Алаіза Пашкевіч
- Вікіпэдыя мае артыкулы пра іншых асобаў з прозьвішчам Пашкевіч.
Алаіза Пашкевіч лац. Ałaiza Paškievič | |
Алаіза Пашкевіч | |
Асабістыя зьвесткі | |
---|---|
Псэўданімы | Цётка |
Нарадзілася | 3 (15) ліпеня 1876[1] |
Памерла | 5 (18) лютага 1916[1] (39 гадоў) |
Пахаваная | |
Сужэнец | Сьцяпонас Кайрыс |
Літаратурная дзейнасьць | |
Род дзейнасьці | публіцыстка, паэтка, пісьменьніца, палітык, грамадзкая дзяячка, тэатральная акторка, перакладніца, настаўніца, фэльчар, рэдактарка, мэдыцынская сястра |
Жанр | верш |
Мова | беларуская мова |
Дэбют | зборнік «Скрыпка беларуская», 1906, вершы «Лета» і «Восень» |
Творы на сайце Knihi.com | |
Алаі́за Сьцяпа́наўна Пашке́віч (псэўданім: Цётка; 15 ліпеня 1876, фальварак Пешчын пад Лідай (цяпер Шчучынскі раён) — 5 лютага 1916) — беларуская паэтка, пісьменьніца, грамадзкая дзяячка.
Біяграфія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Нарадзілася ў шляхецкай сям’і. Скончыла Віленскую прыватную сяміклясавую вучэльню В. Прозаравай. Настаўнічала ў вёсцы. У 1902—1904 вучылася на вышэйшых адукацыйных курсах П. Лесгафта ў Пецярбургу. Атрыманыя веды па мэдыцыне, гігіене, пэдагогіцы, батаніцы пасьля пасьпяхова выкарыстоўваліся Алаізай у жыцьці. У час вучобы А. Пашкевіч у Пецярбургу аформіўся і дзейнічаў студэнцкі «Круг беларускай народнай прасьветы і культуры», А. Пашкевіч была адной зь яго ўдзельнікаў. Асяродзьдзе гэтага гуртка шмат у чым вызначыла яе грамадзянскую пазыцыю — актыўная барацьба з царызмам, сацыяльнае вызваленьне працоўных, нацыянальнае вызваленьне беларусаў. Тады ж пачалася і літаратурная творчасьць А. Пашкевіч. У нелегальных выданьнях гуртка — «Каляднай пісанцы» і «Велікоднай пісанцы» — былі зьмешчаны яе вершы «Мужык не зьмяніўся», «Музыкант беларускі», «Нямаш, але будзе». Курсаў П. Лесгафта А. Пашкевіч ня скончыла, але здала экстэрнам экзамэн за поўны курс пецярбурскай Аляксандраўскай жаночай гімназіі.
У 1904 А. Пашкевіч пераехала ў Вільню, дзе распачала актыўную прапагандысцкую работу, адначасова працавала фэльчаркай у Нова-Віленскай бальніцы. У 1904—1905 — дзяячка Беларускай сацыялістычнай грамады. Пад пагрозай арышту была вымушана ў 1905 на нейкі час пакінуць Вільню, але хутка вярнулася і прыняла ўдзел у выпуску першай беларускай газэты «Наша доля». Потым вымушаная эміграваць, едзе ў Галіцыю, дзе паступае (1905) на філязофскі факультэт Львоўскага ўнівэрсытэту. Займаецца вывучэньнем беларускага тэатра і фальклёру. Матэрыяльная незабясьпечанасьць, напружаная творчая праца абвастраюць хваробу лёгкіх. У 1908—1909 А. Пашкевіч жыве ў Кракаве, вучыцца ў Ягелонскім унівэрсытэце (да 1911), пад чужым пашпартам наведвае Расейскую імпэрыю. У эміграцыі ўзяла шлюб зь летувіскім інжынэрам С. Кайрысам. Прозьвішча мужа дазволіла ёй зноў вярнуцца ў Беларусь, дзе ў 1914 яна пачынае выдаваць у Менску часопіс для моладзі «Лучынка». Каб паправіць здароўе, на некаторы час зноў выяжджае ў Фінляндыю і Швэцыю. У 1915 А. Пашкевіч прыкладае шмат намаганьняў для арганізацыі беларускіх школаў і настаўніцкіх курсаў у Вільні, дапамагае ў стварэньні прытулкаў, як сястра міласэрнасьці даглядае хворых у тыфозным бараку. У 1916 памёр бацька, і Алаіза паехала на ягонае пахаваньне. У Лідзкім павеце лютавала эпідэмія тыфу. А. Пашкевіч засталася, каб дапамагчы хворым, але сама заразілася і памерла. Пахаваная ў Старым Двары пад Лідай.
Творчасьць
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Самымі раньнімі зь вядомых вершаў А. Пашкевіч (Цёткі) лічацца «Лета» і «Восень», апублікаваныя ў зборніку «Скрыпка беларуская» (1906). У іх па-майстэрску перададзены асобныя моманты сялянскай працы, апісваюцца летнія ігрышчы і восеньскі кірмаш. У цэлым зборнік увасабляе адраджэнскую плынь у творчасьці Цёткі. Амаль адначасова зь ім быў надрукаваны яе другі паэтычны зборнік — «Хрэст на свабоду» (1906), які прадстаўляе рэвалюцыйна-змагарскі напрамак яе творчасьці. Уключаныя ў яго вершы «Хрэст на свабоду», «Мора», «Пад штандарам» — сапраўдныя шэдэўры рэвалюцыйна-агітацыйнай паэзіі. Упершыню яны былі раздрукаваны тысячамі экзэмпляраў і распаўсюджваліся сярод паднятых на рэвалюцыйнае змаганьне ў 1905. Асноўныя матывы паэзіі Цёткі — любоў да Радзімы, да прыроды, самаахвярнае служэньне народу. Рэвалюцыйная палымянасьць і тонкі лірызм, спалучэньне імпульснай лірыкі і пяшчотных вобразаў — характэрныя рысы яе лірыкі. Цётка — адна з пачынальніц беларускай прозы. Яе апавяданьні адлюстроўваюць настроі студэнцкай моладзі («Зялёнка»), цяжкі вясковы побыт («Навагодні ліст»), гаротны лёс дзяцей, замучаных нечалавечымі ўмовамі жыцьця ў капіталістычным грамадзтве («Міхаська»). Апавяданьне «Прысяга над крывавымі разорамі» таксама, як і названыя вышэй вершы, друкавалася ў якасьці пракламацыі. Пяру Цёткі належаць кніжкі і падручнікі для дзяцей («Лемантар», «Гасьцінец для малых дзяцей», «Першае чытаньне для дзетак беларусаў»), публіцыстычныя артыкулы і нарысы, дасьледаваньні па гісторыі беларускага тэатра.
Ушанаваньне памяці
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У гонар Алаізы Пашкевіч пастаўлены помнікі ў Шчучыне (аўтар — скульптар Алесь Ліпень), мястэчку Астрына, вёсцы Шастакоўцы й названыя вуліцы ў Менску, Маладэчне й Гародні.
На будынку старога корпусу Львоўскага ўнівэрсытэту ўсталяваная мэмарыяльная шыльда ў гонар Алаізы Пашкевіч.
Вобраз Цёткі ўвасоблены ў літаратурных творах — вершах (у тым ліку Янкі Купалы), аповесьцях і раманах («На струнах буры» і «Стану песьняй» Лідзіі Арабей, «Крыж міласэрнасьці» Валянціны Коўтун), у жывапісе (Леаніда Шчамялёва, Міколы Купавы, Янкі Раманоўскага і інш.)
Па раману Валянціны Коўтун «Крыж міласэрнасьці» (1988—1996) кінастудыя «Беларусьфільм» зьняла чатырох сэрыйны мастацкі фільм «Крыж міласэрнасьці», пра жыцьцё й творчы шлях Алаізы Пашкевіч.
Творы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Першае чытаньне для дзетак беларусаў / Цётка. — Факсімільнае ўзнаўленьне выд. 1906. — Мн.: Юнацтва, 1992. — 32 с.
- Выбраныя творы (паэзія, проза, чытанкі для дзяцей, лісты, дадатак) / Цётка; Уклад. і прадм. Валянціны Коўтун; камэнт. Сьцяпана Александровіча й Валянціны Коўтун. — Мн.: Беларускі кнігазбор, 2001. — 333 с.
- Творы («Скрыпка беларуская»; «Хрэст на свабоду»; вершы, 1903—1915; апавяданьні, нарысы; артыкулы; лісты) / Цётка; Уклад., прадм. і камент. Сьцяпана Александровіча. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1976. — 302 с.
- Избранное («Скрыпка беларуская»; «Хрэст на свабоду»; вершы, 1903—1915; апавяданьні, артыкулы) / Тётка; Прадм. А. А. Лойка; перакл. з бел. П. Кашаля. — Мн.: Юнацтва, 1986. — 222 с.
- Избранное: стихотворения. Рассказы. Путевые очерки: перевод с белорусского / Тётка; Уклад. і прадм. С. Александровіча. — М.: Художественная литература, 1976. — 221 с.
- Вершы і апавяданьні / Алаіза Пашкевіч (Цётка); Прадм. Сьцяпана Александровіча. — Мн.: Сталія, 2003. — 104 с.
- Вершы / Цётка; Уклад. В. Хлебавец; прадм. А. Лойкі]. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1996. — 214 с.
- Тётка (Алоиза Степановна Пашкевич) (1876—1916) // Антология педагогической мысли Белорусской ССР / Уклад. Э. К. Дарашэвіч і інш.; рэд.кал.: М. А. Лазарук адк.рэд. і інш. — М.:, 1986. С. 258—264.
Крытыка, рэцэнзіі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Я. Хлябцэвіч. Цётка. // Полымя : часопіс. — 1924. — № 3 (11). — С. 136—148.
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ а б Большая советская энциклопедия (рас.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Багдановіч І. Э. Цётка, 1876—1916 / Багдановіч І. Э. // Гісторыя беларускай літаратуры XX стагоддзя: у 4 т. / навук.рэд.: І. Я. Навуменка, В. А. Каваленка. — Мн., 1999. Т.1. С. 103—120.
- Бярозкін Р. Цётка (1876—1916) / Рыгор Бярозкін // Слова пра літаратуру і літаратараў: літаратурна-крытычныя артыкулы па беларускай літаратуры: у 2 кн. / Уклад. В. В. Ашмян і інш. — Мн., 2001. Кн.1. С. 226—248.
- Лойка А. А. Цётка (1876—1916) // Гісторыя беларускай літаратуры: дакастрычніцкі перыяд: у 2 ч. / А. А. Лойка. 2-е выд., дапрацаванае і дапоўненае. Менск, 1989. Ч.2. С. 66—88.
- Максімовіч В. А. Творчасць Цёткі (А. Пашкевіч) у грамадска-культурным кантэксце пачатку XX ст. / В. А. Максімовіч // Эстэтычныя пошукі ў беларускай літаратуры пачатку XX стагоддзя / В. А. Максімовіч. — Мн., 2000. С. 228—260.
- Семяновіч А. А. Цётка (Алаіза Пашкевіч) (1876—1916) / А. А. Семяновіч // Гісторыя беларускай літаратуры, XIX — пачатак XX ст. / пад агульнай рэд. М. А. Лазарука і А. А. Семяновіча. — Мн., 1998. С. 234—251.
- Алена Руцкая. Народная школа цёткі. // Літаратура і мастацтва : часопіс. — 22 ліпеня 2016. — № 29. — С. 11.
- Vytautas Žeimantas. Kairys ir Ciotka — publicistai, redaktoriai, socialdemokratai // Gairės, 2010 vasaris, 34-38 pusl. (на литовск.)
- Цётка // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 17: Хвінявічы — Шчытні. — 512 с. — ISBN 985-11-0279-2 — С. 110—111.
- Цётка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын. — 616 с. — ISBN 985-11-0276-8 — С. 101—102.
- Цётка // Беларусь: энцыкл. даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мінск: БелЭн, 1995.— 799 с. ISBN 985-11-0026-9. — С. 748.
- Цётка // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: БелЭн, 1995. — Т. 6. Таталаў — Яфімаў. Дадатак. — 684с.;іл. с. — ISBN 985-11-0022-6 — С. 216—222.
- Цётка // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі. У 5 т. / Рэд. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1987. — Т. 5: Скамарохі — Яшчур. — 702 с. — 9500 ас. — С. 472—473.
- Цётка // Беларуская мова: Энцыклапедыя / Пад рэд. А. Я. Міхневіча. — Мн.: БелЭн, 1994.— 655 с. — С. 601—603.
- Цётка // Асветнікі зямлі беларускай, X — пачатак XX ст. : Энц. даведнік / Рэд. кал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш. — Менск: БелЭн, 2001. — 496 с.: іл. ISBN 985-11-0205-9. — С. 459—460.
- Paškievič, Ałaiza // Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.
Вонкавыя спасылкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Вікікрыніцы зьмяшчаюць арыгінальныя матэрыялы, датычныя тэмы артыкула: |
- Алаіза Пашкевіч. Чужая Цётка. Загадкі беларускай гісторыі. БЕЛСАТ (29 кастрычніка 2018).
- Алаіза Пашкевіч. Лабірынты. Цётка. Беларускія Пісьменнікі (15 лютага 2019).
- Алаіза Пашкевіч (Цётка): урокі жыцця першай беларускай настаўніцы ЗАПІСКІ НА ПАЛЯХ. Belarus 3 (15 ліпеня 2019).
- Alzhbieta Kieda (Ала Петрушкевіч) (17 ліпеня 2022) На магіле Алаізы Пашкевіч. Слова пра паэтку.