Аляксандар Ельскі

Вікіпэдыя мае артыкулы пра іншых асобаў з прозьвішчам Ельскі.

Аляксандар Ельскі
лац. Alaksandar Jelski

Аляксандар Ельскі. Партрэт работы І. Урублеўскага
Герб Пелеш
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	4 (16) чэрвеня 1834 Дудзічы Ігуменскага павету
Памёр	10 верасьня 1916(1916-09-10) (82 гады) або 27 жніўня 1916(1916-08-27) (82 гады) Замосьце, Дудзіцкая воласць[d], Ігуменскі павет, Менская губэрня, Расейская імпэрыя
Пахаваны	Кобань[d]
Род	Ельскія
Бацькі	Караль Ельскі Людвіка Штайнбэр
Жонка	Алена з Калячынскіх
Дзеці	Аляксандра Банавэнтура, Ян
Дзейнасьць	публіцыст, пісьменьнік, літаратуразнаўца, перакладнік, паэт, краязнавец, гісторык, этнограф, краязнаўца, бібліяфіл, этноляг

Алякса́ндар Е́льскі (літаратурныя псэўданімы: Бацян з-над Пцічы, Літвін-грамадзянін; 16 чэрвеня 1834, вёска Дудзічы Ігуменскага павету, цяпер Пухавіцкі раён Менскай вобласьці — 10 верасьня 1916, маёнтак Замосьце, цяпер Пухавіцкі раён Менскай вобласьці) — беларускі краязнавец, гісторык, літаратар, этнограф, публіцыст. Сябра Акадэміі ведаў у Кракаве (1892).

Аляксандар Ельскі — адзін зь першых гісторыкаў беларускай літаратуры і зьбіральнікаў беларускіх рукапісаў.

Біяграфія

Маёнтак Замосьце, сядзібны дом Аляксандра Ельскага

Аляксандар Ельскі з дачкой Алесяй

Помнік на магіле Аляксандра Ельскага на сямейным пахаваньні Ельскіх ва ўрочышчы Кобань

З шляхецкага роду Ельскіх гербу «Пелеш», сын Караля Ельскага і Людвікі Штайнбэрг. Дзед Аляксандра Ельскага Станіслаў быў пяцігорскім палкоўнікам у часы Станіслава Аўгуста Панятоўскага і быў у шлюбе з графіняй Розай Прозар, дачкою віцебскага ваяводы. Яго бацька Караль Ельскі, уладальнік маёнткаў Дудзічы і Замосьце, быў скрыпачом-аматарам, атрымаў у свой час прафэсійную падрыхтоўку ў вядомых музыкантаў Кіфэлінга і Дашчынскага, напісаў некалькі твораў для скрыпкі, у тым ліку і «Палянэз 1837 году», ажаніўся з сваёй гувэрнанткай Людвікай Штайбух, ад гэтага шлюбу нарадзіліся Міхал — музыкант і кампазытар, уладальнік Дудзічаў, Аляксандар — уладальнік Замосьця, Юзаф — маладым памёр у Сыбіры пад час службы ў расейскім войску, Станіслава (у шлюбе Грушвіцкая).

Пачатковую адукацыю атрымаў у гімназіі ў г. Лаздэне (Усходняя Прусія), скончыў Менскую гімназію (1852). Служыў у войску, браў удзел у Крымскай вайне 1853—1856 гадоў. Быў міравым судзьдзёй.

Каля 1850 году пабраўся шлюбам з Аленай Калячынскай, зь якой меў дачку Аляксандру Банавэнтуру і сына Яна.

У 1864 годзе ў сваім маёнтку Замосьце (Ігуменскі павет) зладзіў прыватны краязнаўчы музэй, у фондах якога было каля 7 тыс. кніжак, 20 тыс. рукапісаў, больш за 1 тыс. гравюраў, калекцыя карцінаў, зборы манэтаў, мэдалёў, прадметаў археалягічных знаходак.

Першы біёграф і сябар В. Дунін-Марцінкевіча, ад якога прыняў частку архіву, перапісваўся з Ф. Багушэвічам і іншымі беларускімі пісьменьнікамі.

Памёр 10 верасьня 1916 году ў сваім маёнтку ў Замосьці, пахаваны ва ўрочышчы Кобань ля Дудзічаў і Замосьця.

Дасьледаваньні і творчасьць

Літаратурна-публіцыстычная дзейнасьць А. Ельскага пачалася з допісаў у газэту «Віленскі весьнік» прысьвечаных пераважна вызваленьню сялянаў ад прыгону.

Дасьледаваў гісторыю, этнаграфію, фальклёр, мову і літаратуру Беларусі. Пісаў на беларускай, польскай і расейскай мовах, добра ведаў францускую і нямецкую мовы. Іншамоўныя працы прысьвячаліся пераважна мінуламу Беларусі, яе гісторыі, эканоміцы.

Напісаў каля 10 тыс. гістарычна-краязнаўчых артыкулаў для «Геаграфічнага слоўніка Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў», «Вялікай усеагульнай ілюстраванай энцыкляпэдыі». У «Геаграфічным слоўніку…» апісаў мясцовасьці амаль усіх беларускіх паветаў, дзе называў мясцовыя гарадзішчы, курганы, замчышчы, земляныя валы.

Выдаў зборнік «100 прыказак, загадак, прыдумак і гавэндаў для пажытку беларускага (крывіцкага) народу» (1908). Аўтар працаў: «Піва і варэньне піва ў нашым мінулым» (1883), «Заўвагі пра сялянскае пытаньне» (1884), «Пра беларускую гаворку» (1885), «Слоўца пра матэрыялы для вывучэньня беларускай гаворкі, этнаграфіі і літаратуры» (1886), «Адам Міцкевіч на Беларусі» (1890), «Напамін пра бібліятэку Юльяна Бэргеля, пастара ў Слуцку» (абедзьве 1890), «Беларуская літаратура і бібліяграфія» (1892), «Нарыс гісторыі мясцовай гаспадаркі ў супастаўленьні з народнымі звычаямі ад першабытных да астатніх часоў» (т. 1—2, 1893—1897), «Гістарычныя зьвесткі пра радзівілаўскую ткальню паясоў у Слуцку» (1893), «Нарыс звычаяў шляхты ў супастаўленьні з эканомікай і доляй народу ў Польшчы і Літве» (т. 1—2, 1897—1898), «Гістарычныя зьвесткі пра фабрыку шкла і аздобных люстэрак у радзівілаўскім Урэччы на Літве» (1899), «Згубны культ чужаземшчыны ў нас у сьвятле айчыннай літаратуры» (1901). «Нарыс гісторыі Менскага біскупства» (1907) і іншых.

Аўтар верша «Вінцуку Дуніну-Марцінкевічу, беларускаму паэту», дыдактычных вершаваных і празаічных гутарак на беларускай мове ў духу асьветніцтва і хрысьціянскай маралі «Сынок» (1895), «Выбірайма я ў прочкі! Скарэй у Томск!», «Нашы перасяленцы» (абедзьве 1896), «Слова аб праклятай гарэлцы…» (1900), «Гутарка аб тым, якая мае быць „Зямля і Воля“ сельскаму народу» (1906). У іх асуджаў асобныя маральныя заганы тагачаснага грамадзтва, заклікаў да прыватных рэформаў, рацыянальнага вядзеньня гаспадаркі.

На беларускую мову пераклаў 1-ю частку паэмы А. Міцкевіча «Пан Тадэвуш» (1893), асобныя ягоныя вершы, кнігу польскага эканаміста Ю. Супінскага «Сем вечароў», перакладаў паэму А. Мальчэўскага «Марыя».

Рукапісныя і кніжныя зборы А. Ельскага па ягонай сьмерці апынуліся ў Кракаве, Варшаве (фонд Прозараў і Ельскіх у Галоўным архіве старажытных актаў), часткова — у Менску і Вільні.

У нацыянальнай бібліятэцы ў Варшаве ў аддзеле рукапісаў знаходзіцца «Кніга для запісу асобаў, якія аглядаюць зборы ў Замосьці, пачатая ў 1882 годзе». Тут ёсьць запісы на беларускай, расейскай, францускай і нават дацкай мовах. Пра маштабы зьбіральніцкай дзейнасьці А. Ельскага сьведчаць яго лісты, адрасаваныя вядомаму польскаму раманісту Ю. І. Крашэўскаму, якія захоўваюцца ў Ягелонскай бібліятэцы ў Кракаве. Пасьля паўстаньня 1863—1864 А. Ельскі апынуўся ў цяжкім матэрыяльным становішчы, таму вымушаны быў распрадаваць сваю вялікую калекцыю, у тым ліку звыш 2000 гравюраў, эскізаў і малюнкаў галяндзкіх, ангельскіх, польскіх і айчынных мастакоў, каля 60 карцінаў, бібліятэка 10 тыс. кніг, сярод іх старадрукі 17 ст., хронікі, матэрыялы паўстаньняў і вайны 1812 году, лісты А. Міцкевіча і Т. Касьцюшкі, а таксама іх асабістыя рэчы, каштоўныя калекцыі фарфору, шкла, слуцкіх паясоў, каля 20 тыс. аўтографаў і дакумэнтаў.

Выйшлі ўспаміны пляменьніка А. Ельскага — Уладзіслава Ельскага (1859—1946) «На зямлі продкаў», дзе між іншым згадваецца А. Ельскі, падрабязнасьці яго жыцьця і дзейнасьці, і ўзнаўляецца радавод Ельскіх. Апублікаваны рэестар (зроблены ў асноўным па памяці ўнукам пісьменьніка — Генрыхам Ельскім) калекцыяў А. Ельскага. Па чутках у А. Ельскага былі непрыязныя адносіны з Янкам Купалам. Быццам Ельскаму не падабаліся творы Купалы і яго лібэральна-асьветніцкія погляды.

Аляксандар Ельскі і беларускае адрадженьне ў другой палове XIX ст.

Аляксандар Ельскі ў разуменьні В. Барысенкі, «быў адным з тых рэакцыйных белетрыстаў 80-90-х гадоў, якія  выступалі апалагетамі памяшчальніцка-буржуазнага ладу». Клеймо рэакцыянера і апалагета «памяшчальніцка-буржуазнага ладу» дзесяцігодзьдзі «ўпрыгожвала» чало А. Ельскага. Ды і сёньня яно не змыта яшчэ з яго канчаткова, хоць у сярэдзіне 1960-х гг. А. Мальдзіс у сваіх публікацыях паступова і асьцярожна  пачаў "рэабілітацыю" А. Ельскага: "У 70-90-я гады XIX ст. яго погляды вызначаліся адноснай прагрэсіўнасцю, «…» сімпатыі пісьменьніка былі на баку беларускага народа."…" Карысную справу рабіў Ельскі, папулярызуючы здабыткі польскай літаратуры ў Беларусі (пераклады Пана Тадэвуша Міцкевіча, Сямі вечароў  Супінскага, Марыі Мальчэўскага) і беларускай літаратуры ў Польшчы. Не без значэньня і той факт, што А. Мальдзіс горача вітаў публікацыю твораў А. Ельскага ва  «ўніверсітэцкай» хрэстаматыі (у тым ліку і фрагмэнт перакладу  Пана Тадэвуша) у сваёй палымянскай рэцэнзіі.

Зрэшты, недаацэньвалі А. Ельскага  ад самага  пачатку  XX стагодзьдзя. Як адзінае выключэньне — некралог аўтарства Антона Луцкевіча ў  газэце «Гоман», дзе Ельскі названы «праўдзівым патрыярхам беларускага руху», а таксама "ідэолагам  «шляхецкага дэмократызму» ", які  "прызнаваў   сваю  павіннасць працаваць для беларускага народу,  апекавацца «меньшымі  братамі», вясці іх па дарозе цноты і боязні Божай.

Нашаніўцы не надалі належнай ўвагі А. Ельскаму не таму, што ягонная беларускамоўная спадчына была невысокай мастацкай вартасьці; хутчэй за ўсё, прычынаю сталі сацыялістычныя погляды нашаніўцаў. У выніку А. Ельскі  быў адхінуты  нават не на другі, а на трэці плян гісторыі  нацыянальнага руху. Вельмі верагодна — з-за апублікаванае ім у 1906 г. Hutarki ab tom, jakaja maja byc «Ziamla i Wola» sielskamu narodu, пра якую дарэмна шукаць хоць  якіх згадак у публіцыстычай і  навуковай літратуры.

Рэабілітацыя А. Ельскага ў 1990-я гг. адбылася — як часцей за ўсё гэта бывае ў нас — частковая, няпоўная. Ягонная спадчына ўсё яшчэ застаецца недасьледаванная. Выдадзены «Беларускім кнігазборам» зборнік Выбранага — справа, вядома, значная. Аднак цяжка пагадзіцца з укладальнікамі, што тут сабрана «ўсё самае значнае».

Грунтоўнае знаёмства з літаратурнай і публіцыстычнай спадчынай А. Ельскага дазваляе ўнесьці пэўныя карэктывы ў наша разуменьне першага беларускага адраджэньня: А. Ельскі быў адным з тых, хто падрыхтаваў гэтае адраджэньне. Так, менавіта ён, А. Ельскі, застаўшыся ў краі па паўстаньні 1863—1864 гг., стаў на чале беларускіх дасьледваньняў.

Вядома таксама, што А. Ельскі перакладаў з польскай мовы на расейскую працы філёсафа, псіхолага і вынаходніка Юльяна Ахаровіча. І толькі на прыканцы 1870-х гг. заняўся больш  адпаведнаю для сябе працаю. Пачаў рыхтаваць, як сам называў «манаграфіі», цягам дваццаці гадоў іх было апублікавана каля 10 тыс.

А. Ельскі адзначна сьцьвярджае: «Беларуская мова можа быць спакойная за сваю будучыню і развівацца на ўласнай глыбе, толькі  б добрая і грамадзянская  воля аўтараў умела выказваць гэтай мовай усё высакароднае, прагрэсіўнае і карыснае».

Вядома, А. Ельскі не быў адзіным, хто займаўся ў 1870—1880-я гг. беларускай праблематыкай. Аднак менавіта ягоны  даробак зьяўляецца тою асноваю, на якой узьнікла нацыянальнае адраджэньне ў 1890-я гг. Немалаважна і тое, што А. Ельскі стаўся тым зьвяном, якое лучыла папярэдні дапаўстанцкі этап  беларускага нацыянальнага  руху з наступным. А. Ельскі, стаўся прадаўжальнікам традыцый В. Дунін-Марцінкевіча, бо добра разумеў значнасьць зробленага Беларускім Дударом. Ф. Багушэвіч напачатку ішоў іншым шляхам, шляхам адпрэчваньня таго, што зрабілі папярэднікі. І знаходзіў абгрунтаваньне сваёй канцэпцыі. А вось А. Ельскі зусім інакш ставіцца да беларускай спадчыны: «Трэба ратаваць гаворку братоў-беларусаў  шляхам збірання як этнаграфічнага, так і літаратурнага матэрыялу для больш шчаслівай будучыні» — піша ён Яну Карлавічу.

Аляксандар Ельскі звычайна ахвотна ішоў на кантакты з сучасьнікамі. Асабліва, калі гэта датычыла беларускіх справаў. Да яго зьвярталіся з просьбаю дапамагчы набыць  тую ці іншую кнігу, дзяліліся сваімі развагамі адносна будучыні беларускае мовы, дасылалі рукапісы і друкаваныя выданьні. Ён карэспандаваў са шматлікімі вядомымі  і зусім  невядомымі людзьмі  з розных краін Еўропы. У сьвятле гэтага застаюцца незразумелымі ягонныя дачыненьні з колам менскай творчай інтэлігенцыі, якая з красавіка 1886 па 1902 г. два, а ў асобныя гады і тры-чатыры разы на тыдзень выдавала прыватную газэту «Мінскій лісток». І гэта пры тым, што газэта зрэдчас друкавала матэрыялы, зьвязаныя зь беларускаю  тэматыкаю, а таксама і беларускамоўныя  творы А. Шункевіча, Янкі Лучыны і інш. Але адсуднасьць непасрэдных кантактаў з рэдакцыяй «Мінскаго Лістка» не дазволіла А. Ельскаму пазнаёміцца зь Янкам Лучынаю, адным з найбольш здольных беларускіх паэтаў таго часу.

Апублікаваная ў XIX—XX стст. і рукапісная спадчына А. Ельскага пацьвярджае думку пра аграмадную ролю гэтае асобы ў станаўленьні беларускага нацыянальная руху ў апошняй чвэрці ў XIX ст. А. Ельскі фактычна  быў адным зь лідараў  тагачаснага  беларускага нацыянальная адраджэньня, сваім публікацыямі стварыўшы тую базу, на якой напачатку ў XX ст. узнікла нашаніўства.

Бібліяграфія

• Нарыс па гісторыі Мінскай дыяцэзіі // «Наша вера». № 4(22), 2002.
• Аляксандр Ельскі. Выбранае / укладаньне Натальлі Мазоўкі і Уладзімера Казберука; прадм. Уладзімера Казберука, Кастуся Цвіркі. — Менск: Беларускі кнігазбор, 2004. — 493 с. — (Гісторыка-літаратурныя помнікі). — 1200 ас. — ISBN 985-6730-73-2
• Выбранае // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4. − 2005. − № 2.

Літаратура

• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя. — 527 с. — ISBN 985-11-0041-2
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Мінска. У 4 кн. Кн. 1-я. — Мн.: БЕЛТА, 2001. — 576 с.: іл. ISBN 985-6302-33-1.
• Аляксандар Ельскі. Нарыс па гісторыі Мінскай дыяцэзіі // «Наша вера» № 4 (22), 2002.
• Аляксандр Ельскі. Аберагаючы памяць народа (Скарбы Замосця) // Беларусіка — Albaruthenica. Кн. 20. — Мн.:, 2001. ISBN 985-6638-34-8.
• Даследванні і матэрыялы:Літаратура Беларусі ХIX — пачатку ХХ стагодзяў. Том 3 (Мікола Хаўстовіч)//Варшава 2017