Этымалёгія

Этымалёгія (па-грэцку: ἔτυμον — «сапраўдны», λόγος — «вучэньне») — разьдзел мовазнаўства, які вывучае паходжаньне словаў, зважаючы на тое, што з гістарычнага гледзішча лексыка мовы ўяўляе сабой сукупнасьць словаў рознага паходжаньня, якія зьяўляюцца ў мове ў выніку непасрэдных і апасродкаваных кантактаў народаў.

Гісторыя

Пераднавуковы этап этымалёгіі

У Старажытнай Грэцыі пытаньні аб паходжаньні словаў падымаліся яшчэ да зьяўленьня самога тэрміна ἐτυμολογία. Пра тое, наколькі добра назва прадмета адлюстроўвае яго існасьць, разважаў яшчэ Геракліт Эфэскі (544—483 гг. да н. э.). Пазьней Плятон (428/427—348/347 да н. Э.) У сваім дыялёгу «Кратыл» (стар.-грэцк. Κρατύλος) разважае пра тое, якая прырода імя: ці дадзена імя рэчы ад прыроды або яго выбірае чалавек. У цэлым, развагі Плятона аб этымалёгіі былі наіўнымі, хоць ужо апярэджвалі шматлікія ідэі лінгвістаў XVIII—XIX стст.

У антычнасьці этымалёгія разглядалася як частка граматыкі, таму ёй займаліся граматыстыя. Найбольш вядомым даследнікам гісторыі словаў гэтага перыяду быў рымскі граматысты Варон (116-27 гады да н. э.), які вызначаў этымалёгію (лац. Etymologus) як навуку, каторая ўсталёўвае «чаму і з-за чаго зьявіліся словы». Прыкладам, паходжаньне лацінскага слова lūna «месяц» ён тлумачыў, раскладваючы яго на часткі lū- (па Варону, ад дзеяслова lūceō «свяціць») і -na (ад лац. nox «ноч»). Нягледзячы на нястачу агульнай навуковай мэтадалёгіі пры тлумачэньні словаў, Варон дакладна паказваў на ролю гукавых зьменаў у гісторыі разьвіцьця лексыкі і быў блізкі да таго, каб вызначыць ролю словаўтварэньня.

У Сярэднявечча нічога прынцыпова новага ў мэтадалёгію даследаваньня ўнесена не было. Найбольш яскравым прадстаўніком сярэднявечнай этымалёгіі быў арцыбіскуп Сэвіллі ў вэстгоцкай Гішпаніі, апошні лацінскі айцец царквы і заснавальнік сярэднявечнага энцыкляпэдызма Ісідар Сэвільскі (560-636 н. Э.), якому належыць праца «Этымалёгіі» (лац. Etymologiae libri viginti). У гэтай працы Ісідар Сэвільскі зьвяртаецца да этымалёгіі, каб патлумачыць «значэнні рэчаў». Іншыя спробы сярэднявечных схаластаў выявіць этымалёгіі асобных словаў, як правіла, былі наіўнымі і негрунтоўнымі. Так, дамініканцы - сябры манаскага ордэна Сьвятога Дамініка (лац. Dominicus) - этымалягізавалі назву свайго ордэна dominicāni, перакладаючы яго як «сабакі Госпада» (лац. Domini canes).

Да зьяўленьня параўнальна-гістарычнага мэтаду большасьць этымалёгіяў насіла зусім фантастычны характар. Так, расейскі паэт і філёлаг XVIII стагодзьдзя В. К. Трэдзіякоўскі (1703-1769) лічыў, што назва краіны Нарвэгія — гэта скажоная форма слова «Наверхия», бо гэтая краіна размешчаная ўверсе геаграфічнай мапы, а назва Италия «Італія» ўзыходзіць да слова «Удалия» (тое, што далёка), таму што краіна гэтая на многа вёрстаў выдаленая ад Расеі. Падобныя «фігурацыі» вымусілі Вальтэра (1694-1778) сказаць, што «этымалёгія - гэта навука, у якой галосныя нічога, а зычныя амаль нічога ня значаць».

Навуковая этымалёгія

Інструмантар этымалёгіі даў параўнальна-гістарычны мэтад - сукупнасьць спосабаў, якія дазваляюць даказаць сваяцтва моў і выявіць факты іх старажытнай гісторыі з апорай на параўнаньне фанэтыкі і (у меншай ступені) граматыкі. Ён узьнік у канцы XVIII — пачатку XIX з адкрыцьцём Уільямам Джонсам (1746-1794) старажытнаіндыйскай мовы санскрыту і зацьвярджэньня ў навуковым свеце тэзіса пра сваяцтва шматлікіх моваў ад Індыі да Эўропы. Пасьля сям'я роднасных моваў, якая ўключае славянскія, германскія, італійскія (зь якіх разьвіліся раманскія), кельцкія, індаіранскія і іншыя мовы, стала называцца індаэўрапейскай, а агульная прамова - праіндаэўрапейская.

Праз чвэрць стагодзьдзя пасьля адкрыцьця санскрыту нямецкі вучоны Франц Боппа (1791-1867) напісаў кнігу, у якой грунтоўвалася сваяцтва індаеўрапейскіх моў. Расмус Раска (1787-1832) і Якаб Грым (1785-1863) заклалі падмурак германскага мовазнаўства. Аўгуст Фрыдрых Пот (1802-1867) першым стаў складаць табліцы фанэтычных адпаведнасьцяў для індаэўрапейскіх моваў. А. Х. Вастокаў (1781-1864) зрабіў нямала важных адкрыцьцяў для славянскіх моваў.

Вялікі ўнёсак у параўнальна-гістарычнае мовазнаўства і этымалёгію ўнёс нямецкі навуковец Аўгуст Шляйхер (1821-1868), які займаўся вывучэньнем індаэўрапейскіх моваў, складаньнем параўнальных граматык. Шляйхер лічыў, што чым далей індаэўрапейскія народы сыходзілі ад сваёй прарадзімы (у Цэнтральнай Азіі), тым мацней мяняліся (спрашчаліся) мовы, таму яго байка «Авечка і коні», напісаная на рэканструяванай праіндаэўрапейскай мове, была блізкая да санскрыту. Нягледзячы на памылковасьць шмат якіх уяўленьняў Шлейхера, яго працы і ідэі паслужылі далейшаму развіцьцю параўнальна-гістарычнага мовазнаўства і этымалёгіі. Шлейхеру належыць ідэя «дрэва моваў» (па-нямецку. Stammbaum; тэрмін узнік пад уплывам біялягічнай таксанаміі), таксама, дзякуючы яму, навукоўцы рана звярнулі ўвагу на літоўскую мову, матэрыял якой актыўна выкарыстоўваецца этымалёгіі (у асаблівасьці, якая займаецца славянскімі мовамі) па сённяшні дзень.

У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя зацьвярджаюцца прынцыпы моладаграматызму ў параўнальна-гістарычным мовазнаўстве і этымалёгіі. Згодна з дактрынай гэтай школы, у аснове зьмяненьняў словаў ляжаць фанэтычныя законы, якія ня ведаюць выключэньняў. Найслыннымі прадстаўнікамі моладаграматычнага кірунку былі Карл Бругман (1849-1919), Герман Остхаф (1847-1909), Бэртольд Дэльбрук (1842-1922), Аўгуст Лескін (1840-1916), Герман Паўль (1846-1921), Вільгельм Мэер-Любцы (1861-1936), Філіп Фёдаравіч Фартунатаў (1848-1914) і іншыя.

Новы этап уласна этымалёгіі зьвязаны з посьпехамі ў галіне дыялекталёгіі й лінгвістычнай геаграфіі, ўнёсак у якія належыць францускаму навукоўцу Жулю Жыльерону (1854-1926). Немалую ролю адыгралі даследаваньні зьмяненьняў значэньняў і аналіз лексыкі па сэмантычных палях, вывучэньне сувязяў паміж сэмантыкай і рэчамі рэальнага сьвету. Разьвіцьцё ў XX стагодзьдзі адзначана ўжываньнем структурных прынцыпаў у дасьледаваньні этымалёгіі, якіх прытрымліваліся Эміль Бэнвэніст (1902-1976), Віктар Мартынаў (1924-2013) і Аляксандар Мельнічук (1921-1997). Іх намаганьнямі пачаў распрацоўвацца і прымяняцца аналіз лексэм па групах - сэмантычным, каранёвым, афіксальным, лексычна-граматычным і г. д.

Жорсткі тэзіс моладаграматыкаў аб вяршэнстве фанэтычных законаў доўгі час захоўваўся, аднак прадстаўнік чэхаславацкай этымалягічнай школы Вацлаў Махэк (1894-1965) імкнуўся паказаць, што акрамя рэгулярных фанэтычных адпаведнасьцяў існуюць таксама нерэгулярныя адпаведнасьці, тлумачэньне якіх варта шукаць па-за рамкамі фанэтычных законаў, а зыходзячы з індывідуальных асаблівасьцяў слова. Пры гэтым, паводле Освальда Сэмэрэньі (1913-1996), Я. Л. Малкіе (1914-1998) і А. М. Трубачову (1930-2002), галоўную ролю па-ранейшаму гуляюць фанэтычныя заканамернасьці.

Другая палова XX стагодзьдзя аказалася вельмі спрыяльным і прадуктыўным пэрыядам для этымалягічнае навукі, зьвязаным з пашырэньнем дасьледаваньняў, засваеньнем новых мэтадаў і новых матэрыялаў, падрыхтоўкай і выданьнем шматлікіх этымалягічных слоўнікаў. Стварэньне этымалягічных слоўнікаў славянскіх моваў, пры складаньні якіх асаблівая ўвага надавалася рэканструкцыі праславянскага лексычнага фонду (Ф. Слаўскі, О. Н. Трубачоў), паслужыла асновай для ўзьнікненьня паўнавартаснай лексыкалёгіі і лексыкаграфіі ўжо ўласна праславянскай мовы

Аб'ект і мэтад этымалёгіі

Аб'ект этымалёгіі - вывучэньне крыніц і працэсу фармаваньня слоўнікавага фонду мовы, а таксама рэканструкцыя слоўнікавага складу мовы старажытнага перыяду. Словы мовы зьмяняюцца з часам па пэўных гістарычных (але не існуючых) мадэлях, што зацямняе справечную форму слова. Этымоляг, абапіраючыся на матэрыял роднасных моваў, мае ўсталяваць гэтую форму і растлумачыць, якім чынам яна прыняла сучасны выгляд.

Этымалёгія характарызуецца комплексным характарам мэтадаў даследаваньня. Слова (або корань), этымалёгію якога патрабуецца ўсталяваць, суадносіцца з роднаснымі словамі (ці каранямі), выяўляецца агульны корань, у выніку зняцьця напластаваньняў пазьнейшых гістарычных зьменаў вызначаецца спрадвечная форма і яе значэньне.

Блізкія і дальнія этымалёгіі

Існуюць словы, этымалёгія якіх вызначаецца з апорай на матэрыял ўнутры мовы. Прыкладам, слова хараство мы без асаблівай цяжкасьці можам этымалягізаваць, як вытворнае ад лексэмы хораша пры дапамозе суфікса -ств- (параўн. птаства ад птах, княства ад князь).

Больш старажытныя словы немагчыма этымалягізаваць на аснове зьвестак адной мовы, тады звяртаюцца па дапамогу да іншых моваў. Нярэдка аказваецца, што самыя звычайныя беларускія словы могуць стацца старажытнымі запазычаньнямі. Так, на падставе ст.-слав. кънѧзь, бел. князь, укр. князь,польск. ksiądz, сербохорв. кне̑з, славен. knez, расейск. князь, чэск. kněz, славацк. kňaz этымолягі рэканструююць праслав. слова *kъnędzь, якое звязваецца з прагерм. *kuningaz, ад якога паходзяць анг. king (стар.-анг. cyning, cyng), ням. könig (стар.-в.-ням. kuning), нідэрл. koning (стар.-нідэрл. kuning), ісьл. konungur, нарв. konge, швэд. konung (стар.-сканд. konungr) і інш. Сьцвярджэньне, што праслав. слова запазычанае з прагерм. формы, абгрунтоўваецца тым, што праслав. *dz паўстала з прагерм. *g ў выніку трэцяй палаталізацыі, а назальны (насавы) *ę заканамерна узнік з *in. Сваяцтва пацьвярджаецца і агульнасьцю сэмантыкі.

Рэканструкцыя на роўні праіндаэўрапейскай мовы патрабуе прыцягненьня яшчэ большага кола моваў і роднасных словаў, прычым нярэдка этымолягі сутыкаюцца з рознымі цяжкасьцямі. Так, на аснове бел. жораў, журавель, польск. żuraw, ст.-слав. жєравль, баўг. жерав, расейск. журавль, чэск. žerav і славацк. žerjav магчымая рэканструкцыя праслав. *žeravъ. Ім роднасныя латыск. dzẽrve і літ. gérvė. Пры вонкавым падабенстве славянскіх і балтыйскіх словаў, ўсё ж варта ўлічваць, што славянскія словы, хутчэй за ўсё, паўсталі з спалучэньня *gerā āwis (дзе першая частка паходзіць ад *gerh₂- «журавель», а другая - ад пра-і.е. *h₂éwis «птушка»), тады як балтыйскія словы паўсталі ад пашырэньня кораня *ǵerh₂- «журавель» з фармантам *-weh₁. На аснове анг. crane (стар.-анг. cran), ням. kran (стар.-в.-ням. krano), нідэрл. kraan магчыма рэканструяваць прагерм. *kranô, якое ўзыходзіць да таго ж кораню *ǵerh₂-, але ўжо з фармантам *-no (пры гэтым стар.-сканда. trani, trana ўжо ня ўпісваюцца ў карціну, хоць для іх мяркуюць пераход *kr>tr). Для лац. grūs будзе рэканструявацца слова *ǵr̥h₂ús. Ва ўсіх выпадках рэканструкцыі розныя, прычым не заўсёды атрымліваецца абгрунтаваць выбар кораня з апорай на фанэтычныя законы (пар. славянскія словы, якія ў адпаведнасьці з фанэтычнымі законамі мусілі разьвіць *ž з вэлярнага *g, а не палятавэлярнага *ǵ, які звычайна дае слав. *z).

Літаратура

Сучасная беларуская мова: Уводзіны. Фанетыка. Фаналогія. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Лексікалогія. Лексікаграфія. Фразеалогія. Фразеаграфія: Вучэб. дапам. / Я. М. Камароўскі, В. П. Красней, У. М. Лазоўскі і інш. — 2-е выд., дапрац. і дап. — Мн. : Выш. школа, 1995. — 334 с. ISBN 985-06-0075-6.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы. — пач. у 1978 годзе
Успенский Л. В. Слово о словах. Очерки о языке. — Л., 1971.
Этимологический словарь русского языка / Под ред. Н. М. Шанского. — М., 1968.
Arens H. Sprachwissenschaft. Der Gang ihrer Entwicklung von der Antike bis zur Gegenwart. — Zweite, durchgesehene und stark erweiterte Auflage. — Alber, Freiburg/München, 1969.
Meier, H. Prinzipien der etymologischen Forschung. Carl Winter-Universitätsverlag. — Heidelberg, 1986.

Глядзіце таксама