Тэадор Нарбут

Тэадор Нарбут
па-польску: Teodor Narbutt
Дата нараджэньня	28 кастрычніка (8 лістапада) 1784
Месца нараджэньня	Шаўры, Лідзкі павет, Слонімскае намесьніцтва, Расейская імпэрыя
Дата сьмерці	14 (26) лістапада 1864 (80 гадоў)
Месца сьмерці	Вільня, Расейская імпэрыя
Месца пахаваньня	Нача
Месца вучобы	Віленскі ўнівэрсытэт (1803)
Занятак	антраполяг, вайсковы інжынэр, археоляг, даследчык дагістарычнай эпохі, гісторык, журналіст, пісьменьнік, земляўласьнік, калекцыянэр
Навуковая сфэра	гістарыяграфія і археалёгія
Сябра ў	Кракаўскае навуковае таварыства[d]
Бацька	Іахім Нарбут[d]
Маці	Ізабела з Наневічаў[d]
Дзеці	Людвік Нарбут, Тэадора з Нарбутаў[d], Станіслаў Нарбут і Францішак Нарбут
Узнагароды
Подпіс
Тэадор Нарбут у Вікісховішчы

Тэадо́р (Фёдар Яўхі́мавіч) На́рбут (8 лістапада [ст. ст. 28 кастрычніка] 1784, маёнтак Шаўры, цяпер Вярэнаўскі раён — 26 лістапада [ст. ст. 14 лістапада] 1864, Вільня, Расейская імпэрыя) — летувіскі і беларускі гісторык, археоляг, вайсковы інжынэр, дасьледнік летувіскае міталёгіі. Пісаў на польскай мове.

Жыцьцяпіс

Паходзіў з шляхецкага роду Нарбутаў гербу «Трубы». Пры хрышчэньні атрымаў падвойнае імя Тэадор Мацей.

Скончыў піярскі коледж у Любешаве, у 1803 Галоўную віленскую школу, вучыўся ў Пецярбурскім кадэцкім корпусе.

Удзельнік расейска-пруска-францускай 1806—1807 рокаў і расейска-швэдзкай 1808—1809 войнаў. Капітан інжынэрных войскаў, аўтар праекту Бабруйскай фартэцыі, удзельнік яе будаўніцтва, за што ўзнагароджаны ордэнам сьвятой Ганны.

3 1812, калі жыў у сваім маёнтку, займаўся дасьледаваньнем гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Цягам усяго жыцьця заставаўся актыўным сябрам Віленскай археалягічнай камісіі, вёў археалягічныя раскопкі. У 1820 адкрыў ямнае пахаваньне ля роднай вёскі Шаўры. Апісаў руіны крэпасьці на Нёмане ля вёскі Лыскава Гарадзенскай губэрні.

Тэадор Нарбут

Расейскія ўлады вінавацілі Нарбута ў распрацоўцы плянаў захопу Бабруйскай фартэцыі і Вільні падчас паўстаньня 1830—1831 рокаў, адліўцы гарматаў і каардынацыі дзеяньняў паўстанцаў, аднак ня здолелі нічога даказаць.

У 1847—1852 збудаваў у Эйшышках парафіяльную царкву.

Дзеці Тэадора Нарбута бралі актыўны ўдзел у паўстаньня 1863—1864 рокаў, што разьяднала ўсю ягоную сям’ю. Старэйшы сын Людвік узначальваў паўстанчы аддзел на Лідчыне і загінуў падчас аднаго з баёў; малодшы Баляслаў быў асуджаны на сьмерць, аднак пазьней ягонае пакараньне было замененае на пажыцьцёвае зьняволеньне. Адзіная дачка, па мужы Тэадора Маньчунская, была вымушаная ўцячы з краіны і завочна прысуджаная да катаргі. Сам Тэадор з жонкаю Крысьцінай былі асуджаныя на высылку ў Сыбір, хоць у дачыненьні да яго прысуд ня быў выкананы з прычыны хваробы. Жонка атрымала дазвол на вяртаньне з Пэрмскай губэрні толькі ў 1871 року, аднак Нарбут болей зь ёй ня ўбачыўся, памершы ў Вільні ў 1864. Пахаваны ля парафіяльнага касьцёлу ў Начы (цяпер у Вярэнаўскім раёне).

Дзейнасьць

«Pomniejsze pisma historyczne, szczególnie do historii Litwy odnoszące się» (1856)

Аўтар 9-томнай «Гісторыі літоўскага народу», выдадзенай у 1835—1841. Падзеі ў ёй давёў да 1569. У «Гісторыі…» шмат месца адведзена беларускаму народу, яго мове і пісьменнасьці. Шмат цікавых зьвестак пра Менск, народныя абрады беларусаў Лідчыны.

Для сваёй працы выкарыстаў беларускія летапісы і «Хроніку польскую літоўскую, жамойцкую і ўсяе Русі» Мацея Стрыйкоўскага.

Апублікаваў шэраг гістарычных крыніцаў, у тым ліку ў 1846 «Хроніку Быхаўца».

Некаторыя крыніцы, апублікаваныя Т. Нарбутам (напрыклад, «Раўданская хроніка», «Дзёньнік фон Кібурга») выклікаюць сумневы ў сучасных дасьледнікаў.

Зьбіраў этнаграфічныя і фальклёрныя матэрыялы, вёў археалягічныя раскопкі.

Крытыка

Асноўны артыкул: Летувізацыя

Гісторык Алег Ліцкевіч зьвяртае ўвагу на тое, што Тэадор Нарбут у сваёй публікацыі Хронікі Быхаўца на падставе ўласных уяўленьняў пра Кейстута як паганца перарабіў фразу, сказаную ім свайму сыну Вітаўту з нагоды скаргі на дзеяньні Ягайлы. Калі ва ўсіх сьпісах Летапісцу вялікіх князёў літоўскіх гэта «Бог нас асьцярог», то ў нарбутавай публікацыі — «Богі нас асьцераглі».

Бібліяграфія

• Rys historyczny ludu cygańskiego. — Wilno: 1830.
• Wyborowe ody i kantaty Jana Babtysty Rousseau / wierszem przetł. przez Teodora Narbutta. — Wilno: B. Neuman, 1832. — 304 с.
• Uprawa lnu, konopi i innych roślin włoknodajnych, oraz proste, tanie, litewskiemu krajowi właśćiwe, sposoby zatrudnienia się wyrobami z nich korzystnemi : oparte na doświadczeniach / Przez Teodora Narbutta. — Wilno: 1833.
• Ody wszystkie / Quintus Flaccus Horatius; Horacy; Wierszem polskim przełżone przez Teodora Narbutta. — Wilno: B. Neuman, 1835. — Т. 1—2.
• Pomniki do dziejów litewskich…. — Wilno: Ruben Rafałowicz, 1846. — 205 с.
• Dzieje narodu litewskiego w krótkości zebrane. — Wilno: Nakł. Rubena Rafałowicza, 1847.
• Pomniejsze pisma historyczne, szczególnie do historii Litwy odnoszące się. — Wilno: Nakł. T. Glücksberga, 1856.
• Dzieje starożytne narodu litewskiego. — 1835—1841.
• Podanie o litewskim 1863 roku powstaniu przez A. K. i. / Teodor Narbutt historyk i syn jego Ludwik. — Lwów: 1870. — 233 с.

Узнагароды

• Ордэн сьвятога Ўладзімера 4-й ступені
• Ордэн сьвятой Ганны 4-й ступені
• Ордэн сьвятой Ганны 4-й ступені (за пабудову Бабруйскае фартэцыі, 1809)
• памятны пярсьцёнак цара Мікалая I (за літаратурную дзейнасьць)

Літаратура

• Маракоў Л.У. Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794—1991. Энц. даведнік. У 10 т. Т. 2. — Мн:, 2003. ISBN 985-6374-04-9.
• Каханоўскі Г.А. Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі ў XVI—XIX стст.. — Мн.: Навука і тэхніка, 1984. — 118 с.
• Ненадавец А.М. Тэадор Нарбут. — Мн.: 1996.
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Мінска. У 4 кн. Кн. 1-я. — Мн.: БЕЛТА, 2001. — 576 с.: іл. ISBN 985-6302-33-1.
• Лаўрэш Л. Тэадор Нарбут : Навуковая і літаратурная дзейнасць, сям’я і сядзіба, яго час. Издательские решения, 2025. — 172 с.

Вонкавыя спасылкі

Тэадор Нарбут — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• Тэадор Нарбут. Старажытная гісторыя літоўскага народа. Пра суд божы, неба альбо пекла
• Тэадор Нарбут. Шаўры (рас.)