Алаіза Пашкевіч

Вікіпэдыя мае артыкулы пра іншых асобаў з прозьвішчам Пашкевіч.

Алаіза Пашкевіч лац. Ałaiza Paškievič
Алаіза Пашкевіч
Асабістыя зьвесткі
Псэўданімы	Цётка
Нарадзілася	3 (15) ліпеня 1876 Пясчына, Лідзкі павет
Памерла	5 (18) лютага 1916 (39 гадоў) Стары Двор, Лідзкі павет, Віленская губэрня, Расейская імпэрыя
Пахаваная	Стары Двор
Сужэнец	Сьцяпонас Кайрыс
Літаратурная дзейнасьць
Род дзейнасьці	публіцыстка, паэтка, пісьменьніца, палітык, грамадзкая дзяячка, тэатральная акторка, перакладніца, настаўніца, фэльчар, рэдактарка, мэдыцынская сястра
Жанр	верш
Мова	беларуская мова
Дэбют	зборнік «Скрыпка беларуская», 1906, вершы «Лета» і «Восень»
Творы на сайце Knihi.com
Алаіза Пашкевіч у Вікісховішчы

Алаі́за Сьцяпа́наўна Пашке́віч (псэўданім: Цётка; 15 ліпеня 1876, фальварак Пешчын пад Лідай (цяпер Шчучынскі раён) — 5 лютага 1916) — беларуская паэтка, пісьменьніца, грамадзкая дзяячка.

Біяграфія

Нарадзілася ў шляхецкай сям’і. Скончыла Віленскую прыватную сяміклясавую вучэльню В. Прозаравай. Настаўнічала ў вёсцы. У 1902—1904 вучылася на вышэйшых адукацыйных курсах П. Лесгафта ў Пецярбургу. Атрыманыя веды па мэдыцыне, гігіене, пэдагогіцы, батаніцы пасьля пасьпяхова выкарыстоўваліся Алаізай у жыцьці. У час вучобы А. Пашкевіч у Пецярбургу аформіўся і дзейнічаў студэнцкі «Круг беларускай народнай прасьветы і культуры», А. Пашкевіч была адной зь яго ўдзельнікаў. Асяродзьдзе гэтага гуртка шмат у чым вызначыла яе грамадзянскую пазыцыю — актыўная барацьба з царызмам, сацыяльнае вызваленьне працоўных, нацыянальнае вызваленьне беларусаў. Тады ж пачалася і літаратурная творчасьць А. Пашкевіч. У нелегальных выданьнях гуртка — «Каляднай пісанцы» і «Велікоднай пісанцы» — былі зьмешчаны яе вершы «Мужык не зьмяніўся», «Музыкант беларускі», «Нямаш, але будзе». Курсаў П. Лесгафта А. Пашкевіч ня скончыла, але здала экстэрнам экзамэн за поўны курс пецярбурскай Аляксандраўскай жаночай гімназіі.

У 1904 А. Пашкевіч пераехала ў Вільню, дзе распачала актыўную прапагандысцкую работу, адначасова працавала фэльчаркай у Нова-Віленскай бальніцы. У 1904—1905 — дзяячка Беларускай сацыялістычнай грамады. Пад пагрозай арышту была вымушана ў 1905 на нейкі час пакінуць Вільню, але хутка вярнулася і прыняла ўдзел у выпуску першай беларускай газэты «Наша доля». Потым вымушаная эміграваць, едзе ў Галіцыю, дзе паступае (1905) на філязофскі факультэт Львоўскага ўнівэрсытэту. Займаецца вывучэньнем беларускага тэатра і фальклёру. Матэрыяльная незабясьпечанасьць, напружаная творчая праца абвастраюць хваробу лёгкіх. У 1908—1909 А. Пашкевіч жыве ў Кракаве, вучыцца ў Ягелонскім унівэрсытэце (да 1911), пад чужым пашпартам наведвае Расейскую імпэрыю. У эміграцыі ўзяла шлюб зь летувіскім інжынэрам С. Кайрысам. Прозьвішча мужа дазволіла ёй зноў вярнуцца ў Беларусь, дзе ў 1914 яна пачынае выдаваць у Менску часопіс для моладзі «Лучынка». Каб паправіць здароўе, на некаторы час зноў выяжджае ў Фінляндыю і Швэцыю. У 1915 А. Пашкевіч прыкладае шмат намаганьняў для арганізацыі беларускіх школаў і настаўніцкіх курсаў у Вільні, дапамагае ў стварэньні прытулкаў, як сястра міласэрнасьці даглядае хворых у тыфозным бараку. У 1916 памёр бацька, і Алаіза паехала на ягонае пахаваньне. У Лідзкім павеце лютавала эпідэмія тыфу. А. Пашкевіч засталася, каб дапамагчы хворым, але сама заразілася і памерла. Пахаваная ў Старым Двары пад Лідай.

Творчасьць

Алаіза Пашкевіч. 1904 г.

Самымі раньнімі зь вядомых вершаў А. Пашкевіч (Цёткі) лічацца «Лета» і «Восень», апублікаваныя ў зборніку «Скрыпка беларуская» (1906). У іх па-майстэрску перададзены асобныя моманты сялянскай працы, апісваюцца летнія ігрышчы і восеньскі кірмаш. У цэлым зборнік увасабляе адраджэнскую плынь у творчасьці Цёткі. Амаль адначасова зь ім быў надрукаваны яе другі паэтычны зборнік — «Хрэст на свабоду» (1906), які прадстаўляе рэвалюцыйна-змагарскі напрамак яе творчасьці. Уключаныя ў яго вершы «Хрэст на свабоду», «Мора», «Пад штандарам» — сапраўдныя шэдэўры рэвалюцыйна-агітацыйнай паэзіі. Упершыню яны былі раздрукаваны тысячамі экзэмпляраў і распаўсюджваліся сярод паднятых на рэвалюцыйнае змаганьне ў 1905. Асноўныя матывы паэзіі Цёткі — любоў да Радзімы, да прыроды, самаахвярнае служэньне народу. Рэвалюцыйная палымянасьць і тонкі лірызм, спалучэньне імпульснай лірыкі і пяшчотных вобразаў — характэрныя рысы яе лірыкі. Цётка — адна з пачынальніц беларускай прозы. Яе апавяданьні адлюстроўваюць настроі студэнцкай моладзі («Зялёнка»), цяжкі вясковы побыт («Навагодні ліст»), гаротны лёс дзяцей, замучаных нечалавечымі ўмовамі жыцьця ў капіталістычным грамадзтве («Міхаська»). Апавяданьне «Прысяга над крывавымі разорамі» таксама, як і названыя вышэй вершы, друкавалася ў якасьці пракламацыі. Пяру Цёткі належаць кніжкі і падручнікі для дзяцей («Лемантар», «Гасьцінец для малых дзяцей», «Першае чытаньне для дзетак беларусаў»), публіцыстычныя артыкулы і нарысы, дасьледаваньні па гісторыі беларускага тэатра.

Ушанаваньне памяці

У гонар Алаізы Пашкевіч пастаўлены помнікі ў Шчучыне (аўтар — скульптар Алесь Ліпень), мястэчку Астрына, вёсцы Шастакоўцы й названыя вуліцы ў Менску, Маладэчне й Гародні.

На будынку старога корпусу Львоўскага ўнівэрсытэту ўсталяваная мэмарыяльная шыльда ў гонар Алаізы Пашкевіч.

Вобраз Цёткі ўвасоблены ў літаратурных творах — вершах (у тым ліку Янкі Купалы), аповесьцях і раманах («На струнах буры» і «Стану песьняй» Лідзіі Арабей, «Крыж міласэрнасьці» Валянціны Коўтун), у жывапісе (Леаніда Шчамялёва, Міколы Купавы, Янкі Раманоўскага і інш.)

Па раману Валянціны Коўтун «Крыж міласэрнасьці» (1988—1996) кінастудыя «Беларусьфільм» зьняла чатырох сэрыйны мастацкі фільм «Крыж міласэрнасьці», пра жыцьцё й творчы шлях Алаізы Пашкевіч.

Творы

Цётка. «Хрэст на свабоду», «Пад штандарам» і «Мора (Рэвалюцыя народная)». Вершы. // Северо-Западный край : газэта. — 1905. — № 787. Hasciniec dla małych dziaciej / pierełozyŭ z ukrainskaho jazyka na biełaruski z małymi pieremìenami. — Lwów: 1906. — 16 с. Ciotka. (Aloiza s Paškiewiečoŭ) Skrypka Biełaruskaja. — Менск: Wydawiectwo W. Łastoŭskaho, 1918. — 16 с. — (Biełaruskaja knižnia № 5). Творы Цёткі (Алаізы Пашкевіч) = The Works of Tiotka (Aloizy Paśhkevitch). Зьмест: Хрэст на свабоду: зборнік 1905 г.; Скрыпка беларуская: зборнік 1905―1906 гг.; Вершы розных гадоў, 1906, 1908―1910, 1914; Проза: Прысяга над крывавымі разорамі; Навагодні ліст; Асеннія лісты; Лішняя; Зялёнка; Міхаська; Зваротлівы; Рознае: Гутаркі аб птушках; Пералётныя птушкі / пад рэдакціяй Івана Замоціна і Алеся Кучара; адказны рэдактар Віталь Вольскі; прадмова Мікалая Пятровіча. — Менск: Выдавецтва Беларускай акадэміі навук, 1934. — 94 с. — 1500 ас. Цётка. Выбраныя творы. Зьмест: вершы; апавяданні: Прысяга над крывавымі разорамі; Навагодні ліст; Асеннія лісты; Зялёнка; Міхаська; Зваротлівы; Гутаркі аб птушках; Пералётныя птушкі / прадмова Міхася Клімковіча. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва БССР, 1952. — 146 с. — 10 000 ас. Цётка. Выбраныя творы. Зьмест: вершы; апавяданні: Прысяга над крывавымі разорамі; Навагодні ліст; Асеннія лісты; Зялёнка; Міхаська; Зваротлівы / прадмова Лідзіі Арабей; мастак Барыс Малкін. — Менск: Беларусь, 1967. — 168 с. Цётка. Творы. Зьмест: Скрыпка беларуская; Хрэст на свабоду; Вершы, 1903―1915; Апавяданні, нарысы; Артыкулы; Пісьмы / укладаньне, прадмова й камэнты Сьцяпана Александровіча; мастак Мікола Купава. — Менск: Мастацкая літаратура, 1976. — 301 с. — 15 000 ас. Першае чытаньне для дзетак беларусаў / Цётка. — Факсімільнае ўзнаўленьне выд. 1906. — Мн.: Юнацтва, 1992. — 32 с.

Цётка. Вершы / укладанне В. Хлебавец ; прадмова Алега Лойкі; мастак Мікола Купава. — Менск: Мастацкая літаратура, 1996. — 214 с. — (Мініяцюрныя выданьні). — 1500 ас. — ISBN 5-340-00589-5 Цётка. Выбраныя творы: Паэзія; Проза; Чытанка для дзяцей; Публіцыстыка; Лісты. Дадатак: Дакумэнты й успаміны пра Цётку / Укладаньне й прадмова Валянціны Коўтун; камэнты Сьцяпана Александровіча й Валянціны Коўтун. — Менск: Беларускі кнігазбор, 2001. — 336 с. — (Васемнаццатая кніга сэрыі «Беларускі кнігазбор»). — 4000 ас. — ISBN 985-6638-47-Х Алаіза Пашкевіч (Цётка). Вершы і апавяданьні / Прадмова Сьцяпана Александровіча. — Менск: Сталія, 2003. — С. —. — 104 с. — 100 ас. — ISBN 985-6670-07-1 Пераклады на расейскую мову Избранное: стихотворения. Рассказы. Путевые очерки: перевод с белорусского / Тётка; Уклад. і прадм. С. Александровіча. — М.: Художественная литература, 1976. — 221 с. Избранное («Скрыпка беларуская»; «Хрэст на свабоду»; вершы, 1903—1915; апавяданьні, артыкулы) / Тётка; Прадм. А. А. Лойка; перакл. з бел. П. Кашаля. — Мн.: Юнацтва, 1986. — 222 с. Тётка (Алоиза Степановна Пашкевич) (1876—1916) // Уклад. Э. К. Дарашэвіч і інш.; рэд.кал.: М. А. Лазарук адк.рэд. і інш. Антология педагогической мысли Белорусской ССР. — М.: 1986. — С. 258—264. Пераклады на ўкраінскую мову Тетка.(Пашкевич,Алоиза Степановна.) Избранное / пераклад Р. М. Лубкивского. — Киів}: Дніпро, 1976. — 136 с. — 3000 ас. Крытыка, рэцэнзіі Я. Хлябцэвіч. Цётка. // Полымя : часопіс. — 1924. — № 3 (11). — С. 136—148.

Літаратура

Арабей Л. Л. Цётка: крытыка-біяграфічны нарыс. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва БССР, 1956. — 157 с. — 5000 ас. Лідзія Арабей. Новая хвалюючая старонка. // Полымя : часопіс. — 1966. — № 7. Арабей Л. Л., Лойка А. А. Цётка (Мацей Крапіўка, Гаўрыла з Полацка, Банадысь Асака, Тымчасовы і інш.)// Беларуская савецкая энцыкляпэдыя. У 12 т. / Беларуская Савецкая Энцыклапедыя; Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1974. — Т. 11. Футбол — Яя; Дадатак. — 656 с. — С. 108, 109. Багдановіч І. Э. Цётка, 1876—1916 / Багдановіч І. Э. // Гісторыя беларускай літаратуры XX стагоддзя: у 4 т. / навук.рэд.: І. Я. Навуменка, В. А. Каваленка. — Мн., 1999. Т.1. С. 103—120. Бібіла Ю. Матэрыялы да біяграфіі Цёткі / Рэдактар: Сьцяпан Некрашэвіч // Запіскі аддзелу гуманітарных навук. Працы клясы філёлёгіі. — Менск: Друкарня Інбелкульту, 1928. — В. Кн. 2. — Т. 1. Бярозкін Р. Цётка (1876—1916) / Рыгор Бярозкін // Слова пра літаратуру і літаратараў: літаратурна-крытычныя артыкулы па беларускай літаратуры: у 2 кн. / Уклад. В. В. Ашмян і інш. — Мн., 2001. Кн.1. С. 226—248. Лойка А. А. Цётка (1876—1916) // Гісторыя беларускай літаратуры: дакастрычніцкі перыяд: у 2 ч. / А. А. Лойка. 2-е выд., дапрацаванае і дапоўненае. Менск, 1989. Ч.2. С. 66—88. Максімовіч В. А. Творчасць Цёткі (А. Пашкевіч) у грамадска-культурным кантэксце пачатку XX ст. / В. А. Максімовіч // Эстэтычныя пошукі ў беларускай літаратуры пачатку XX стагоддзя / В. А. Максімовіч. — Мн., 2000. С. 228—260. Семяновіч А. А. Цётка (Алаіза Пашкевіч) (1876—1916) / А. А. Семяновіч // Гісторыя беларускай літаратуры, XIX — пачатак XX ст. / пад агульнай рэд. М. А. Лазарука і А. А. Семяновіча. — Мн., 1998. С. 234—251.

Алена Руцкая. Народная школа цёткі. // Літаратура і мастацтва : часопіс. — 22 ліпеня 2016. — № 29. — С. 11. Цётка // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 17: Хвінявічы — Шчытні. — 512 с. — ISBN 985-11-0279-2 — С. 110—111. Цётка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын. — 616 с. — ISBN 985-11-0276-8 — С. 101—102. Цётка // Беларусь: энцыкл. даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мінск: БелЭн, 1995.— 799 с. ISBN 985-11-0026-9. — С. 748. Цётка. / біяграфічныя зьвесткі З. П. Мельнікава; бібліяграфія В. І. Козіч // пад рэдакцыяй А. В. Мальдзіса. Беларускія пісьменнікі. Біябібліяграфічны слоўнік: у 6 т.. — Менск: Беларуская энцыклапедыя імя ПетрусяБроўкі, 1995. — Т. 6, Талалай—Яфімаў. — С. 216—222. — ISBN 5-85700-061-0. Цётка // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі. У 5 т. / Рэд. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1987. — Т. 5: Скамарохі — Яшчур. — 702 с. — 9500 ас. — С. 472—473. Цётка // Беларуская мова: Энцыклапедыя / Пад рэд. А. Я. Міхневіча. — Мн.: БелЭн, 1994.— 655 с. — С. 601—603. Цётка // Асветнікі зямлі беларускай, X — пачатак XX ст. : Энц. даведнік / Рэд. кал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш. — Менск: БелЭн, 2001. — 496 с.: іл. ISBN 985-11-0205-9. — С. 459—460. Paškievič, Ałaiza // Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9. Vytautas Žeimantas. Kairys ir Ciotka — publicistai, redaktoriai, socialdemokratai // Gairės, 2010 vasaris, 34-38 pusl. (лет.)

Вонкавыя спасылкі

Алаіза Пашкевіч. Чужая Цётка. Загадкі беларускай гісторыі. БЕЛСАТ (29 кастрычніка 2018). Алаіза Пашкевіч. Лабірынты. Цётка. Беларускія Пісьменнікі (15 лютага 2019).

Алаіза Пашкевіч (Цётка): урокі жыцця першай беларускай настаўніцы ЗАПІСКІ НА ПАЛЯХ. Belarus 3 (15 ліпеня 2019). Alzhbieta Kieda (Ала Петрушкевіч) (17 ліпеня 2022) На магіле Алаізы Пашкевіч. Слова пра паэтку.