Маладэчна

Маладэчна
трансьліт. Maladečna
Цэнтральны пляц
Герб Маладэчна Сьцяг Маладэчна
Першыя згадкі:	16 сьнежня 1388
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Менская
Раён:	Маладэчанскі
Плошча:	30 км²
Насельніцтва (2015)
колькасьць:	94 686 чал.
шчыльнасьць:	3156,2 чал./км²
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1773
Паштовыя індэксы:	222301, 222303, 222304, 222306, 222307, 222310
СААТА:	6238501000
Нумарны знак:	5
Геаграфічныя каардынаты:	54°18′49″ пн. ш. 26°51′6″ у. д.
Маладэчна на мапе Беларусі ± Маладэчна Маладэчна
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
https://www.molodechno.gov.by/

Маладэ́чна — места ў Беларусі, на рацэ Вушы. Адміністрацыйны цэнтар Маладэчанскага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва 94 686 чал. (2015). Знаходзіцца за 73 км на паўночны захад ад Менску; вузел чыгунак на Менск, Полацак, Вільню, Ліду і аўтамабільных дарог на Менск, Вільню, Нарач.

Маладэчна — места гістарычнай Меншчыны, колішняя сталіца графства. Да нашага часу тут захаваўся касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар трынітарыяў, помнік архітэктуры барока, які ў 1950-я часткова зруйнавалі савецкія ўлады.

Назва

Тапонім «Маладэчна», відаць, паходзіць ад назвы рэчкі Маладачанкі, якая зьнікла ў выніку мэліярацыйных працаў. Таксама існуе меркаваньне, што назва места ўтварылася ад словаў «маладзец» (у значэньні — дзяцюк, ваяр у княскай дружыне), «малады», «малодшы» або ад спалучэньня двух даўніх словаў «мала» і «надэчыць», што азначае «малазьмяшчальнае месца».

Ад пачатку XX ст. у беларускай літаратурнай мове ўсталявалася форма Маладэчна ў адпаведнасьці з гаворкай мясцовых жыхароў. У той жа час назва Маладзечна зьяўляецца прыкладам уплыву польскае мовы, адкуль перайшла спачатку ў расейскую, а потым і ў афіцыйны правапіс беларускае мовы.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Маладэчна

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Маладэчна зьмяшчаецца ў прысяжным лісьце князя ноўгарад-северскага Дзьмітрыя Альгердавіча вялікаму князю Ягайлу і датуецца 16 сьнежня 1388. У 1413 паселішча ўвайшло ў склад Віленскага ваяводзтва.

У ХV ст. ля сутокаў Маладачанкі і Вушы збудавалі драўляны замак, які неднаразова цярпеў ад пажараў (1519 — двойчы, а таксама ў 1533) і быў зруйнаваны ў XVIII ст.

Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) Маладэчна ўвайшло ў склад Менскага павету Менскага ваяводзтва. У 1567 тут праходзілі папярэднія перамовы прадстаўнікоў Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага датычна ўмоваў Люблінскай уніі. У канцы ХVI ст. Маладэчна ўваходзіла ў шэрагі 20 найбольшых местаў Вялікага Княства Літоўскага на тэрыторыі сучаснай Беларусі. У розныя часы паселішча знаходзілася ў валоданьні Заслаўскіх, Мсьціслаўскіх, Сангушкаў, Агінскіх і інш.

За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у 1708 Маладэчна пэўны час займалі швэдзкія войскі. У 1757 кароль і вялікі князь Аўгуст Сас надаў мястэчку прывілей на таргі. У 1758 уладальнік паселішча Міхал Казімер Агінскі збудаваў тут касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі, пры якім з 1762 дзейнічаў кляштар трынітарыяў (ліквідаваны расейскімі ўладамі ў 1831).

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітае (1793) Маладэчна апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, у Вялейскім павеце Менскай, з 1847 Віленскай губэрні. У вайну 1812 году 4 сьнежня каля мястэчка расейскія войскі разьбілі ар’ергард францускай арміі маршала Віктора.

14 красавіка 1831 за часамі вызвольнага паўстаньня аддзел Міхала Ходзькі пры падтрымцы местачкоўцаў вызваліў Маладэчна з-пад расейскага панаваньня. Аднак ужо 22 красавіка 1831 царскія карнікі занялі паселішча, пачалі дзейнічаць ваенна-палявыя суды над паўстанцамі. У 1864 з мэтаю маскалізацыі краю ўлады адкрылі настаўніцкую сэмінарыю, выкладаньне ў якой вялося на расейскай мове пад наглядам Маскоўскага патрыярхату. У 1873 будаваньне Лібава-Роменскай чыгункі спрыяла пераўтварэньню невялікага мястэчка ў чыгуначны вузел.

• Даўнія графічныя выявы Маладэчна
• 
  Царква. Д. Струкаў, 1864
• 
  Вуліца Замкавая. Касьцёл і царква, 1887
• 
  Сынагога, 1887
• 
  Царква-мураўёўка, 1896

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 згодна з Трэцяй Ўстаўной граматай Маладэчна абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 у адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яно ўвайшло ў склад Беларускай ССР.

Паводле Рыскай мірнай дамовы (1921) Маладэчна апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала самастойнай гмінай у Вялейскім павеце Віленскага ваяводзтва. У 1925 паселішча атрымала статус асобнага павету, а ў 1929 — зноў статус места. У 1922—1939 на тэрыторыі фальварку Гелянова (з 1929 у складзе места) разьмяшчаўся гарнізон 86-га пяхотнага палка Войска Польскага.

Асноўны артыкул: Маладэчна ў складзе Польшчы

У 1939 Маладэчна ўвайшло ў БССР, дзе ў 1940 стала цэнтрам раёну Вялейскай вобласьці (у 1944—1960 цэнтар асобнай вобласьці). На 1940 тут адкрылася пэдагагічная вучэльня, працавалі 2 клюбы, бібліятэка, лякарня, 2 аптэкі. У Другую сусьветную вайну з 25 чэрвеня 1941 да 5 ліпеня 1944 места знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

25 красавіка 1993 за часамі дэмакратычных мескіх уладаў на чале з Генадзем Карпенкам на цэнтральным пляцы Маладэчна ў прысутнасьці некалькіх тысячаў месьцічаў адбылося ўрачыстае адкрыцьцё помніка пакутнікам за волю і незалежнасьць Беларусі (у наш час пры падрыхтоўцы да «Дажынак» помнік перанесьлі ў мескі парк). 18 сакавіка 1997 у месьце адбылася ўрачыстая кансэкрацыя новага касьцёла Сьвятога Язэпа.

• Места на старых здымках
• 
  Царква-мураўёўка, каля 1900
• 
  Вуліца Замкавая, 1925
• 
  Касьцёл і кляштар трынітарыяў, 1930
• 
  Трыюмфальная брама, 1930
• 
  Колішняя каталіцкая капліца, 1930
• 
  Чыгуначная станцыя, 1917
• 
  Чыгуначная станцыя, 1930
• 
  Будынак староства, 1930

Геаграфія

Геаграфічнае становішча

Разьмяшчаецца на паўночным захадзе Менскай вобласьці, уваходзіць у склад Маладэчанскага раёну і знаходзіцца паблізу межаў Валожынскага, Вялейскага, Менскага і Смаргонскага раёнаў. 75% тэрыторыі знаходзіцца на Менскім ўзвышшы, рэльеф пагорысты.

Займае выгаднае геаграфічнае становішча паміж дзьвюма сталіцамі — Менскам і Вільняй. Праз Маладэчна працякае рака Вуша, басэйн ракі Вяльля.

Адлегласьць ад Маладэчна да розных местаў (аўтамабільнымі шляхамі)
			Вільня ~ 145 км Осьлё ~ 2206 км Гданьск ~ 710 км	Талін ~ 706 км Хэльсынкі ~ 793 км Рыга ~ 401 км	Полацак ~ 222 км Санкт-Пецярбург ~ 783 км Мурманск ~ 2101 км
			Горадня ~ 266 км Варшава ~ 609 км Бэрлін ~ 1176 км	Ружа вятроў	Магілёў ~ 285 км Смаленск ~ 387 км Казань ~ 1600 км
			Берасьце ~ 421 км Кракаў ~ 838 км Барсэлёна ~ 3008 км	Львоў ~ 683 км Адэса ~ 1082 км Стамбул ~ 1905 км	Менск ~ 77 км Ерэван ~ 2650 км Доха ~ 5221 км

Клімат

Кліматычныя зьвесткі для Маладэчна
Паказьнік	Сту	Лют	Сак	Кра	Тра	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сьн
Сярэдняя t, °C	−5,5	−4	0,5	6,5	12	15	16	16	10,5	5,5	0,5	−3
Норма ападкаў, мм	50	40	55	50	65	95	100	70	75	60	60	65
Крыніца: Клімат Маладэчна (рас.) Метеоновости Праверана 14 чэрвеня 2014 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• ХVI стагодзьдзе: каля 1600 — 3 тыс. чал.
• ХIХ стагодзьдзе: 1850 — 1330 чал.; 1885 — 1332 чал. (629 муж. і 703 жан.); 1897 — 2393 чал..
• ХХ стагодзьдзе: 1921 — 1997 чал.; 1939 — 6,6 тыс. чал.; 1959 — 26,3 тыс.чал.; 1970 — 50 тыс. чал.; 1972 — 56,1 тыс. чал.; 1973 — 58 тыс. чал.; 1991 — 93,5 тыс. чал.; 1997 — 98,2 тыс. чал.; 1998 — 98 тыс. чал.
• ХХI стагодзьдзе: 2004 — 98 384 чал.; 2006 — 98 514 чал.; 1 студзеня 2007 — 104 021 чал.; 1 кастрычніка 2007 — 101,3 тыс. чал.; 2008 — 98 415 чал.; 1 студзеня 2009 — 97,6 тыс. чал.; 2009 — 94 282 чал. (перапіс); 2015 — 94 686 чал.

Рэлігія

У Маладэчне дзейнічаюць цэрквы Покрыва Багародзіцы, Прачыстай Багародзіцы або Сьвята-Ўсьпенская, Раства Хрыстова, Усіх Сьвятых (БЭМП) і Хрыста Чалавекалюбцы (БГКЦ), касьцёлы Сьвятога Язэпа і Сьвятога Казімера.

Адукацыя

Дзяржаўны палітэхнічны каледж

У Маладэчне працуюць 14 школаў, зь іх адна беларускамоўная (Маладэчанская беларуская гімназія на базе сярэдняй школы № 10, але яе беларускамоўныя клясы згортваюцца з кожным годам), мастацкая школа; 6 навучальных установаў тыпу вучэльні, у іх ліку мэдычная і музычная; палітэхнічны каледж, гандлёва-эканамічны каледж, 4 публічныя бібліятэкі.

Культура

Палац культуры

Маладэчна лічыцца рэп ці гіп-гоп местам, тут таксама існуюць і альтэрнатыўныя гурты (Usplёsk, Буркіна Фасо, ХЗКН, Stickoxydal, Botanic Project ды іншыя). Раз на два гады, пачынаючы з 1993, у Маладэчне праходзіць фэстываль беларускай песьні і паэзіі «Маладзечна». Значнае месца ў культурным жыцьці места займае абласны драматычны тэатар, а таксама абласны тэатар лялек «Батлейка».

Выпускаецца гістарычна-краязнаўчы і літаратурна-мастацкі альманах «Куфэрак Віленшчыны».

Мас-мэдыя

Друк:

• «Маладэчанская газэта»
• «Рэгіянальная газета»

Мясцовыя тэлебачаньне і радыё:

• Маладэчанскае кабэльнае тэлебачаньне
• Мясцовае радыё

Грамадзкія аб’яднаньні, палітычныя партыі

Прадстаўніцтва партыі БНФ, аддзяленьне праваабарончай арганізацыі Беларускі Хэльсынскі камітэт, скаўцкая дружына «Маладэчына» (кіраўнік Валеры Трацяк).

Забудова

Плян

Сетка вуліцаў прастакутная. Чыгункі падзяляюць места на чатыры плянавальныя раёны: заходні (раён канцэнтрацыі большасьці прамысловых прадпрыемстваў); паўночны (зона індывідуальнай жылой забудовы); усходні (прамысловы раён; старая частка места з пляцам Старое Места, дзе захаваліся Пакроўская царква, сынагога і частка гістарычнай забудовы); паўднёвы (зона шматпавярховай капітальнай жылой забудовы, грамадзкі цэнтар). На вуліцы Замкавай часткова захаваўся помнік архітэктуры XVIII ст. — кляштар трынітарыяў. Забудова цэнтральнай часткі места 2—9-павярховая.

Вуліцы і пляцы

Маладэчна — адзінае места ў Беларусі, дзе ў наш час большасьць афіцыйных урбанонімаў зьяўляюцца альбо гістарычнымі, альбо маюць беспасярэдні зьвязак з тутэйшай гісторыяй і культурай. Выпраўленьне перайменаваных і нададзеных савецкімі ўладамі назваў, зьвязаных з палітыкай маскалізацыі Беларусі, адбылося за часамі дэмакратычных мескіх уладаў на чале з Генадзем Карпенкам.

Вернутыя гістарычныя назвы — нематэрыяльныя культурныя каштоўнасьці: вуліцы Віленская, Гарадоцкая, Замкавая, Лебедзеўская, Новы Сьвет.

Аб'екты, пераназваныя на падставе мясцовай тапанімікі: Вялікі Гасьцінец, пляц Старое Места, вуліцы Бухаўшчына, Вялікасельская, Заслаўская, Лібава-Роменская, Маладэчанская, Местачковая, Нагорная, Полацкая, Рымарская, Сьвятаянская, Сэмінарская, Ушацкая, Цівідаўская.

Аб'екты, пераназваныя ў гонар выдатных дзеячоў лякальнай і агульнабеларускай гісторыі: вуліцы Канстантына Астроскага, Канстанцыі Буйло, Ігната Буйніцкага, Уладзіслава Галубка, Язэпа Драздовіча, Міхася Забэйды-Суніцкага, Язэпа Лёсіка, Францішка Скарыны, Якуба Ясінскага.

Эканоміка

Прадпрыемствы машынабудаваньня і мэталаапрацоўкі, лёгкай, харчовай, дрэваапрацоўчай, будаўнічых матэрыялаў прамысловасьці.

Пералік прамысловых прадпрыемстваў Маладэчна

ААТ «Электрамодуль» РУП «Маладэчанскі станкабудаўнічы завод» РУП «Маладэчанскі завод мэталаканструкцыяў» РУВП «Завод жалезабэтонных вырабаў» ААТ «Маладэчанскі камбінат хлебапрадуктаў» ЗАТ «Маладэчнамэбля» ААТ «Маладэчнажалезабэтон» РВУП «Маладэчанскі завод парашковай мэталургіі» РУП «Маладэчанскі радыёзавод „Спадарожнік“» Фірма «Надзея» РУП «Маладэчанскі радыёзавод „Спадарожнік“» Філія «Маладэчанскі хлебазавод» РУП «Барысаўхлебпрам» РУП «Мінпрамтара» Маладзечанская вытворчая дзялянка Філія «Маладэчнаэнэргарамонт» ААТ «Белэнэргарамналадка» ААТ «Белпрамкультура-Маладэчна» ААТ «Завод жалезабэтонавых канструкцыяў» ПУП «Маладэчанскі харчовы камбінат» ААТ «Маладэчанскі завод мэталавырабаў» ААТ «Маладэчнапіва» ТАА «Трайпл-Велес» ААТ «Маладэчанскі мескі малочны завод» ААТ «Маладэчанскі райаграсэрвіс» ААТ «Забудова» ДП «Маладэчнабудматэрыялы» ІП ЗАТ «Маладэчанскі трубапракатны завод» СП «Менскі мэблевы цэнтар»

Транспарт

Вялікі Гасьцінец — галоўная вуліца места

Маладэчна — чыгуначны вузел на Менск, Вільню, Ліду і Полацак. Места мае зручную транспартную сетку. Яна ўлучае:

• аўтобусны парк (рух аўтобусаў ажыцьцяўляецца на 22 маршрутах);
• службы таксі;
• маршрутныя таксі (рух ажыцьцяўляецца на найбольш загружаных аўтобусных маршрутах).

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

«Брадвэй» — пешаходная частка вуліцы Прытыцкага, папулярнае сярод моладзі месца сустрэчаў

Маладэчна ўваходзіць у турыстычны маршрут «У краі Нарачанскім».

Гатэль «Маладэчна» знаходзіцца побач з цэнтральнай плошчай, за 10 хвілінаў хады ад чыгуначнага і аўтобуснага вакзалаў. У месьце працуе краязнаўчы музэй.

Выдатныя мясьціны

• Гарадзішча (XV—XVII стагодзьдзі)
• Гістарычная забудова места (ХІХ — пач. ХХ стагодзьдзяў)
• Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар трынітарыяў (1762, ад касьцёла часткова захаваліся сьцены бакавых фасадаў)
• Мэмарыяльны комплекс «Шталаг 342»
• Сынагога (XIX—XX стагодзьдзі)
• Царква Покрыва Багародзіцы (1867—1871)
• Чыгуначная станцыя (1907)

Страчаная спадчына

• Арка Трыюмфальная (1929)
• Капліца рымска-каталіцкая, пазьней Аляксандра Неўскага (1776)
• Касьцёл Сьвятога Язэпа (1930-я)
• Палац Агінскіх (XVІІI ст.)
• Царква (XVI ст.)
• Царква Сьвятых Космы і Даміяна (XVІІI ст.)

Галерэя

• Краявіды Маладэчна
• 
  Пляц Старое Места
• 
  Камяніцы на Віленскай вуліцы
• 
  Касьцёл Сьвятога Язэпа
• 
  Царква Покрыва Багародзіцы
• 
  Чыгуначная станцыя
• 
  Міжваенная забудова ў Гелянова
• 
  Драматычны тэатар
• 
  Помнік-паравоз

Вядомыя асобы

• Зэлік Аксэльрод (1904—1941) — пісьменьнік
• Меер Аксэльрод (1902—1970) — мастак
• Тацьцяна Беланогая (нар. 1984) — беларуская паэтка i бард
• Леся Беларуска (пам. 1948?) — беларуская пісьменьніца
• Ірына Ганецкая (нар. 1961) — археоляг, гісторык
• Аляксандар Грышкевіч (нар. 1961) — мастак
• Уладзімер Карыцька (нар. 1979) — футбаліст
• Аляксандар Каханоўскі (нар. 1963) — гісторык
• Генадзь Каханоўскі (1936—1994) — гісторык
• Аляксандар Куган (нар. 1991) — футбаліст
• Ян Станіслаў Сапега (1589—1635) — дзяржаўны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага
• Людміла Сільнова (нар. 1957) — беларуская паэтка

Глядзіце таксама

• Маладзечна-2007
• Гурт «Марцін С.»

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 9: Кулібін — Малаіта. — 560 с. — ISBN 985-11-0155-9
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Каханоўскі Г. А. Маладзечна: гіст.-экан. нарыс / Г. А. Каханоўскі. — Менск: Полымя, 1988. — 118, [2] с.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VI: Malczyce — Netreba. — Warszawa, 1885.

Вонкавыя спасылкі

Маладэчна — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• м. Маладэчна на Radzima.org
• Маладзечанскі дэканат на Catholic.by
• Прагноз надвор’я ў м. Маладэчна
• Рэгіянальная газета
• Маладэчанскае аддзяленьне РАА «БХК» (рас.)