Арыянства

Арыянства — адна з буйнейшых хрысьціянскіх плыняў (артадаксальнай царквой разглядаецца як ерась).

Узьнікла ў ІV стагодзьдзі ва Ўсходняй Рымскай імпэрыі. Заснавальнік — александрыйскі прэсьвітар Арый (каля 256—336 гг.). Паводле яго вучэньня, 2-я Асоба Тройцы, Хрыстус, не роўны Богу Айцу, Ён Сын Божы не па сутнасьці, а па ласцы Божай. Арый абвяргаў, што Сын адзінасутны (адзінародны) з Айцом. У веры ў боскасьць Хрыста ён бачыў пагрозу двухбожжа.

Гістарычны аспэкт

Паходжаньне

Адносна паходжаньня арыянства выказваліся розныя меркаваньні. На сувязь арыянства з арыгенізмам указваў В. В. Болатаў. У маскальскай царкоўна-гістарычнай літаратуры канца XІX стагодзьдзя А. П. Лебедзевым была выказана гіпотэза аб паходжаньні арыянства ад Антыяхійскай багаслоўскай школы, які адзначыў:

	Асноўныя прадстаўнікі гэтага тэалягічнага напрамку паходзілі з антыахійскай хрысьціянскай школы; амаль усе яны лічылі сваім настаўнікам прэсьвітэра Лукіяна, заснавальніка гэтай школы. Але які ўплыў аказваў Лукіян на сваіх вучняў, ці было ягонае вучэньне чым-небудзь блізкае да вучэньня Арыяна - гэтае пытаньне вырашыць немагчыма, бо пра Лукіяна мы амаль нічога ня ведаем. Характэрна, аднак, што паводле аднаго старажытнага сьведчаньня, ерасеярх Арый таксама быў вучнем таго ж Лукіяна Антыахійскага. Такім чынам, школа аднолькава ўплывала на ўсіх вучняў, ці, прынамсі, на многіх.

У пачатку 20 стагодзьдзя яго падтрымаў тэолаг Д. А. Лебедзеў. А. А. Спаскі ўказваў на сувязь вучэньняў Арыя й Паўла Самасацкага.

Іншай думкі прытрымліваўся А. М. Іванцоў-Платонаў, які лічыў арыянства вынікам барацьбы розных плыняў александрыйскай школы.

Да Нікейскага сабора

Арый сьцьвярджаў, што Сын Божы зьяўляецца асобнай сутнасьцю ад Бога Айца й быў Ім створаны, і, такім чынам, мае пачатак свайго існаваньня, а не роўны Богу Айцу. Ён паўстаў зь небыцьця па волі Айца як пасярэднік у стварэньні, дзеля стварэньня сьвету. Свае погляды Арый абгрунтаваў шматлікімі пісьмовымі доказамі. Такім чынам, ён указаў на той факт, што сам Езус называў Бога «Айцом», што ўжо мае на ўвазе розьніцу — статус бацькі ўключае ў сябе папярэдняе існаваньне й пэўную перавагу над сынам. Арый таксама абапіраўся на тыя ўрыўкі зь Бібліі, дзе адзначалася пакорлівасьць і безабароннасьць Хрыста.

Сакрат Схаластык піша, што падставай для сьцьвярджэньня Арыя аб тым, што Сын Божы мае пачатак быцьця, была яго спрэчка зь біскупам Аляксандрам, які сьцьвярджаў, што «Сьвятая Тройца адзіная ў Тройцы». Арый успрыняў гэтую заяву як просьбу да біскупа распаўсюдзіць манархічнае вучэньне Савелія Лівійскага аб Тройцы як аб пасьлядоўных модусах адзінага Бога, зьліваючы Асобы Сьвятой Тройцы ў Адно. Арый прызнаваў Сына Богам, але ўсыноўленым Богам, абагаўленым толькі праз супольнасьць ласкі. Вучэньне Арыя па сутнасьці было адмаўленьнем Тройцы Бога.

Сульпіцый Север у сваёй «Хроніцы» так апісвае погляды арыян:

	Арыяне сьцьвярджалі наступнае: Бог Айцец (пасьля стварэньня сьвету) стаў прычынай нараджэньня Сына й па сваёй волі ўвасобіў сваю сутнасьць у іншым, створаным зь нічога, у новым і іншым Богу: і быў час, калі Сына не існавала.

У 318 годзе пасьля Сабору ў Александрыі Арый быў скінуты й адлучаны ад Царквы біскупам Аляксандрам, але ў яго ўжо было шмат пасьлядоўнікаў у народзе. Арый зьвярнуўся за падтрымкай на Ўсход і атрымаў яе ў асобе ўплывовага эпіскапа Яўсевія Нікамэдыйскага, блізкага да імпэратара Канстантына І Вялікага.

У 324 годзе імпэратар Канстантын І перамог свайго суправіцеля Ліцыньня й стаў аднаасобным кіраўніком Рымскай імпэрыі. Абвясьціўшы раней у падпісаным сумесна зь Ліцыніем Мілянскім эдыкце «роўныя правы» хрысьціянства зь іншымі рэлігіямі імпэрыі й узяўшы курс на ператварэньне хрысьціянства ў дзяржаўную рэлігію, Канстантын быў зацікаўлены ў кансалідацыі Царквы. Аднак пры ўваходзе у 324 годзе да Нікамэдыі ён атрымаў шэраг узаемных скаргаў ад прыхільнікаў і праціўнікаў вучэньня Арыя. Больш за тое, спрэчкі паміж прыхільнікамі Арыя й Афанасія ў Егіпце сталі настолькі жорсткімі, што сталі перарастаць у вулічныя сутычкі, у якіх людзі, паводле Еўсевія Памфіла:

	сутыкнуліся паміж сабой, так што лютыя, у запале шаленства, зрабілі замах на бязбожныя справы, адважыліся абразіць вобраз васілеўса.

У рымскім праве замах на выяву імпэратара лічыўся злачынствам — лац. crіmen laesae majestatіs, абраза вялікасьці. Каб вырашыць спрэчку, якая пагражала як царкоўным, так і палітычным расколам, Канстантын накіраваў у Александрыю біскупа Кордубы Асію, каб ён выслухаў Арыя й Аляксандра на месцы. На месцы ён пераканаўся, што мір немагчымы й трэба прымаць рашучыя меры. Калі Асія растлумачыў гэта імпэратару, было вырашана склікаць Усяленскі сабор.

Першы Нікейскі сабор

Нікейскі сабор 325 г. асудзіў арыянства й пацьвердзіў артадаксальны сымбаль веры, падкрэсьліўшы, што Сын ёсьць адзінасутны з Айцом.

Пасьля сабора паміж бакамі пачалася працяглая барацьба, у якой перамагла спачатку партыя Арыя (325—355), а потым і іх праціўнікі (355—381). Імпэратар Канстантын падтрымліваў арыянства, якое мела моцныя пазыцыі сярод эпіскапату Ўсходу. У 328 г. былі вернуты са ссылкі правадыры арыян, сьвятар Арый, эпіскапы Яўсевій Нікамэдыйскі й Феагній Нікейскі, а ў 330 г. на Антыахійскім саборы быў асуджаны й сасланы адзін зь лідэраў супрацьлеглай партыі эпіскап Антыахійскі Яўстафій. Афанасій Вялікі быў асуджаны Тырскім саборам у 335 годзе.

Памесны сабор у Антыёхіі ў 341 г. аддаў анатэме вучэньне крайняга арыянства. Нікейская формула «адзінасутнасьці» Сына Айцу на саборы не была прынята, таму што ўдзельнікі кансэрватыўна паставіліся да новага тэрміна «адзінародны». У першай формуле гэтага сабору было сказана: «І ў Адзінага Сына Божага, Адзінароднага, існуючага вышэй за ўсе вякі й суіснуючага (г.зн. маючы агульную сутнасьць), з Айцом». Найбольш поўнай і найбольш характэрнай для айцоў Антыахійскага Сабору 341 г. была другая формула, альбо так званы «Лукіянскі сымбаль», у якой гаварылася, што «Сын Божы ёсьць беспамылковы Вобраз боства Айца, як у Яго існаваньні, так і ў Яго сіле, волі й славе», таксама тых, «хто вучыць, насуперак здаровай і непасрэднай веры Сьвятога Пісаньня, кажучы, што былі альбо мелі месца часы альбо стагодзьдзі да нараджэньня Сына», « якія кажуць, што Сын ёсьць стварэньне, як адно са стварэньняў, альбо нараджэньне, як адно з нараджэньняў», хто «сьцьвярджае, што Сын ад носьбіта, а не ад Бога, і што быў час, калі Ён не было». Трэцяя формула, складзеная Тэафроніем Тыянскім, называе Сына Божага «народжаным ад Айца перад вякамі, Богам Дасканалым ад Бога Дасканалага, іпастасна існуючым у Богу». На саборы ў Антыёхіі ў 344 г. было сказана, што Сын Божы не «суіснуючы», але «богападобны» Богу Айцу.

Міланскі сабор у 355 годзе скончыўся перамогай арыян, а іх праціўнікі — Ліверый Рымскі, Асія Кардовскі, Дыянісій Мэдыяланскі, Іларый Пуацье, Люцыфер Сардзінскі й Яўсевій Верчэльскі — былі выгнаны. На іх месца былі пастаўлены альбо арыяне, альбо тыя, хто пагадзіўся асудзіць Афанасія. У 356 г. імпэратар Канстанцый загадаў сілай зрынуць самога Афанасія. Затым Афанасій адправіўся ў егіпецкія пустыні, а на яго месца быў пастаўлены арыянін Рыгор Кападакійскі. Такім чынам, арыяне ўзялі верх над праваслаўнымі. У іх руках апынуліся ўсе важныя эпіскапскія катэдры, а абаронцы праваслаўя — у эміграцыі альбо зьняволеньні. Аднак самі арыяне падзяляліся ў сваіх поглядах, уступалі паміж сабою ў спрэчкі й гэтым прысьпяшылі падзеньне арыянства.

Арыянства распалася на некалькі кірункаў, працягвала пашырацца на Ўсходзе пры падтрымцы імпэратараў. Больш за тое, з 336 па 381 г. арыянства было афіцыйна прызнанай рэлігіяй імпэрыі, асабліва падтрымлівалася пры імпэратары Канстанцыі ІІ.

Галоўным пунктам рознагалосьсяў паміж позьнім арыянствам і вучэньнем Нікейскага сабора была фармулёўка Нікейскага сымбаля веры: «Сын суіснуючы (стар.-грэч. ὁμοούσιος) з Айцом»; замест іх былі прапанаваны іншыя фармулёўкі: «Сын успрымальны (стар.-грэч. συνόντα) да Айца» — першая дагматычная формула Антыахійскага сабору 341 г.; «Сын не падобны (стар.-грэч. ἀνόμοιος) да Айца» — анамэі; «Сын падобны (стар.-грэч. ὁμοίως) Айцу» — оміі, «Сын падобны (стар.-грэч. ὁμοιούσιος) Айцу» — аміусіяне.

Аномей з дыяканам Аэцыем і эпіскапам Эўнаміем былі крайнімі арыянамі й сьцьвярджалі няроўнасьць Бога-Сына Богу-Айцу. Оміі былі пасьлядоўнікамі Яўсевія Кесарыйскага, якія не ставілі Сына Божага ў катэгорыю іншых тварэньняў, бо лічылі, што Ён быў іх Творцам. Амія верыў, што Сын Божы атрымаў боскую прыроду дзякуючы невыказнаму й невядомаму паходжаньню ад Бога Айца. Прызнаючы, што Сын Божы знаходзіцца пасьля Айца, а не адначасны зь Ім, оміі, аднак, адмаўлялі пазыцыю Арыя, што «было, калі не было Сына» і «не было (Сына) да нараджэньня». Па сьведчаньні сьвяціцеля Афанасія Вялікага, сьвяціцеля Васіля Вялікага й Іларыя Піктавійскага, оміусіяне надавалі выразу «адзінасутны» амаль такі ж сэнс, як праваслаўныя ў спалучэньні са словам «адзінаіснуючы».

Усіх, хто адхіляў тэрмін «аднаасобныя» і прапаноўваў іншыя тэрміны, прыхільнікі Нікейскага сабора называлі арыянамі альбо паўарыянамі.

У 359 г. на Арыменскім саборы было вырашана не ўжываць тэрміны «сутнасьць» і «іпастась» пра Айца, Сына й Сьвятога Духа, як невядомыя й спакусьлівыя, бо іх няма ў Сьвятым Пісаньні. Фактычна гэта была забарона на выкарыстаньне Нікейскага сымбаля веры, у якім выкарыстоўваюцца наступныя тэрміны: «Езус Хрыстус, Сын Божы, народжаны ад Айца, Адзінародны, гэта значыць з сутнасьці Айца», «яны сьцьвярджаюць, што Сын Божы зь іншай іпастасі альбо сутнасьці, альбо створаны, альбо зьменены — такіх людзей Усяленская Царква аддае анатэме».

У 362 г. пад старшынствам сьвятога Афанасія быў адкрыты Александрыйскі сабор, які абвясьціў вернасьць Нікейскаму сымбалю веры.

У 378 г. у вайне з готамі загінуў строгі імпэратар-арыянін Валент, разам зь ім скончылася справа арыянства. Заходні імпэратар Грацыян выклікаў з турмы ўсіх праваслаўных, сасланых Валентам, а яго ўсходні суправіцель Феадосій І (з 379 г.), будучы праціўнікам арыянства, даў канчатковую перамогу праваслаўнай веры. У 381 г. ён запатрабаваў скліканьня новага Ўсяленскага сабору ў Канстантынопалі, на якім арыянства было зноў асуджана.

У 381 годзе арыянства зноў асуджана на саборы ў Канстантынопалі. На арыянаў пачаліся жорсткія ганеньні, і да канца ІV стагодзьдзя іх амаль не засталося сярод грэка-рымскага насельніцтва імпэрыі. Да VІ—VІІ стагодзьдзяў арыянства затрымалася сярод готаў і іншых тэўтонскіх плямёнаў, якія прынялі хрысьціянства ад арыянскіх місіянэраў.

Тэалягічны аспэкт

Арыянства было спробай рацыяналізаваць хрысьціянскую дагматыку накшталт субардынацыянізму, г.зн. унясеньня герархічных адносін у Тройцу. Сакрат Схаластык называе Арыя «чалавекам не пазбаўленым ведаў дыялектыкі». Менавіта спрэчкі аб прыродзе Тройцы, выкліканыя арыянствам, прывялі да зацьвярджэньня Нікейскага сымбаля веры: у ІІІ стагодзьдзі даволі распаўсюджанымі былі субардынацыянісцкія погляды, іх прытрымліваўся, напрыклад, Арыген.

Увогуле, ІІІ-ІV стагодзьдзі былі часам кадыфікацыі хрысьціянства й разьвіцьця яго дагматыкі, пры гэтым хрысьціянства, з аднаго боку, мусіла дыстанцыявацца ад строга монатэістычных іудзейска-хрысьціянскіх плыняў ня толькі ў рытуале (што ўжо было зроблена пасьлядоўнікамі апостала Паўла), але й у дагматыцы, з другога боку, усімі сродкамі пазьбягаць падабенства з элінскім політэізмам

Сытуацыя ўскладнялася неабходнасьцю стварэньня хрысьціянскай філязофіі й тэалёгіі, нават часткова сугучнай элінскай філязафічнай спадчыне.

Грыгорый Назіянскі так апісаў цяперашнюю сытуацыю з дактрынай Тройцы (слова 3, Абарона пры ўцёках на Понт):

	У гэтым догме для тых, хто абавязаны асьвятляць іншых, найбольш небясьпечна, каб мы, баючыся шматбожжа, паставіўшы Боства ў адной Іпастасі, не пакінулі ў нашым вучэньні толькі голых імёнаў, прызнаючы адзіным Айца й Сына й Сьвятога Духа, а таксама з-за ўхіленьня ў гэтым непрыемна, падзяліўшы Боства на трох альбо непадобных і чужых адно аднаму, альбо самастойных і беспачатковых, так бы мовіць, процілеглых Багоў, каб не ўпасьці ў зло роўны першаму, падобна таму, што адбываецца з крывым дрэвам, якое празьмерна сагнута ў процілеглы бок. І паколькі цяпер у вучэньні пра Бога ёсьць тры хваробы: атэізм, юдаізм і політэізм, і зь іх абаронцам першай зьяўляецца Савелій Лівійскі, другой - Арый Александрыйскі, а трэцяй - некаторыя ў нас, праваслаўныя.

Барацьба з арыянствам стала адной з галоўных прычын усталяваньня дагмату аб Тройцы, а разам зь ім і дагмату аб паўнаце боскасьці ў Хрысьце як Богу й Сыне Божым. Пры гэтым спрэчкі аб такой паўнаце працягваюцца дагэтуль: часткова яны зьвязаны з дадаткам Нікеа-Цараградзкага сымбаля веры на Таледзкім саборы ў 589 г. сьцьвярджэньнем, што Сьвяты Дух паходзіць ад Бога-Сына. Гэтая пазыцыя атрымала назву галін (ад лац. fіlіoque — «і ад Сына») і паслужыла адной з прычын падзелу Царквы ў XІ стагодзьдзі на ўсходнюю (праваслаўную), якая не прымала галіна, і заходняя (каталіцкая); гэтыя рознагалосьсі працягваюцца й па гэты дзень.

Апошнія варыянты

У адрозьненьне ад нестарыянства, арыянства лічыцца цалкам зьніклым у раньнім сярэднявеччы.

У той жа час некаторыя пазьнейшыя тэолагі вярнуліся да гэтага: напрыклад, Уільям Уістан прызнаў і прапагандаваў сваю прыхільнасьць да арыянства ў 18 стагодзьдзі.

Сацыніянства

У сярэднявечнай Рэчы Паспалітай пад назвай «арыянства» ў XVІІ стагодзьдзі вельмі распаўсюдзілася сацыніянства. Па адной з вэрсый, будучы Лжэдзьмітрый І з 1601 па 1603 год вывучаў польскую й лацінскую мовы ў «арыянскай школе».

Ісак Ньютан

Прыхільнікам арыянства быў Ісак Ньютан. У выніку мэтадычнага вывучэньня біблейскіх тэкстаў [прыл. 1] Ньютан прыйшоў да высновы, што Афанасій зьдзейсьніў падробку, наўмысна ўставіўшы ў тэкст Сьвятога Пісаньня найбольш важныя словы, якія пацьвярджалі яго доказы таго, што Хрыстус быў Богам. У гэтым учынку Афанасія падтрымала Рымская царква, і гэтае скажэньне сьвятых тэкстаў выклікала скажэньне хрысьціянскага вучэньня. Ньютан лічыў, што чысьціня веры, характэрная для раньняй хрысьціянскай царквы, была заменена ілюзыяй Тройцы, альбо Трыадзінага Бога. У падтрымку Арыя Ньютан заявіў, што сьвятары й біскупы царквы займаліся ідалапаклонствам у сваім пакланеньні Хрысту. Ньютан пісаўПитер Акройд Ньютон. Биография. — Альпина Нон-Фикшн, 2017. — 208 с. — ISBN 978-5-9614-6355-2:

	Тое, што так доўга называлася арыянствам, ёсьць не што іншае, як старое, некранутае хрысьціянства, і Афанасій служыў магутнай, падступнай і злоснай прыладай гэтай зьмены.

Сучасныя паслядоўнікі

Элементы, падобныя на арыянства, сустракаюцца ў вераваннях некаторых антытрынітарных рэлігійных арганізацый, такіх як Сведкі Іеговы [20] [21] і пяцідзесятнікі адзінства.

Расія

У 2006 годзе ў горадзе Орлі ў адпаведнасці з дзеючым заканадаўствам была зарэгістравана мясцовая рэлігійная група «Арыйская абшчына горада Орлі» (спыніла існаванне ў 2012 годзе).

У Вялікім Княстве Літоўскім

У XVІ стагодзьдзі ідэі арыянства адрадзіліся ў асяродзьдзі радыкальных рэфармацыйных плыняў. У Вялікім Княстве Літоўскім і Польшчы дзякуючы падтрымцы часткі магнатаў (Ляшчынскіх, Радзівілаў, Кішкаў) і спрэчак паміж прыхільнікамі кальвінізму частка зь іх пачала адмаўляць дагмат аб Тройцы. Яны пачалі называць сябе проста хрысьціянамі ці літоўскімі й польскімі братамі, ці арыянамі. Літоўскімі братамі — сацыянамі былі Сымон Будны й Васіль Цяпінскі, якія ўнесьлі вялікі ўнёсак у беларускую й эўрапэйскую культуру й кнігадрук. У 1658 годзе сацыяне былі абвінавачаны у тым, што з-за іх ератыцтва пачалася паўстаньне, потым маскоўскае й швэдзкае ўварваньне, і яны былі абавязаны пакінуць Рэч Паспалітую за тры гады. Літоўскія й польскія браты перасяліліся ў Нідэрлянды.

Літаратура

• Дубянецкая, І. М. Арыянскія школы. // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т.. — Мн.: 1996 Т. 2: Аршыца — Беларусцы. — С. 10. — С. 10.
• Дубянецкая, І. М. Арыянства. // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т.. — Мн.: 1996 Т. 2: Аршыца — Беларусцы. — С. 10. — С. 10.
• Падокшын С. А. Арыянства. // Беларуская савецкая энцыкляпэдыя. У 12 т. / Беларуская Савецкая Энцыклапедыя; Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1969. — Т. 1. А — Афіна. — 624 с. — С. 493.
• Падокшын С. А. Арыянскія школы. // Беларуская савецкая энцыкляпэдыя. У 12 т. / Беларуская Савецкая Энцыклапедыя; Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1969. — Т. 1. А — Афіна. — 624 с. — С. 492, 493.
• Карен Армстронг. История Бога: 4000 лет исканий в иудаизме, христианстве и исламе = A history of God. — М.: Альпина Нон-фикшн, 2016. — 500 p. — 2000 экз. — ISBN 978-5-91671-541-5.
• Священник Владимир Шмалий. Арианство // Православная энциклопедия. — М., 2001. — Т. III : «Анфимий — Афанасий». — С. 221—225. — 752 с — 40 000 экз. — ISBN 5-89572-008-0.
• Арианство // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Ариане // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Питер Акройд Ньютон. Биография. — Альпина Нон-Фикшн, 2017. — 208 с. — ISBN 978-5-9614-6355-2