Вітаўт
Вітаўт | |
![]() | |
Вітаўт. Невядомы мастак, XVII—XVIII стст. | |
![]() | |
1392 — 1430 | |
Папярэднік | Ягайла |
Наступнік | Сьвідрыгайла Альгердавіч |
Асабістыя зьвесткі | |
Нарадзіўся | 1350 , Старыя Трокі |
Памёр | 27 кастрычніка 1430, Трокі |
Пахаваны | Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава, Вільня |
Нашчадкі | Соф'я Вітаўтаўна |
Дынастыя | Гедзімінавічы |
Жонкі |
1-я: Марыя Лукомская 2-я: Ганна Сьвятаслаўна 3-я: Юліяна Альшанская |
Бацька | Кейстут |
Маці | Бірута |
Вітаўт Вялікі (у каталіцтве Віганд і Аляксандар, у праваслаўі Аляксандар; 1350 — 27 кастрычніка 1430) — вялікі князь літоўскі (1392—1430, фармальна з 1401), князь гарадзенскі і троцкі.
Вітаўт — адзін з найвыдатнейшых гаспадароў Вялікага Княства Літоўскага[2], за сваю дзейнасьць атрымаў найменьне Вялікі[3][4].
Біяграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Сын вялікага князя Кейстута і Біруты, стрыечны брат Ягайлы. З раньняга веку ўдзельнічаў у войнах супраць Масквы і Тэўтонскага ордэна. У 1374 атрымаў у валоданьне Гарадзенскае княства. Па сьмерці вялікага князя Альгерда (1377) падтрымаў свайго бацьку ў барацьбе за сталец. У час перамоваў зь Ягайлам у Вільні (1382), Вітаўта разам з Кейстутам схапілі і зьмясьцілі ў Крэўскі замак. У замку Кейстута задушылі, аднак Вітаўт пры дапамозе жонкі Ганны Сьвятаслаўны здолеў уцячы. Празь Берасьце і Мазовію прыбыў у Прусію, дзе 21 кастрычніка 1383 прыняў каталіцтва і імя Віганд. Па вяртаньні на радзіму ў 1384 перайшоў у праваслаўе і атрымаў імя Аляксандар, аднак пазьней вярнуўся ў каталіцтва, захаваўшы другое імя.
Калі польскія фэўдалы, выкарыстоўваючы Крэўскую унію (1385) і каранацыю вялікага князя Ягайлы на польскі сталец, наважыліся падпарадкаваць сабе Вялікае Княства Літоўскае ўзначаліў барацьбу супраць іх. З дапамогай рыцараў Лівонскага ордэна цягам вайны (1389—1392) скінуў намесьніка Ягайлы на літоўскім сталцы — свайго стрыечнага брата Скіргайлу і пачаў кіраваць дзяржавай незалежна ад польскага караля. У выніку ўзброенай барацьбы, а потым кампраміснага пагадненьня (1392) зь Ягайлам літоўскія фэўдалы абаранілі сваю самастойнасьць, а Вітаўт зрабіўся гаспадаром (вялікім князем) Літоўскай дзяржавы.
Унутраная палітыка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Праводзіў палітыку цэнтралізацыі дзяржавы і ўмацаваньня велікакняскай улады. Паступова ліквідаваў буйныя ўдзельныя княствы, аддаючы родным і стрыечным братам менш значныя ўдзелы. Да дзяржаўнага кіраваньня (удзел у соймах і радзе) далучаў ваенна-служылы стан, за службу раздаваў шляхце землі.
Найвышэйшыя пасады пры Вітаўце займалі баяры, што паходзілі зь беларускай этнічнай тэрыторыі, зь іх складалася і атачэньне вялікага князя. Напрыклад, на Соленскай сустрэчы 1397 з крыжацкім пасольствам Вітаўта суправаджалі князі Юры Пінскі, Міхал Заслаўскі, Аляксандар Старадубскі, Іван Альшанскі і Іван Друцкі[5].
За Вітаўта старабеларуская мова (якая тады называлася «літоўскаю») па-ранейшаму мела статус афіцыйнай; лаціна пачала ўжывацца ў дачыненьнях з Заходняй Эўропай і ў каталіцкім касьцёле[6].
Вонкавая палітыка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У 1391 выдаў сваю дачку Соф’ю Вітаўтаўну замуж за маскоўскага цара Васіля I. Актыўна падтрымліваў сэпаратысцкія тэндэнцыі Цьвярскога і Разанскага княстваў, што выступалі супраць цэнтралізаванай палітыкі Масквы.
Умешваўся ў справы нямецкага ордэна і неаднаразовымі перамогамі ледзь не ліквідаваў яго. Для дасягненьня палітычных мэтаў і замацаваньня хаўруса з Тэўтонскім ордэнам чатырохразова (у 1384, 1389, 1398 і 1404[3]) аддаваў ордэну Жамойць.
Вёў несупынную барацьбу супраць татараў, ачысьціў ад іх усю тэрыторыю паміж Дняпром і Азоўскім морам і адтуль некалькі тысячаў татараў перасяліў у Літву. У 1399 пацярпеў паразу ад тамэрланаўскага вайскавода Эдыгея на рацэ Ворскле, у выніку праваліліся яго пляны панаваньня над усімі землямі Русі і Залатой Арды. Нягледзячы на гэта, Вітаўт захаваў кантроль Літоўскай дзяржавы над Паўночным Прычарнамор’ем. Але паразу на Ворскле выкарыстала Польшча, прымусіўшы Вітаўта падпісаць новую унію.
Рэлігійныя справы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Падпісаўшы пад націскам польскага кліру Віленска-Радамскую (1401) і Гарадзельскую (1413) уніі, Вітаўт фактычна даў каталікам перавагі ў дзяржаўным жыцьці краіны, што зрабілася адной з прычын працяглай рэлігійнай барацьбы ў Літоўскай дзяржаве і значна аслабляла яе.
Каб дагадзіць праваслаўным жыхаром Літвы і Літоўскае Русі, Вітаўт у 1415 г. уставіў у Вялікім Княстве Літоўскім аўтакефальную Літоўска-Кіеўскую мітраполію. Першым аўтакефальным мітрапалітам праваслаўнай царквы Вялікага Княства на Новагародзкім саборы абралі Рыгора Цамблака.
Вайсковыя здабыткі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Значна пашырыў тэрытарыяльныя межы Вялікага Княства Літоўскага. У 1395 улучыў у склад дзяржавы Смаленск, а ў 1398 дамогся прызнаньня залежнасьці Ноўгарада Вялікага ад Вялікага Княства Літоўскага. У выніку вайны з Маскоўскай дзяржавай у 1408 вызначыў мяжу па рэках Угра і Ака. У 1420-я падпарадкаваў свайму ўплыву Цьвярское і Пскоўскае княствы.
Маскоўскі цар Васіль I зьвяртаўся да Вітаўта ў граматах «Господин и отец мой», што сьведчыла пра пратэктарат вялікага князя. Сам Вітаўт лічыў зяця сваім васалам. Па сьмерці Васіля I (1425) згодна зь ягоным тэстамэнтам Вітаўт лічыўся апекуном малалетняга Васіля II (свайго ўнука) і Маскоўскай дзяржавы[6].
У час Грунвальдзкай бітвы (1410) узначальваў літоўскія войскі (Полацкая, Віцебская, Гарадзенская, Пінская, Ваўкавыская, Лідзкая, Новагародзкая, Смаленская, Слонімская, Старадубская, Кіеўская, Амсьціслаўская і інш. харугвы), якія былі асноўнай сілай у разгроме крыжакоў. Пасьля гэтай перамогі паводле Мельнскай дамовы (1422) Вялікае Княства Літоўскае вярнула сабе Жамойць.
Вынікі ўладараньня[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
За Вітаўтам Вялікае Княства Літоўскае дасягнула найбольшай магутнасьці і памераў: ад Пскоўскай мяжы да Чорнага мора і ад Акі і Курску да Галічыны. З мэтай узмацніць міжнародны прэстыж дзяржавы і сваё становішча ён двойчы (у 1429 і 1430) рабіў захады і ўчыняў зьезды наймагутнейшых валадароў Эўропы, каб прыняць каралеўскі тытул і карону. Але польскія магнаты затрымалі імпэратарскіх паслоў, што везьлі карону. Састарэлы Вітаўт ня вытрымаў гэтай дыпляматычнай паразы і памёр у Троках. Пахаваны ў Віленскім катэдральным касьцёле.
У часе княжаньня Вітаўта самакіраваньне паводле Магдэбурскага права атрымалі Берасьце (1390) і Горадня (1391, няпоўнае).
У 1413 г. Віцебск, Полацак, Вільню і Горадню у почце Вітаўта наведаў Геранім Праскі (паплечнік Яна Гуса), які пераконваў Вітаўта прыязна ставіцца да гусітаў[7]. У 1422 на дапамогу нацыянальна-вызвольнаму руху гусітаў у Чэхію прыбыў намесьнік Вітаўта, унук Альгерда, Жыгімонт Карыбутавіч з 5-тысячным літоўскім войскам. На чале сваіх гусіцкіх паплечнікаў у 1424 ён заняў Прагу, дзе абвесьціў сябе каралём і пэўны час імкнуўся ўмацаваць сваю ўладу. Але з прычыны ўскладненай сытуацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім вярнуўся на бацькаўшчыну.
Пасьля сьмерці Вітаўта вялікім князем прызначылі Сьвідрыгайлу. У хуткім часе яго скінуў і заняў велікакняскі трон брат Вітаўта Жыгімонт Кейстутавіч.
Галерэя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- Іканаграфія вялікага князя Вітаўта
У маладосьці. Невядомы мастак, XVIII ст.[8]
Зь Берасьцейскага кляштару аўгустынаў. Невядомы мастак, 2-я пал. XVII ст.
З Троцкага касьцёла Найсьв. Панны Марыі. Невядомы мастак, кан. XVII ст.
А. Гваньіні, 1578
М. Балінскі, 1836
Л. Ходзька, XIX ст.
Ю. Азямблоўскі, XIX ст.
Дадатковая іканаграфія вялікага князя Вітаўта |
---|
|
Народная памяць[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Памяць пра вялікага князя Вітаўта ўстойліва замацавалася ў тапаніміі Вялікага Княства Літоўскага XVI—XVIII стагодзьдзяў. Дасьледнікі адзначаюць, што ў дакумэнтах гэтага пэрыяду фігуруе дастаткова шмат назваў геаграфічных ды іншых аб’ектаў, зьнітаваных зь імем вялікага князя:
- Вітаў Мост (Смалявіччына)
- Вітаўка (поле на Бярэзіншчыне, а таксама гістарычная мясьціна Мікалаева)
- Вітаўтава Дарога, Вітаўтаў (Вітаў) Шлях (у розных частках Беларусі)
- Вітаўтава Студня (Барысаўшчына)
- Вітаўтавы Відэльцы (камень на беразе ракі Вушачы)
- Вітаўтавы Талеркі (камень з шасьцю адшліфаванымі паглыбленьнямі на Полаччыне)
- Вітаўтаў Брод (Бабруйшчына)
- Вітаўтаў дуб (Бешанковіччына)
- Вітаў Лог (у тым жа рэгіёне)
- Вітаўтаў Мост (на рацэ Цна пад Менскам, а таксама на рацэ Паўднёвы Буг на Мікалаеўшчыне)
- Вітутаў (Мікалаеўшчына)
25 ліпеня 2009 году ў Берасьці адкрылася скульптурная кампазыцыя, прысьвечаная 990-гадовай гісторыі места. Сярод шасьці бронзавых фігураў у кампазыцыі помніка тры скульптуры гістарычных дзеячоў — Вітаўта, Мікалая Радзівіла «Чорнага» і князя Васількавіча[9].
Папярэднік Ягайла |
Вялікі князь літоўскі 1392—1430 |
Наступнік Сьвідрыгайла |
Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- ^ а б А. Э. Витовт // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1892. — Т. VIа. — С. 574–576.
- ^ М. І. Ермаловіч. Вітаўт // ЭГБ. Т. 2. — Менск, 1994. С. 304.
- ^ а б Анатоль Грыцкевіч. Вітаўт // ВКЛ. Энцыкл. Т. 1. — Менск, 2005. С. 447.
- ^ Vitaŭt // Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London, 1998. P. 219.
- ^ М. І. Ермаловіч. Вітаўт // ЭГБ. Т. 2. — Менск, 1994. С. 305.
- ^ а б Анатоль Грыцкевіч. Вітаўт // ВКЛ. Энцыкл. Т. 1. — Менск, 2005. С. 448.
- ^ А. Будилович. Не был ли православным человеком Иероним Пражский? // Христианское чтение. 1870, ч. I.
- ^ Чаропка В. Великий князь Витовт. — Минск: ФУАинформ, 2010. С. 5.
- ^ Вітаўт, Радзівіл Чорны і князь Васількавіч // «Наша Ніва», 26 ліпеня 2009.
Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 684 с.: іл. ISBN 985-11-0314-4.
- Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Менск: БелЭн, 1994. — 537 с., [8] к.: іл. ISBN 5-85700-142-0.
- Уладзімір Прышляк. Гістарычная постаць Вітаўта ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі і навукова-папулярнай літаратуры // «Гістарычны Альманах». Том 8, 2003.
- Vitaŭt // Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.
- Міхась Белямук. Вялікі князь Вітаўт і ягоная маестатная пячатка [1] // «Białoruskie Zeszyty Historyczne» №31, чэрвень 2009. ISSN 1232-7468.
- Генадзь Сагановіч. 1392. Пачатак княжання Вітаўта // Арлоў У., Сагановіч Г. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі. — Менск, 1997.
- Пакаленне шостае: Ягайла, Вітаўт і іх старэйшыя сучаснікі (1370-ыя — 1390-ыя гады) // Насевіч В. Л.. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы. — Мн.: Полымя, 1993. — 160 с.: іл. — ISBN 5-345-00627-Х.
Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Вітаўт — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў
|
|