Радзівілы

Радзівілы лац. Radziviły
Радавы герб Радзівілаў «Трубы»
Дэвіз: «Бог нам радзіць!»
Краіна паходжаньня:	Вялікае Княства Літоўскае
Тытул:	князі
Прызнаныя ў:	Сьвятая Рымская імпэрыя

Радзіві́лы — магнацкі род гербу «Трубы», найбуйнейшы ў Вялікім Княстве Літоўскім. Прадстаўнікі роду займалі найвышэйшыя дзяржаўныя адміністрацыйныя і вайсковыя пасады. Па падзелах Рэчы Паспалітай увайшлі ў шэрагі арыстакратыі Расейскай імпэрыі, Прусіі, Аўстра-Вугоршчыны.

Род Радзівілаў быў у сваяцтве з арыстакратычнымі радзінамі Эўропы, кіроўнымі дамамі Прусіі, Ангальта, Нойнбургу, Курляндыі, Малдовы. У наш час прадстаўнікі роду жывуць у Польшчы, Францыі, Вялікабрытаніі, ЗША, Канадзе і іншых краінах. Большасьць Радзівілаў па Рэфармацыі засталася каталікамі

У час перапісу 1917 году некалькі прадстаўнікоў роду Радзівілаў, што валодалі маёнткамі на Случчыне, назвалі сябе беларусамі паводле нацыянальнасьці. Па стварэньні ўраду Беларускай Народнай Рэспублікі ўладальнік Нясьвіжу Альбрэхт Радзівіл згадзіўся прадстаўляць яго ў розных эўрапейскіх краінах. Яшчэ раней у 1912 годзе Марыя Магдалена з Завішаў, жонка Вацлава Мікалая Радзівіла, публічна абвясьціла на старонках прэсы: «Лічу сябе беларускай, паходжаньня літоўскага. Як і муж мой, за польку сябе не лічу».

Прозьвішча

Генэалёгія Радзівілаў, 1699 г.

Асноўныя артыкулы: Радзівіл (імя) і Імёны ліцьвінаў

Імя Радзівіл, ад якога ўтварылася прозьвішча роду, зьмяшчае той жа фармант (-рад-), што і германскае імя Конрад, пашыранае сярод літоўскіх князёў і баяраў (Конрад Войдатавіч, Конрад Гудзігердавіч, Конрад Монтаўтавіч ды іншыя).

Мовазнаўца Ігар Капылоў зьвяртае ўвагу на тое, што ў славянскіх мовах даволі часта сустракаюцца складаныя імёны з кампанэнтам Рад, які літаральна пазначае старажытнае слова радети 'клапаціцца пра штосьці'. Існуюць такія старажытныя імёны, як Радамір (той, хто клапоціцца пра мір), Радаслаў (той, хто дбае пра славу) і г. д. Дасьледнікі знаходзяць падставы для таго, каб і другі кампанэнт імя «віл» лічыць славянскім, беспасярэдне зьвязаным з словам 'воля'. Пацьверджаньнем гэтага лічыцца ўкраінскае слова вільний (вольны). Такім парадкам, беручы пад увагу славянскую вэрсію паходжаньня, імя Радзівіл азначае «той, хто клапоціцца пра волю».

Паводле менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, які разьвівае германскую (перадусім усходнегерманскую) этымалёгію імёнаў літоўскіх князёў і баяраў, імя Радзівіл складаецца з фармантаў -рад-, які паходзіць ад германскага rad- 'рада', і -віл-, які паходзіць ад гоцкага wilja 'воля'. Такім парадкам, імя Радзівіл азначае «рада волі» і адпавядае пашыранаму германскаму імю Willirad.

Уладаньні

Радзівілы — буйныя землеўладальнікі, якія сваім эканамічным значэньнем у сярэдзіне XVI — першай палове XVIII стагодзьдзяў займалі 1-е месца сярод магнатаў Вялікага Княства Літоўскага. Ужо ў другой палове XVI ст. яны валодалі на тэрыторыі сучаснай Беларусі местамі і мястэчкамі: Геранёны, Давыд-Гарадок, Клецак, Койданаў, Копысь, Лахва, Мір, Нясьвіж, Чарнаўчыцы, Шчучын, мноствам вёсак; на тэрыторыі сучаснай Украіны — местам Алыкай зь дзясяткамі вёсак (Валынскае ваяводзтва); на тэрыторыі сучаснай Польшчы — местам Шыдлоўцам зь вёскамі (Сандамірскае ваяводзтва), на тэрыторым сучаснай Летувы — Біржамі, Дубінкамі (Віленскае ваяводзтва), Кейданамі (Жамойць) і інш. Пэўны час у XV—XVI стагодзьдзях адна з галінаў роду мела маёнткі зь местамі Гонядзю і Райгорадам на Падляшшы. У XVII—XVIII стагодзьдзях мелі шэраг іншых маёнткаў. У 1612 годзе атрымалі Слуцкае княства зь местамі Слуцкам і Капылём. Таксама валодалі маёнткамі ў Францыі і Італіі.

Апрача гэтых уласных спадчынных маёнткаў рэгулярна атрымлівалі ў пажыцьцёвае карыстаньне дзяржаўныя маёнткі (староствы) разам з пасадамі старостаў: Ашмяны, Барысаў, Берасьце, Крычаў, Ліда, Мазыр і інш.

• Замкі і палацы
• 

  Алыка

• 

  Біржы

• 

  Бэрлін

• 

  Варшава (вялікі)

• 

  Варшава (малы)

• 

  Любча

• 

  Мір

• 

  Нясьвіж

У 1586 годзе браты Мікалай Крыштап, Альбрэхт і Станіслаў склалі пагадненьне пра стварэньне Нясьвіскай, Клецкай і Алыцкай ардынацыяў (непадзельных уласных маёнткаў, што перадаваліся ў спадчыну толькі паводле мужчынскай лініі, пазьней — толькі старэйшаму сыну). Іншыя маёнткі Радзівілаў знаходзіліся на аляідальным праве (маглі перадавацца ў спадчыну жанчынам, свабодна адчужацца). У XIX ст. утварылася Давыд-Гарадоцкая ардынацыя.

Радзівілы мелі ўласныя фартэцыі з залогамі — Нясьвіж, Біржы, Кейданы, Мір, Любчу і іншыя. За часамі росквіту ў XVII стагодзьдзі Радзівілам належалі 23 замкі, 426 местаў і мястэчак, 2032 маёнткі і звыш 10 000 вёсак у Вялікім Княстве Літоўскім і за мяжой.

Паходжаньне

Мікалай Радзівіл «Чорны» атрымлівае тытул князя ад імпэратара Карла V

Пра паходжаньне Радзівілаў існуе некалькі легендарных паданьняў: паводле некаторых зьвестак, род мае зьвязкі з найвышэйшым жрэцкім станам паганскай Літвы, а ягоным пачынальнікам быў Лізьдзейка. Гэтыя паданьні, а таксама характэрны канчатак слова (аднагучныя — Эрдзівіл, Манцівіл і інш.) сьведчаць пра глыбокую старажытнасьць роду.

У пытаньні паходжаньня Радзівілаў гісторык Павал Урбан зьвяртае на ўвагу на тое, як іх характарызаваў Сымон Будны. Адпаведную прадмову-прысьвячэньне ён зьмясьціў у выдадзеным у Нясьвіжы Катэхізьме:

	Абы вашы княжацкія міласьці ня толька ў чужаземскіх языцах кахалі, але бы ся тэж… і таго здаўна слаўнага языка славянскага разьмілаваці і оным ся бавіці рачылі. Слушная бо рэч ёсьць, абы вашы княжацкія міласьці таго народу язык мілаваці рачылі, у каторам даўныя продкі і іх княжацкія міласьці панове атцы вашых княжацкіх міласьці слаўне праднейшыя пралажэнства нясуць.

Сучасная навука лічыць заснавальнікам роду Радзівіла Осьцікавіча (?—1477), сына кашталяна віленскага Осьціка. Сын Радзівіла Осьцікавіча Мікалай «Стары» (?—1509) меў 4 сыноў, ад якіх пайшлі 3 галіны роду:

• Першая (старэйшая) з тытулам князёў на Гонядзі (цяпер Польшча) і Мядзелі (Беларусь) пайшла ад Мікалая, згасла ў 1542 годзе
• Другая (фактычна малодшая), з тытулам князёў на Біржах і Дубінках (Летува) — ад Юрыя «Геркулеса Літоўскага», згасла ў 1669 годзе
• Трэцяя, з тытулам князёў на Нясьвіжы (Беларусь) і Алыцы (Украіна) — ад Яна «Барадатага»

Упершыню тытул князя Сьвятой Рымскай імпэрыі для ўласнай гонядзка-мядзельскай галіны атрымаў 25 лютага 1518 году Мікалай (каля 1470—1521). Для ўсіх прадстаўнікоў роду імпэрскі княскі тытул 10 сьнежня 1547 году здабыў Мікалай «Чорны» (1515—1565).

Нашчадак роду і апошні ардынат на Нясьвіжы Альбрэхт Антоні Вільгельм валодаў Палацава-замкавым комплексам у Нясьвіжы у часы Польскай Рэспублікі, а ў 1935 годзе эміграваў на Захад. У траўні 2009 ягоная дачка Альжбета Радзівіл наведала Нясьвіж, дзе зрабіла наступную заяву:

	Ведаеце, я зараз скажу вам не зусім прыемную рэч… Гэта вялікая ганьба, што вы ў Беларусі не гаворыце па‑беларуску… Я адмыслова прыслухоўваюся ўжо колькі дзён… Ведаеце, калі б нас не пагналі адсюль у 1939‑м, я сёньня размаўляла б па‑беларуску. Бо мой бацька зь нясьвіжцамі размаўляў выняткова па‑беларуску.

Найбольш вядомыя прадстаўнікі

Мікалай «Стары»

Сярод прадстаўнікоў роду Радзівілаў былі каралева і вялікая княгіня Барбара Радзівіл (1520—1551) і віленскі кардынал Юры Радзівіл (1556—1600), 7 канцлераў і 8 гетманаў вялікіх літоўскіх, 3 япіскапы і 27 ваяводаў.

Пакаленьне 1

• Радзівіл Осьцікавіч (? — 1477) — кашталян віленскі, пачынальнік роду

Пакаленьне 2

• Мікалай «Стары» (каля 1440—1509) — ваявода віленскі і канцлер вялікі літоўскі; заснаваў лятыфундыю, якая забясьпечыла магутнасьць роду

Пакаленьне 3

Юры (кардынал)

• Мікалай (1470—1521) — ваявода віленскі і канцлер вялікі літоўскі; у 1518 годзе атрымаў ад імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі Максіміляна I тытул князя «на Гонядзі і Мядзелі».
• Ян «Барадаты» (1474—1522) — маршалак земскі літоўскі і кашталян троцкі.
• Войцех (каля 1476—1519) — першы зь літоўскіх магнатаў біскуп віленскі
• Ганна (1476—1522) — жонка Конрада III Рудога, апошняя княгіня мазавецкая
• Юры Радзівіл (1480—1541) — гетман польны літоўскі; застаўся пераможцам у 30 бітвах, за што атрымаў мянушку «Літоўскі Геркулес»

Пакаленьне 4

Барбара Радзівілянка

• Мікалай (каля 1492—1529/1530) — біскуп жамойцкі
• Ян (1492—1542) — староста генэральны жамойцкі; апошні мужчына-прадстаўнік гонядзка-мядзельскай лініі роду
• Мікалай «Чорны» (1515—1565) — намесьнік вялікага князя; у 1553 годзе прыняў кальвінізм і зрабіўся ягоным апантаным прыхільнікам, у 1563 уласным коштам надрукаваў у Берасьці Біблію
• Мікалай «Руды» (1512—1588) — гетман вялікі літоўскі; як брат Барбары наблізіўся да Жыгімонта Аўгуста, а па ягонай сьмерці быў амаль неабмежаваным кіраўніком дзяржавы
• Барбара Радзівіл (1520—1551) — каралева польская і вялікая княгіня літоўская, другая жонка Жыгімонта Аўгуста

Пакаленьне 5

Мікалай Крыштоф Радзівіл «Сіротка»

• Крыштап Мікалай (1547—1603) — гетман вялікі літоўскі; за вайсковы талент атрымаў мянушку «Пярун»
• Мікалай Крыштап «Сіротка» (1549—1616) — ваявода віленскі, I ардынат на Нясьвіжы (1586); мэцэнат і пісьменьнік
• Юры Радзівіл (1556—1600) — біскуп віленскі і кракаўскі, першы каталіцкі кардынал зь Літвы; памёр у Рыме
• Альбрэхт (1558—1592) — маршалак дворны літоўскі, I ардынат на Клецку
• Станіслаў (1559—1599) — маршалак вялікі літоўскі і староста генэральны жамойцкі, I ардынат на Алыцы

Пакаленьне 6

Януш (гетман)

• Януш (1579—1620) — кашталян віленскі; ажаніўся з Соф’яй Алелькавіч, за якой атрымаў Слуцкае княства
• Альжбета (1583—?) — жонка Льва Сапегі
• Крыштап (1585—1640) — гетман вялікі літоўскі; за ўласны кошт фінансаваў навучаньне літоўскіх студэнатаў-кальвіністаў ўва ўнівэрсытэтах Нямеччыны
• Ян Юры (1588—1625) — кашталян троцкі
• Альбрэхт Уладзіслаў (1589—1636) — кашталян віленскі, адзін з найбагацейшых магнатаў Літвы свайго часу
• Жыгімонт Караль (1591—1642) — ваявода наваградзкі; кавалер Мальтыйскага ордэна, збудаваў касьцёлы ў Сталовічах, і Дзераўной
• Аляксандар Людвік (1594—1654) — маршалак вялікі літоўскі і ваявода полацкі; збудаваў замак у Белай
• Альбрэхт Станіслаў (1595—1656) — канцлер вялікі літоўскі, за актыўную палітычную дзейнасьць атрымаў мянушку «Абаронца Правоў»; заснаваў Пінскі езуіцкі калегіюм

Пакаленьне 7

Багуслаў

• Януш (1612—1655) — гетман вялікі літоўскі, меў вайсковы талент; склаў Кейданскую унію з Швэцыяй
• Багуслаў (1620—1669) — канюшы вялікі літоўскі, асабісты дарадца швэдзкага караля Карла X Густава ў часе Паўночнай вайны 1655—1660 гадоў; мэцэнат, заснавальнік Жодзіна
• Міхал Казімер (1635—1680) — ваявода віленскі і гетман польны літоўскі; перад сьмерцю ў 1679 наведаў з каралеўскай дэлегацыяй імпэратара Леапольда ў Вене і Папу Інакенцыюса XI у Рыме
• Дамінік Мікалай (1648/1653—1697) — канцлер вялікі літоўскі; заснавальнік малодшай (клецкай) лініі роду

Пакаленьне 8

«Пане Каханку»

• Станіслаў Казімер (1648—1690) — маршалак вялікі літоўскі; заснаваў кляштар дамініканаў у Клецку
• Караль Станіслаў (1669—1719) — канцлер вялікі літоўскі; заснаваў базылянскі кляштар у Міры, збудаваў касьцёл у Налібаках
• Ганна Кацярына з Сангушкаў (1676—1746) — жонка Караля Станіслава, зь якім мела 13 дзяцей; гаспадарчая дзяячка і мэцэнатка
• Ян Мікалай (1681—1729) — ваявода наваградзкі; першы з роду атрымаў Ордэн Белага арла
• Мікалай Фаўстын (1688—1746) — ваявода наваградзкі; збудаваў палац у Зьдзецеле
• Барбара з Завішаў (1690—1770) — жонка Мікалая Фаўстына, зь якім мела 14 дзяцей; актыўная палітычная дзяячка

Пакаленьне 9

• Міхал Казімер «Рыбанька» (1702—1762) — гетман вялікі літоўскі і ваявода віленскі; адбудаваў Нясьвіскі замак, заснаваў друкарню і кадэцкі корпус
• Францішка Ўршуля зь Вішнявецкіх; (1705—1753) — жонка Міхала Казімера «Рыбанькі»; першая ў Вялікім Княстве Літоўскім жанчына-драматург, стваральніца самабытнага тэатра ў Нясьвіскай рэзыдэнцыі
• Удальрык Крыштап (1713—1770) — пісар вялікі літоўскі; спрабаваў увесьці ў спэктаклі прыдворных тэатраў беларускую мову
• Геранім Флярыян (1715—1760) — харунжы вялікі літоўскі, уладальнік г.зв. «Нойбурскіх маёнткаў», заснаваў Слуцкі тэатар Радзівілаў
• Юры (1721—1754) — ваявода наваградзкі

Пакаленьне 10

• Караль Станіслаў «Пане Каханку» (1734—1790) — ваявода віленскі; найбольш заможны магнат Рэчы Паспалітай 2-й паловы XVIII стагодзьдзя і адзін з найбагацейшых прадстаўнікоў арыстакратыі ў Эўропе
• Міхал Геранім (1744—1831) — апошні ваявода віленскі
• Мацей (1749—1800) — апошні кашталян віленскі; кампазытар і драматург
• Геранім Вінцэнт (1759—1786) — падкаморы вялікі літоўскі; кавалер Ордэна Сьвятога Губэрта

Пакаленьне 11

• Антоні Генрых Радзівіл (1775—1833) — адзіны кампазытар, зь якім Ёган Вольфганг фон Гётэ супрацоўнічаў як лібрэтыст; заснавальнік бэрлінскай лініі роду
• Дамінік Геранім Радзівіл (1786—1813) — апошні мужчына-прадстаўнік нясьвіскай лініі; кавалер Ордэна Ганаровага легіёну
• Канстантын Радзівіл (1793—1869) — мэцэнат, адзін зь першых беларускіх фальклярыстаў

Пакаленьне 15

• Марыя Магдалена з Завішаў (1861—1945) — жонка Вацлава Мікалая; дзяячка беларускага культурнага руху, мэцэнатка

Пакаленьне 17

• Канстанты Радзівіл (1958) — польскі лекар і палітык.

Галерэя

Мужчынскі партрэт

• Мужчынскі партрэт
• 

  Мікалай Радзівіл

• 

  Мікалай Радзівіл «Руды»

• 

  Станіслаў Радзівіл

• 

  Ян Уладзіслаў Радзівіл

• 

  Крыштап Радзівіл

• 

  Альбрэхт Станіслаў Радзівіл

• 

  Станіслаў Радзівіл

• 

  Станіслаў Казімер Радзівіл

• 

  Міхал Антоні Радзівіл

• 

  Мікалай Крыштап Радзівіл

• 

  Караль Станіслаў Радзівіл

• 

  Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»

Жаночы партрэт

• Жаночы партрэт
• 

  Марыя Радзівіл (з Ганзагаў)

• 

  Крыстына Яўхімія Радзівіл

• 

  Ганна Радзівіл (з Кетлераў)

• 

  Альжбета Соф’я Радзівіл (з Гагэнцолернаў)

• 

  Марыя Радзівіл (з Лупаў)

• 

  Альжбета Радзівіл (з Шыдлавецкіх)

• 

  Соф’я Радзівіл (з Баторыяў)

• 

  Соф’я Радзівіл (з Рэяў)

• 

  Антаніна Радзівіл (зь Мячынскіх)

• 

  Марыя Радзівіл (зь Любамірскіх)

• 

  Ганна Людвіка Радзівіл (з Мыцельскіх)

• 

  Анжаліка Марта Радзівіл (зь Мячынскіх)

Спадчына

У 1950 годзе савецкія ўлады падаравалі Польшчы абсалютную большасьць партрэтаў (63 адзінкі) зь Нясьвіскай галерэі.

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: Тэхналогія, 2001. — 216 с. — 500 ас. — ISBN 978-985-458-050-4
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая. — 591 с. — ISBN 985-11-0214-8
• Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.

Вонкавыя спасылкі

• Уладзіслаў Вяроўкін-Шэлюта Князь Радзівіл гэрбу ўласнага. «Згуртаваньня Беларускай Шляхты». Праверана 18 ліпеня 2011 г.
• Сайт, прысьвечаны гісторыі роду князёў Радзівілаў^(рас.) Праверана 18 ліпеня 2011 г.
• Міхал Равуцкі. Радзівілы. Тайны сям’і (частка 1) // Белтэлерадыёкампанія, 4 сьнежня 2012 г. Праверана 1 сьнежня 2013 г.
• Міхал Равуцкі. Радзівілы. Тайны сям’і (частка 2) // Белтэлерадыёкампанія, 5 сьнежня 2012 г. Праверана 1 сьнежня 2013 г.
• Міхал Равуцкі. Радзівілы. Тайны сям’і (частка 3) // Белтэлерадыёкампанія, 6 сьнежня 2012 г. Праверана 1 сьнежня 2013 г.