Койданаў

	Койданаў
Герб Койданава	Сьцяг Койданава
Магдэбурскае права:	XVI ст.
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Менская
Раён:	Койданаўскі
Плошча:	13,34 км²;
Вышыня:	193 м н. у. м.
Насельніцтва:	25 164 чал. (2009)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1716
Паштовыя індэксы:	222712, 222720
СААТА:	6222501000
Нумарны знак:	5
Геаграфічныя каардынаты:	53°41′0″ пн. ш. 27°8′0″ у. д. / 53.68333° пн. ш. 27.13333° у. д.Каардынаты: 53°41′0″ пн. ш. 27°8′0″ у. д. / 53.68333° пн. ш. 27.13333° у. д.
	Койданаў на мапе Беларусі ± Койданаў
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	http://www.dzerzhinsk.minsk-region.by/

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Дзяржынск (неадназначнасьць).

Ко́йданаў (з 1932 году — Дзяржы́нск) — места ў Беларусі, на рацэ Няцечка. Адміністрацыйны цэнтар Койданаўскага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва 25 164 чал. (2009)^[1]. Знаходзіцца за 38 км на паўднёвы захад ад Менску, на чыгуначнай лініі (станцыя Койданава) і аўтамабільнай дарозе Менск — Баранавічы.

Койданаў — даўняе магдэбурскае^[2] мястэчка гістарычнай Меншчыны, колішняя сталіца графства. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаліся кальвінскі збор і замак, зьнішчаныя савецкімі ўладамі ў 1930—1950-я.

Назва

Тапонім «Койданаў», імаверна, утварыўся ад імя татарскага ваяра Койдана (Кайдана), войскі якога нібыта разьбіў непрыяцель пад легендарным Крутагор’ем у XIII ст.^[3]. Згодна зь іншым меркаваньнем, назва места паходзіць ад імя татарскага вайскавода, які калісьці жыў у гэтых мясьцінах. Ён наняўся ў канцы XIV — пач. XV стагодзьдзяў у войска Вялікага Княства Літоўскага і меў тут сваю рэзыдэнцыю.

Традыцыйная гістарычная назва паселішча падаецца ў форме Койданаў або Койданава. З 29 ліпеня 1932 места афіцыйна завецца Дзяржынскам.

Гісторыя

Раньняе Сярэднявечча

Афіцыйнай^[4] датай заснаваньня сучаснага Койданава лічыцца 1146 год, калі паселішча ўпамінаецца пад назвай Крутагор’е ў паданьні пра старую Пакроўскую драўляную царкву. Аднак сучасныя энцыкляпэдычныя даведнікі^[5]^[6] разглядаюць гэтыя зьвесткі толькі як імаверныя і датуюць першы дакладны пісьмовы ўпамін 1442 годам.

У ХІІ ст. Койданаў увайшоў у склад Полацкага, пазьней Менскага княства. Да ХІІІ ст. завяршылася ўзьвядзеньне драўлянага замка.

Вялікае Княства Літоўскае

У XIV ст. Койданаў далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага. У розныя часы мясьціна знаходзілася ў валоданьні Гедымінавічаў, Вярэйскіх, Гаштольдаў, Радзівілаў. У пач. XVI ст. Койданаў пацярпеў ад набегаў татараў (у 1502 і 1503). У 1542 паселішча стала цэнтрам староства, пазьней графства.

У 1550—1831 Койданаў атрымаў вядомасьць значнага асяродку распаўсюджваньня кальвінізму. Каля 1564 году Мікалай Радзівіл «Руды» збудаваў тут драўляны кальвінскі збор (з 1613 — мураваны), а таксама плябанію, школу і багадзельню. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) мясьціна ўвайшла ў склад Менскага павету Менскага ваяводзтва. У 1588 паселішча атрымала статус мястэчка^[6]. У гэты час тут было 120 дымоў, замак, кальвінскі збор, ратуша, касьцёл, Рынак, 2 карчмы, 4 вадзяныя млыны. Існавала 6 вуліцаў: Віленская, Менская, Плябанская, Рубяжэвіцкая, Слуцкая, Станькаўская. Кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза дазволіў праводзіць 2 вялікія кірмашы: на Грамніцы (2 лютага) і Сёмуху і штотыднёвы торг. Пазьней кірмашы таксама зьбіраліся на Юр’я (23 красавіка) і Пакровы (1 кастрычніка). Паводле зьвестак на 1620 год, у цэнтры мястэчка знаходзіўся чатырохкутны Рынак, забудаваны дамамі рамесьнікаў і гандляроў; на пляцы было 5 крамаў, карчма і 23 мяшчанскія двары; агулам налічвалася 110 двароў

Даўнія графічныя выявы Койданава
Кальвінскі збор і замак. Н. Орда, 1876
Касьцёл Сьвятой Ганны. Н. Орда, 1876
Замак, фрагмэнт. XIX ст.
Кальвінскі збор і замак, 1918
Кальвінскі збор і замак, 1918
Збор з боку вуліцы Плябанскай
Збор, брама. 1918
Замак, вежы. 1918

11 ліпеня 1655 у пачатку вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай маскоўскія войскі ўшчэнт спустошылі Койданаў. Як даносілі захопнікі свайму гаспадару^[7]:

…мястэчка Койданаў узялі, і каторыя… былі ў тым мястэчку польскія і літоўскія людзі, і тых усіх людзей забілі і тое мястэчка і прадмесьці ўсе выпалілі.

Арыгінальны тэкст (рас.)

…местечко Койданов взяли, и которыя… были в том местечке полския и литовския люди, и тех всех людей мечю предали и то местечко и посады все выжгли.

Аднаўленьне Койданава ішло марудна. У 2-й палове XVIII ст. тут збудавалі новы драўляны касьцёл Сьвятой Ганны. На 1791 у мястэчку было 134 дымы.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Койданаў апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стаў цэнтрам воласьці Менскага павету Віленскай губэрні. У 1796 мястэчка атрымала герб: «выява галінак дуба і алівы»^[5]. У вайну 1812 году 15 лістапада войскі Расейскай імпэрыі разьбілі аддзел, сфармаваны зь мясцовых і францускіх жаўнераў. У 1871 празь мястэчка прайшла чыгунка, адкрыўся 2-павярховы вакзал.

У кан. XIX — пач. XX ст. у Койданаве дзейнічалі кальвінскі збор, касьцёл, царква, сынагога; працавалі народная і меская вучэльні, 2 юдэйскія малітоўныя школы, багадзельня, больш за 30 крамаў, паравы млын, шапавальні, бровары; штогод праводзілася 6 кірмашоў.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 згодна з Трэцяй Ўстаўной граматай Койданаў абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У 1919 ён увайшоў у склад БССР. У 1920 у выніку антыбальшавіцкага паўстаньня ўтварылася Койданаўская самастойная рэспубліка. У 1924 Койданаў стаў цэнтрам раёну (з 30 чэрвеня 1937 да 15 студзеня 1938^[8] быў у Менскім раёне).

У 1930 савецкія ўлады зачынілі мясцовы касьцёл і ліквідавалі каталіцкую парафію^[9]. 15 сакавіка 1932 паселішча атрымала статус места. 29 ліпеня 1932 бальшавікі зьмянілі назву места на Дзяржынск — ад прозьвішча заснавальніка савецкай карнай сыстэмы Дзяржынскага^[10]; чыгуначная станцыя захавала старую назву. У Другую сусьветную вайну з 28 чэрвеня 1941 да 7 ліпеня 1944 Койданаў знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.

Места на старых здымках
Збор і замак, зьнішчаныя бальшавікамі ў 1930—1950-я
Збор, бакавы фасад
Збор, інтэр’ер
Касьцёл Сьвятой Ганны
Касьцёл, алтар
Вуліца Плябанская
Рог Станькаўскай і Слуцкай
Чыгуначная станцыя

Насельніцтва

Дэмаграфія

ХIХ стагодзьдзе: 1866 — 1383 чал.^[5]; 1883 — 5 тыс. чал.^[11]; 1897 — 4744 чал.^[5]
ХХ стагодзьдзе: 1939 — 8,7 тыс. чал.^[5]; 1970 — 11,5 тыс. чал.^[12]; 1977 — 10,7 тыс. чал.^[13]; 1991 — 23,7 тыс. чал.; 1993 — 23,9 тыс. чал.^[5]; 1993 — 24,6 тыс. чал.
ХХI стагодзьдзе: 2003 — 25,0 тыс. чал.; 2006 — 24,8 тыс. чал.^[14]; 2008 — 24,9 тыс. чал.; 2009 — 25 164 чал. (перапіс)^[1]

Адукацыя

У Койданаве працуюць СПТВ, 4 сярэднія школы, музычная і дзіцячая спартовая школы, дом школьніка, 8 дашкольных установаў.

Мэдыцына

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляе меская лякарня.

Культура

Дзейнічаюць дом культуры, кінатэатар.

Забудова

Плян

Паводле генэральнага пляну (1948) прадугледжвалася карэнным чынам зьмяніць аблічча места. Неўзабаве адбыўся ўвод у эксплюатацыю 12 прамысловых прадпрыемстваў, збудаваныя адміністрацыйныя будынкі, будынкі дома культуры, кінатэатра, пошты, радыёвузла, 2 школаў; 40 двухпавярховых жылых дамоў, адкрыўся стадыён, на месцы старажытнага замка — клінічнае паселішча.

Сучаснае места займае абодва берагі ракі Няцеча. Галоўная плянавальная вось — вул. Ленінская, на якой сфармаваўся цэнтральны пляц — грамадзкі цэнтар з адміністрацыйнымі будынкамі. Бульвар злучае пляц з гандлёвым цэнтрам (гістарычная частка места на рагу вуліцаў К. Маркса і Ленінскай). Цэнтральная частка, а таксама вуліца Менская і набярэжная ракі забудоўваюцца шматпавярховымі жылымі дамамі.

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва
1-я Ленінская вуліца	Станькаўская вуліца
2-я Ленінская вуліца	Рубяжэвіцкая вуліца
Карла Маркса вуліца	Слуцкая вуліца
Кастрычніцкая вуліца	Віленская вуліца
Першамайская вуліца	Плябанская вуліца
Савецкая вуліца	Менская вуліца^[15]

Эканоміка

У Койданаве знаходзяцца маторарамонтны і мэханічны заводы, ільнозавод, кравецкая і тэкстыльная фабрыкі, прадпрыемствы харчовай прамысловасьці. Непадалёк ад места разьмяшчаюцца торфабрыкетны і крэйда-вапняковы заводы.

Пералік прамысловых прадпрыемстваў Койданава
ВРУП «Дзяржынскі экспэрымэнтальна-мэханічны завод» Завод «Аграмаш» ААТ «Дзяржынскі мотарамонтны завод» ВРУП «Дзяржынскі досьледны мэханічны завод» ПУП «МАВ» ААТ «Дзяржынскі лён» ААТ «Дзяржынская швацкая фабрыка „Эліз“» ПГУП «Дзяржынская тэкстыльная фабрыка» ААТ «Агракамбінат „Дзяржынскі“» філія «Дзяржынскі хлебазавод» РУП «Барысаўхлебпрам» ААТ «Малочнік»

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

Дзейнічаюць Койданаўскі гістарычна-краязнаўчы музэй і Беларускі дзяржаўны архіў кінафотафонадакумэнтаў.

Выдатныя мясьціны

У месьце паставілі помнік у гонар 850-годзьдзя заснаваньня Крутагор’я-Койданава-Дзяржынску.

Гарадзішча (XI—XIII стагодзьдзі)
Замчышча
Касьцёл Сьвятой Ганны (XVIII ст.)
Царква Покрыва Прасьвятой Багародзіцы (1851)

Страчаная спадчына

Кальвінскі збор (1613—1621)
Койданаўскі замак

Галерэя

Краявіды Койданава
Рэшткі гарадзішча
Гарадзішча, помнік
Касьцёл Сьвятой Ганны
Царква

Вядомыя асобы

Юры Брайдэр (1948—2007) — пісьменьнік-фантаст
Аляксандар Бурак (1918 — 1993) — вайсковец, падпалкоўнік, Герой Савецкага Саюзу (1945)
Анастасія Віньнікава (нар. 1991) — сьпявачка
Антоні Патоцкі (1867—1939) — польскі пісьменьнік і літаратурны крытык
Сяргей Сідор (1937—1998) — географ, пэдагог
Іван Шпілеўскі (1891—1941) — гісторык-краязнавец

Цікавыя факты

Месты з назвай Дзяржынск існуюць ў Ніжагародзкай вобласьці Расеі і Данецкай вобласьці Ўкраіны, з назвай Дзяржынскі — у Маскоўскай вобласьці Расеі.

Крыніцы

^ ^а ^б ^в Перепись населения — 2009. Минская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 312.
^ Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 99.
^ Гісторыя Койданава (рас.). Дзержинский райисполком. Официальный сайт. Праверана 22 ліпеня 2011 г.
^ ^а ^б ^в ^г ^д ^е Валахановіч А. Дзяржынск // ЭГБ. — Мн.: 1996 Т. 3. С. 252. Памылка цытаваньня: Няслушны тэг <ref>; назва «ehb» вызначаная некалькі разоў з розным зьместам
^ ^а ^б Валахановіч А. Койданава // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 127.
^ Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.
^ Winnicki Z. Szkice kojdanowskie. — Wrocław: Wydawnictwo GAJT, 2005. S. 43.
^ Winnicki Z. Szkice kojdanowskie. — Wrocław: Wydawnictwo GAJT, 2005. S. 72.
^ Winnicki Z. Szkice kojdanowskie. — Wrocław: Wydawnictwo GAJT, 2005. S. 41.
^ Jelski A. Kojdanów // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno. — Warszawa, 1883. S. 246.
^ Валахановіч А. Дзяржынск // БЭ. — Мн.: 1998 Т. 6. С. 160.
^ Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978.
^ Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн., 2007. — 648 с. ISBN 978-985-11-0384-9.
^ Койданава ў часы Рэчы Паспалітай =. Образовательная сеть Дзержинского района. Праверана 2 верасьня 2012 г.

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1998. — Т. 6: Дадаізм — Застава. — 576 с. — ISBN 985-11-0106-0
Валахановіч А. Дзяржынск. Гісторыка-эканамічны нарыс. — Мінск, 1977. — 80 с.
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Дзяржынскага р-на. — Мн.: БЕЛТА, 2004. — 704 с.: іл. ISBN 985-6302-64-1.
Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
Сташэўскі В. Койданаўская МТС. — Менск, 1931. — 48 с.
Шпілеўскі І., Бабровіч Л. Гістарычны нарыс Дзяржыншчыны (Койданаўшчыны). — Менск, 1932. — 110 с.
Шпілеўскі І., Бабровіч Л. Мястэчка Койданава. / Адбітак з часопісу «Наш Край» за 1929 год №№ 2, 3 і 4. — Менск, 1929. — 42 с. — Койданава: «Кальвіна», 2012 [1].
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя. — 527 с. — ISBN 985-11-0041-2
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno. — Warszawa, 1883.
Winnicki Z. Szkice kojdanowskie. — Wrocław: Wydawnictwo GAJT, 2005.— 127 s. ISBN 83-88178-26-1.
Валаханович А. И. Дзержинск. Историко экономический очерк. — Минск, 1982. — 80 с. [Города Белоруссии].
Валаханович А. И., Кулагин А. Н. Дзержинщина: прошлое и настоящее. — Минск, 1986. — 199 с.
Устав Койдановского общества для выдачи беспроцентных ссуд бедным евреям местечка Койданово, Минской губернии. — Минск, 1913. — 8 с.

Вонкавыя спасылкі

Койданаў — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

[belstat-1] а ^б ^в Перепись населения — 2009. Минская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[2] Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 312.

[3] Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 99.

[4] Гісторыя Койданава (рас.). Дзержинский райисполком. Официальный сайт. Праверана 22 ліпеня 2011 г.

[ehb-5] а ^б ^в ^г ^д ^е Валахановіч А. Дзяржынск // ЭГБ. — Мн.: 1996 Т. 3. С. 252. Памылка цытаваньня: Няслушны тэг <ref>; назва «ehb» вызначаная некалькі разоў з розным зьместам

[evkl-6] а ^б Валахановіч А. Койданава // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 127.

[7] Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.

[8] Winnicki Z. Szkice kojdanowskie. — Wrocław: Wydawnictwo GAJT, 2005. S. 43.

[9] Winnicki Z. Szkice kojdanowskie. — Wrocław: Wydawnictwo GAJT, 2005. S. 72.

[10] Winnicki Z. Szkice kojdanowskie. — Wrocław: Wydawnictwo GAJT, 2005. S. 41.

[11] Jelski A. Kojdanów // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno. — Warszawa, 1883. S. 246.

[12] Валахановіч А. Дзяржынск // БЭ. — Мн.: 1998 Т. 6. С. 160.

[13] Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978.

[14] Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн., 2007. — 648 с. ISBN 978-985-11-0384-9.

[15] Койданава ў часы Рэчы Паспалітай =. Образовательная сеть Дзержинского района. Праверана 2 верасьня 2012 г.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]