прэзыдэнтам Антанасам Сьмятонам, які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці.

Спроба рэтраспэктыўна атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі

Прапаганда з боку расейска-летувіскіх і пруска-нямецкіх аўтараў гіпотэзы пра «перакручваньне старажытных летувіскіх імёнаў» (імёнаў ліцьвінаў) з боку славянскіх, лацінскіх і нямецкіх пісараў разам з адвольнымі тлумачэньнямі гоцкіх імёнаў і асноваў зь летувіскай мовы прычынілася да выданьня ў 1929 годзе кнігі на ангельскай і летувіскай мовах з псэўданавукова «адноўленымі» арыгінальнымі («летувіскімі») формамі імёнаў готаў з дынастыі Балтаў (т.б. «не перакручанымі» лацінскімі, грэцкімі і нямецкімі аўтарамі)

У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы Казімерас Прапаляніс(lt) падараваў Вацлаву Ластоўскаму (які знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы па акупацыі расейскімі войскамі Беларускай Народнай Рэспублікі) уніяцкі служэбнік, друкаваны ў Супрасьлі ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаванай 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны» (тым часам паводле беларускай народнай песьні, добра вядомай з парыскай лекцыі пра Беларусь Аляксандра Рыпінскага, апісаньня Барысаўскага павету Яўстаха Тышкевіча, слоўніка Насовіча і зборніка беларускіх песень Пятра Бяссонава — «Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння», а паводле варыяцыі гэтай жа песьні на Піншчыне — «два літвіны із Дывін прынясьлі гаршчык батвін»). Таго ж году Ластоўскі пад псэўданімам «Юры Верэшчака» надрукаваў знойдзеную песьню з гісторыяй яе зьяўленьня ў часопісе «Крывіч», а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўскі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў, па чым перабраўся ў Савецкую Беларусь.

Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам, супрацоўнікам Інстытуту гісторыі Летувы Томасам Баранаўскасам на галоўнай старонцы яго сайту з тэндэнцыйнай крытыкай «ліцьвінізму», беларускім гісторыкам кулінарыі Алесем Белым, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень (PhD) з гісторыі у Клайпедзкім унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да Беларускага нацыянальнага адраджэньня, аўтарам прапагандысцкага рупару рэжыму Лукашэнкі «СБ. Беларусь сегодня» і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў Усеваладам Шымавым, а таксама на розных расейскіх шавіністычных пляцоўках.

У спробах абгрунтаваць традыцыйны характар гэтай каляднай песьні Томас Баранаўскас і Алесь Белы пашыраюць непраўдзівую інфармацыю, нібы яе «арыгінал быў надрукаваны ў выд.: Служебник. Супрасль, 1726. (В. Ластоўскі. Гісторыя Беларускай (Крыўскай) кнігі. Коўна. 1926. С. 631—632)», хоць у выданьні «Гісторыя Беларускай (Крыўскай) кнігі», на якое даецца спасылка, Вацлаў Ластоўскі сьведчыць пра пазьнейшае ўклейваньне калядкі ў аправу кнігу.

Зварот да жамойцкай ідэнтычнасьці

«Польшча і Літва за Ягайлам». Мапа з гістарычнага атлясу 1927 г.

Гісторык Уладзімер Арлоў зьвяртае ўвагу на тое, што ў 1930-я гады, калі Ліга Нацыяў фактычна прызнала адыход Віленшчыны зь Вільняй да заходнебеларускага абшару, у летувіскім друку загучалі прапановы зьмяніць назву дзяржавы на Жамойць — разам зь зьменай дзяржаўнага гербу (варыянту Пагоні) на жамойцкага «Мядзьведзя».

У 1935 годзе прэм’ер-міністар Летувіскай Рэспублікі Ёзас Тубаліс(lt) афіцыйна прызнаў не летувіскае (славянскае) паходжаньне Пагоні і паведаміў пра тое, што ідзе праца ў стварэньні новага дзяржаўнага гербу. З усяго відаць, гэтую працу спынілі падзеі 1939—1940 гадоў.

Супраца з СССР дзеля захопу Вільні

Беларускі пераклад тэксту афіцыйнага віншаваньня «пану Сталіну <…> глыбокапаважанаму Ёсіфу Вісарыёнавічу» ад міністра замежных справаў Летувы Ёзаса Ўрбшыса(be), 21 сьнежня 1939 г.

З пачаткам Другой сусьветнай вайны, як толькі ў выніку супольнай агрэсіі Трэцяга Райху і СССР супраць Польскай Рэспублікі савецкія войскі захапілі Вільню, летувіскія дыпляматы ў Маскве зьвярнуліся да савецкіх уладаў з просьбай перадаць места Летуве. 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. Наркам замежных справаў СССР Вячаслаў Молатаў даў наступнае тлумачэньне: «Мы ведаем, што большасьць насельніцтва гэтага рэгіёну не летувісы. Але гістарычная мінуўшчына і памкненьні летувіскага народу цесна зьвязаныя зь местам Вільняй, і ўрад СССР палічыў за неабходнае пайсьці насустрач гэтым маральным фактарам».

27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «прымусіць усіх думаць, як летувісы» і «вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі НКВД, а многім беларусам, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве.

Далучэньне Вільні да Летувы прывяло да хуткага росту тут летувіскага насельніцтва, якое раней складала толькі 1,5%. 3 этнічна летувіскага абшару ў места ехалі ўраднікі, вайскоўцы, паліцыя, перасялялі сюды работнікаў і сялянаў. Іншамоўных жыхароў, якіх па-ранейшаму была значная большасьць, летувіскія ўлады абвясьцілі колішнімі летувісамі, якіх трэба вярнуць да сваіх «сапраўдных каранёў». Афіцыйная прапаганда сьцьвярджала, што беларускае насельніцтва мусіць дадаць да прозьвішчаў канчаткі «ас», «іс», «ус» і вярнуцца да сваёй сапраўднай нацыянальнасьці. Беларусы дыскрымінаваліся пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу, сярод іх значна павялічылася беспрацоўе. Гэтая палітыка ў існасьці не зьмянілася і па абвяшчэньні ў ліпені 1940 году Летувіскай ССР.

Супраца з Трэцім Райхам

Вільня — частка тэрыторыі, заселенай беларусамі. Зь нямецкага навуковага выданьня «Беларусь: краіна і яе народ» (Вена, 1943 г.)

З пачаткам нямецкай-савецкай вайны ўлады Трэцяга Райху далучылі большую частку Віленшчыны разам зь Вільняй да генэральнай акругі «Летува». У захопленай нацыстамі Эўропе Летува стала адной зь першых краінаў, дзе ў масавым маштабе пачаўся генацыд жыдоў. З дапамогай тысячаў летувіскіх добраахвотнікаў нацысты да канца 1941 году зьнішчылі ў Вільні каля 22 тысячаў жыдоўскага насельніцтва. Урэшце, з 70 тысячаў віленскіх жыдоў жывымі засталіся толькі каля 7 тысячаў.

Улады Трэцяга Райху дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы Saugumas, якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на беларускае і польскае насельніцтва. Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад славянамоўнага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувіскімі і польскімі вайсковымі фармаваньнямі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская Армія Краёва ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты ўчынялі карныя акцыі датычна цывільнага беларускага і польскага насельніцтва.

СССР

Савецкая дэнацыяналізацыя і летувізацыя Віленшчыны

Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы (Вільня — частка тэрыторыі, заселенай беларусамі), складзеная супрацоўнікамі Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША ў 1943 г.

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязьнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, Сталін надумаў пакінуць места за Летувіскай ССР. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся Адам Станкевіч ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі беларускую гімназію і настаўніцкую сэмінарыю, а Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць беларускай інтэлектуальнай эліты. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. У 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі этнічныя беларусы, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу.

Датычна беларускага насельніцтва, якое засталося на Віленшчыне, летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі.

Зь іншага боку, летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што беларусы — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Апроч таго, празь летувіскія перайменаваньні не засталося амаль ніводнай беларускай назвы.

Увогуле, становішча летувісаў у СССР было ўнікальным: калі эстонскі Талін або латыскую Рыґу хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, то Вільню павольна засяляла жамойцкая вёска, у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча. Калі ў 1939 годзе летувісаў у Вільні было менш за 2%, то паводле афіцыйных зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, а перапіс 1970 году сьцьвярджаў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%. Тым часам пры правядзеньні перапісаў савецкія ўлады вымагалі залічваць насельніцтва з самаазначэньнем «ліцьвіны» да летувісаў (а не беларусаў), прытым ня толькі ў Летувіскай ССР, але і ў Заходняй Беларусі.

Перакручваньне традыцыйных гістарычных назваў і імёнаў у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы

Адным з захадаў савецкай летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР беларуская мова — русіфікаваная наркамаўка — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

Традыцыйная гістарычная назва	Летувізаваная назва	Летувіская назва
Вільня	Вільнюс	Vilnius
Трокі	Тракай	Trakai
Меднікі	Мядзінінкай	Medininkai
Салечнікі	Шальчынінкай	Šalčininkai
Сьвянцяны	Швянчоніс	Švenčionys
Міндоўг	Міндаўгас	Mindaugas
Войшалк	Войшвілкас	Vaišvilkas
Гедзімін	Гедзімінас	Gediminas

Падтрымка летувіскага шавіністычнага погляду на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага

У адрозьненьне ад БССР і УССР, савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў».

У адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію, заснаваную на гістарычных мітах: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» (бел. Летувіскія замкі) улучылі Наваградзкі, Мірскі, Лідзкі, Полацкі і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры Францішка Скарыну, тым часам Слуцкія паясы і ўрэцкае шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў». Зь іншага боку, БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўнай гісторыі Беларусі вёўся ад 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва.

Такім парадкам, Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык Тымаці Снайдэр тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй.

Летувіская рэспубліка

У дзяржаўнай палітыцы

У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта летувіскі народ «шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву» і што «яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах», а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што «сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места Вільня — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы». Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на «гістарычных правах», а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ (лет. tauta). Такім парадкам, на падставе «гістарычных правоў летувіскага народу» сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы Вялікага Княства Літоўскага, а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным ліцьвінам Вялікага Княства Літоўскага. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім спосабам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Дзяяч беларускага нацыянальнага руху, адзін з укладальнікаў сучаснага ўнармаваньня Беларускага клясычнага правапісу Зьміцер Санько зьвяртае ўвагу на значнае паляпшэньне дачыненьняў паміж Летувой і афіцыйнымі ўладамі Беларусі ў 1995 годзе. На яго думку, да гэтага прычынілася падрыхтоўка рэфэрэндуму 1995 году з адмовай рэжыму Лукашэнкі ад традыцыйнага беларускага нацыянальнага гербу Пагоні: «І калі ў нас зрынаньне Пагоні выклікала душэўны боль, дык там з нагоды гэтай неспадзяванкі, пэўна ж, шмат на якіх бяседах зьвінелі келіхі». Беларускі палітык і грамадзкі дзяяч Зянон Пазьняк зьвяртае ўвагу на тое, што за заяву аб асуджэньні ўводу войска ў беларускі парлямэнт і расправы над беларускімі дэпутатамі Беларускага Народнага Фронту прагаласавалі толькі тры з 140 дэпутатаў Летувіскага Сойму.

У летувіскай гістарыяграфіі

Летувіская мапа «балтыйскіх гідронімаў», якая сьцьвярджае колішнюю «балтыйскасьць» (нібы блізкую да летувіскасьці) ня толькі ўсёй этнічнай тэрыторыі беларусаў, але і ваколіцаў Масквы, Кіева і Варшавы. На падставе падобных гіпатэтычных рэканструкцыяў, распрацаваных найперш расейскімі філёлягамі А. Трубачовым і Ў. Тапаровым, летувіскія аўтары спрабуюць азначаць летувізацыю (нягледзячы на брак гістарычных сьведчаньняў пра «гвалтоўную славянізацыю» мясцовага насельніцтва) як «аднаўленьне гістарычнай справядлівасьці» — «вяртаньне да каранёў»

На падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам у сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, паступоваму ўспрыманьню сусьветнай навуковай супольнасьцю нічым не падмацаваных гіпотэзаў летувіскіх аўтараў як «бясспрэчных фактаў» паспрыяў брак крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады, а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) — тым часам летувіскія гісторыкі ня грэбавалі наўмысным перакручваньнем гістарычных фактаў і падтасоўкамі.

Па аднаўленьні незалежнасьці Беларусі, калі нацыянальны герб беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага Пагоня зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, а на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце Канстытуцыі Беларусі), пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы Гервятах адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі Аляксандра Лукашэнкі, які неўзабаве ўсталяваў прарасейскі аўтарытарны рэжым і гісторыкі-прапагандысты якога (Якаў Трашчанок, Вадзім Гігін, Ігар Марзалюк ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, па чым адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў. Тым часам на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя Гедзімінавічаў — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў, «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княскай дынастыі. Сваім парадкам беларусы разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная нацыянальная меншасьць, чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве заснаваная на мітах і стэрэатыпах гістарычная навука ёсьць часткай дзяржаўнай ідэалёгіі, таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі.

Як зазначае летувіскі гісторык Русьціс Камунтавічус, на 2023 год «летувісы лічаць, што ў беларусаў не было дзяржаўнасьці». Паводле актуальных летувіскіх школьных падручнікаў, «беларусы — шэрая маса, якую летувісы заваявалі ў сярэднія вякі». Апроч таго, Камунтавічус адзначае, што да сёньняшняга часу няма ніводнай кнігі беларускага гісторыка, якая б была перакладзеная на летувіскую мову. Паводле Камунтавічуса, «у адрознасьць ад летувісаў, чыя ідэнтычнасьць будуецца ў апазыцыі да іншых (для іх амаль усе суседнія народы — ворагі), беларусы імкнуцца з усімі жыць у згодзе». Таксама ён падкрэсьлівае: «гэта прыніжэньне беларусаў — скарачаць іх гісторыю і сьцьвярджаць, што вось яны толькі нядаўна зьявіліся, а мы тут жылі спрадвеку» і што такое скарачэньне гісторыі Беларусі ёсьць актуальным для расейцаў, каб сьцьвярджаць, што да таго, як зьявіліся Беларусь і беларусы, усе былі адзінымі — русінамі, рускімі, былі часткай Расеі.

Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага

Асноўны артыкул: Ліцьвінства

У 2020 годзе часопіс Міністэрства абароны Летувы Karys(en) прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — лет. Darius Sutkus, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі» і быў «адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай», прафэсара-паліглёта Восіпа Сянкоўскага (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і русінаў, што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як Юзэф Ярашэвіч(be) (1793—1860), Іван Барычэўскі (1810—1887), Мацьвей Любаўскі (1860—1936), Фёдар Леантовіч(ru) (1793—1860), Юзэф Эдвард Пузына (1878—1949) ды іншыя. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе Ігната Кулакоўскага (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-прапагандыст рэжыму Лукашэнкі Ігар Марзалюк).

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем фінска-вугорскага паходжаньня летувісаў, гоцкага ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай Аляксандра Лукашэнкі, адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне.

8 жніўня 2021 году адміністрацыя Ангельскай Вікіпэдыі пад ціскам летувіскіх шавіністаў, якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб Пагоню (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на герб Летувы.

2 кастрычніка 2023 году ў Летувіскім Сойме адбыўся круглы стол «Літвінізм: паходжаньне, уплыў і выклікі для беларуска-летувіскіх стасункаў», у афіцыйным анонсе якога зьмясьцілі меркаваньне старшыні Камітэту будучыні і сябра Камітэту нацыянальнай бясьпекі і абароны Раймундаса Лапаты(pl), што «літвінізм у асноўным выяўляецца ў прэтэнзіях некаторай часткі беларускай апазыцыі на гісторыю Вільні і Літвы», а таксама наступную заяву Лапаты: «Летувіскія гісторыкі мусяць стаць салдатамі „нябачнага фронту“. Гэта трэба рабіць ня толькі на мясцовым, але і на міжнародным узроўні, з дапамогай гісторыкаў зь іншых краінаў, асабліва Польшчы, правядзеньнем міжнародных канфэрэнцыяў, выданьнем публікацыяў і г. д. Інакш кажучы, цалкам ізаляваць літвінісцкі ідэалягічны наратыў Беларусі з дапамогай гістарычнай навукі».

На 2023 год адзначалася шырокае бытаваньне ў Летуве тэорыі летувізму (у супрацьвагу «ліцьвінізму»), якая выконвае функцыю нацыянальнага наратыву.

Атаясамліваньне Беларусі з Расеяй

У 2010 годзе Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь зьвярнулася ў Дзяржаўную камісію зь летувіскай мовы з просьбай перагледзіць афіцыйную назву Беларусі (лет. Baltarusija, balta — белы колер, Rusija — Расея). Сярод прапанаваных да разгляду варыянтаў было традыцыйнае летувіскае найменьне — Baltoji Rusia (бел. Белая Русь). Аднак сябры Дзяржаўнай камісіі з спасылкай на меркаваньне летувіскіх гісторыкаў адзінагалосна пастанавілі пакінуць прыняты ў часы кіраваньня Сталіна савецкі варыянт назвы Беларусі.

У красавіку 2021 году часовая палітычная падкамісія пры Дзяржаўнай камісіі па летувіскай мове зноў адмовілася зьмяняць афіцыйную расейскую каляніяльную назву Беларусі — на гэты раз на просьбу Сьвятланы Ціханоўскай, тым часам у сьнежні 2020 году гэтая ж камісія зьмяніла афіцыйную летувіскую назву Грузіі на просьбу грузінскіх дыпляматаў.

Акадэмічныя фальсыфікацыі на карысьць летувізацыі

• Нямецка-расейскі філёляг Макс Фасмэр, сябра некалькіх навуковых акадэміяў Нямеччыны, замежны сябра-карэспандэнт Акадэміі навук СССР і аўтар найбольшага этымалягічнага слоўніка расейскай мовы (па-расейску выйшаў з друку у 1964—1973 гадох у перакладзе і з дапаўненьнямі Алега Трубачова), дзеля абгрунтаваньня этымалёгіі назвы Літва зь летувіскай мовы прыводзіў сфальсыфікаваную старажытнарускую форму Литъва з спасылкай на Аповесьць мінулых часоў. Аднак гісторык Валянцін Янін і лінгвіст Андрэй Залізьняк зьвяртаюць увагу на тое, што напраўду ў адпаведнай крыніцы — як і ў іншых старажытных рускіх крыніцах — бытуе выняткова форма Литва, што фактычна зьняпраўджвае гіпотэзу пра запазычаньне славянамі назвы Літва зь летувіскага Lietuvа.
• Расейскі гісторык Уладзімер Пашута, сябра-карэспандэнт АН СССР, у сваёй манаграфіі «Образование Литовского государства» (Масква, 1959 год) сфальсыфікаваў зьмест ліста вялікага князя Гедзіміна да манахаў-францішканаў Саксоніі. Калі напраўду літоўскі гаспадар ставіў умову і пажаданьне, каб прызначаныя для касьцёлаў у Вільні і Наваградку місіянэры абавязкова ведалі польскую, зэмгальскую і рускую мовы, то Пашута — які сьцьвярджаў летувіскі характар ВКЛ — заявіў, што Гедзімін у гэтым сваім лісьце нібы казаў пра валоданьне «летувіскай, польскай і зэмгальскай мовамі».
• Летувіскі гісторык Стывэн Крыстафэр Роўэл у сваім творы «Lithuania Ascending: A Pagan Empire within East-Central Europe, 1295—1345» («Уздым Літвы: паганская імпэрыя ў Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе, 1295—1345») сьцьвярджае, нібы вялікі князь Гедзімін перадаў Жамойць сваім сынам Яўнуту і Кейстуту. Тым часам гісторык Аляксандар Краўцэвіч зьвяртае ўвагу на тое, што Жамойць, увогуле, не ўпамінаецца ў тастамэнце Гедзіміна, бо яна яшчэ не належала да ВКЛ. Апроч таго, Роўэл сьцьвярджае, нібы «паводле дакумэнтаў Тэўтонскага ордэну, Міндоўг збудаваў катэдру ў Вільні», але не падае спасылак на адпаведныя дакумэнты.

Глядзіце таксама

• Русіфікацыя Беларусі
• Ліцьвінства
• Ліцьвякі
• Старалітва
• Імёны ліцьвінаў

Літаратура

• 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. І. Саверчанка, З. Санько. — Менск: Рэдакцыя газеты «Звязда», 1993. — 80 с.
• Антонаў А. Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000) // Беларускі гістарычны агляд. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.
• Арлоў У., Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. ISBN 978-985-6919-82-7.
• Арлоў У., Шыбека З., Снайдэр Т. Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну // Дзеяслоў. № 11, 2004.
• Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. — (сьціслая вэрсія кнігі: Вытокі Вялікае Літвы. — Менск, 2021. — 89 с.)
• Касьцян К., Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // ARCHE Пачатак. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
• Катлярчук А. Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны // ARCHE Пачатак. № 2 (25), 2003.
• Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск: Полымя, 1995. — 96 с. — (Б-ка часопіса «Маладосць»).
• Davies N. Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. ISBN 9781101630822.
• Snyder T. The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569—1999. — New Haven: Yale Univ. Press, 2003. — 384 p. ISBN 9780300105865.
• История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс: Eugrimas, 2013. — 318 с. ISBN 978-609-437-207-0.
• Котлярчук А. С. Самосознание белорусов в литературных памятниках ХVІ—ХVІІІ вв. // Русь — Литва — Беларусь: Проблемы национального самосознания в историографии и культурологии. — Москва, 1997. С. 82—91.
• Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.
• Терешкович П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. ISBN 985-485-004-8.

Вонкавыя спасылкі

• Аляксандар Краўцэвіч, Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь, Радыё Свабода, 8 кастрычніка 2006 г.
• Кірыл Касьцян, Прозвішчы прадстаўнікоў нацыянальных меншасцяў у Летуве(недаступная спасылка), ARCHE Пачатак, 4 студзеня 2013 г.
• Кірыл Касьцян, Гісторыя ВКЛ вачыма БелТА альбо колькі словаў пра адсутнасьць нацыянальнай самапавагі, ARCHE Пачатак, 8 траўня 2013 г.
• Rūstis Kamuntavičius, Lietuvizmas – kas tai yra ir kodėl mums jo reikia bijoti (лет.) (бел. Летувізм — што гэта такое і чаму яго трэба баяцца), GUDIJA.LT, 25 кастрычніка 2023 г.