Мялеці Сматрыцкі

Мялеці Сматрыцкі. Невядомы мастак, XVIII ст.

Мяле́ці Сматры́цкі (сьвецкае імя Максім Герасімавіч Сматрыцкі, па-ўкраінску: Мелетій Смотрицький; 1577, мястэчка Смотрыч, цяпер Хмяльніцкая вобласьць Украіны — 27 сьнежня 1633) — беларускі і ўкраінскі пісьменьнік-палеміст, грамадзка-палітычны і царкоўны дзяяч.

Біяграфія

Першую адукацыю атрымаў пад кіраўніцтвам бацькі і вучонага грэка Кірыды Лукарыса, будучага канстантынопальскага патрыярха. Скончыў філязофскі факультэт Віленскай езуіцкай акадэміі, потым слухаў лекцыі ў Ляйпцыгскім, Вітэнбэргскім і Нюрнбэрнгскім унівэрсытэтах.

З 1601 у маёнтку Баркулабава князя Б. Саламярэцкага ў Аршанскім павеце, потым у ягоных маёнтках пад Менскам. Каля 1608 году пераехаў у Вільню, дзе праўдападобна займаўся выкладаньнем у Віленскім праваслаўным брацтве. Пісаў на старажытных беларускай і ўкраінскай, лацінскай, польскай мовах (многія творы напісаў макаранічнай мовай).

Выступаў супраць Берасьцейскай вуніі 1596. У 1608 супраць твораў І. Пацея выдаў «Антыграфіі...», а ў 1610 пад псэўданімам Тэафіл Артолёг — кнігу «Трэнас» («Θринос», па-грэцку «плач»), у якой заклікаў беларускі і ўкраінскі народы да аб’яднаньня супраць каталіцкай экспансіі. Твор выклікаў шырокую грамадзка-палітычную рэакцыю. На ягоную кнігу палемічнымі творамі адказалі П. Скарга і І. Марахоўскі.

У 1615—1618 выкладаў царкоўна-славянскую мову ў Кіеве. У 1617 пастрыгся ў манахі пад імем Мялеці. Працаваў у брацкай школе Віленскага Сьвятадухаўскага манастыра, рэктарам Кіеўскай брацкай школы (1618—1620).

«Граматыка славенская» Сматрыцкага

У 1615 годзе апублікаваў граматыку грэцкай мовы. Але ягоны найбольш вядомы твор — «Граматыкі славенскія правільна сінтагма...» (Еўе, паміж 1618 і 1619), у якой упершыню на высокім навуковым узроўні тлумачыліся артаграфія, этымалёгія і сынтаксіс стараславянскай мовы. Больш як 2 стагодзьдзі яна была адным з найбольш аўтарытэтных падручнікаў славянскага мовазнаўства, а ў XVIII — 1-й пал. XIX стагодзьдзяў зрабілася ўзорам для сэрбскай, харвацкай, румынскай і баўгарскай граматык.

З 1620 высьвечаны на арцыбіскупа полацкага. Не атрымаў дзяржаўнага прызнаньня і пастаўленьня з тае прычыны, што высьвячэньне палічылі некананічным і незаконным. Карыстаўся тытулатурай арцыбіскупа полацкага, віцебскага і амсьціслаўскага, гэткай праваслаўнай эпархіі не існавала і на катэдры М. Сматрыцкі ніколі не засядаў. Зь цягам часу атрымаў фактычнае прызнаньне біскупскага ранга, зьвязанае са спробамі далучыць пазасталых праваслаўных да грэка-каталіцкай царквы.

Аўтар «Трактата пра паходжаньне Сьвятога Духа» і «Палінодыі» (каля 1615), прадмовы да «Эвангельля вучыцельнага патрыярха Каліста» (1616), «Казаньня... на чэснае пахаваньне... Лявонція Карповіча» (1620), «Апраўданьня нявіннасьці» і «Абароны апраўданьня» (1621), «Дадатку да абарон апраўданьня» і «Выкрыеаньня зьедлівых твораў» (1622), «Юстыфікацыі» і «Суплікацыі» на імя Сэнату і караля (1623).

Напалоханы ўзмацненьнем казацка-сялянскага руху і забойствам уніяцкага архіяпіскапа Я. Кунцэвіча, паломнічаў па сьвятых мясьцінах Блізкага Ўсходу.

У 1627 таемна перайшоў на бок уніятаў, у 1628 гэта зрабілася вядома, і М. Сматрыцкі афіцыйна прызнаў сваю прыналежнасьць да Грэка-каталіцкай царквы. Пазбаўлены 8 кастрычніка 1628 рангаў у Праваслаўнай царкве. У творах «Апалёгія», «Разважаньне пра шэсьць розьніц паміж Усходняй і Заходняй цэрквамі», «Пратэстацыя» (усе 1628), «Паранэіс» і «Экзатэіс» (1629) адмовіўся ад сваіх антывуніяцкіх твораў, выступаў супраць праваслаўных пісьменьнікаў-палемістаў (Стэфана Зізанія, Хрыстафора Філалета).

Як пісьменьнік М. Сматрыцкі — прадстаўнік барока: у творах выкарыстоўваў прыказкі, прымаўкі, народнапаэтычную сымболіку.

Творы

• Harmonia, 1608
• Грамматіка славправилноє Сѵнтаґма, 1619
• Казанье ... на погребь ... отця Леонтія Карповича, 1620
• Verificatia niewinności, 1621
• Obrona Verificaciey, 1621
• Elenchus pism uszczypliwych, 1622
• Suplikacja ... do obiegu stanu duchownego i świeckiego Senatu..., 1623
• Justifikacia niewinności, 1623
• Apologia peregrinatiey do kraiów wschodnych, 1628
• Protestatia przeciwko soborowi w ... r 1628 w Kijowie, 1628
• Paraenesis albo napomnienie, 1629
• Exethesis albo expostulatia, 1629

Бібліяграфія

• Θρηνος to iest Lament iedyney S. powszechney apostolskiey Wschodniey Cerkwie… — Wilno, 1610.
• Ґрамма́тіки Славе́нския пра́вилное Сv́нтаґма… Евье, 1619. Репринт: Київ: Наукова думка, 1979.
• Apologia. — Львов, 1628.
• Αντιγραφη (Антиграфи) // Памятники полемической литературы. — СПб., 1903. — Кн. 3 (Русск. ист. библиотека, Т. 19).
• Verificatia niewinności // АЮЗР. — Ч. 1. — Т. 7.
• Лямент у світа убогих на жалостноє преставленіє святолюбивого а в обої добродітелі багатого мужа в Бозі велебного господина отця Леонтія Карповича, архімандрита общіа обителі при церкві Сошествія святого духа братства церковного Віленського православного гречеського // Пам’ятки братських шкіл на Україні. — К., 1988.
• Collected works of Meletij Smortyc’kyj / Harvard Library of Early Ukrainian Literature: Texts: Volume I. Cambridge (Massachusetts): Harvard University, 1987. ISBN 0-916458-20-2.
• The Jevanhelije učytelnoje of Meletij Smotryc’kyj / Harvard Library of Early Ukrainian Literature: Texts: Volume II. Cambridge (Massachusetts): Harvard University, 1987. ISBN 0-916458-21-0.

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая. — 591 с. — ISBN 985-11-0214-8
• Чалавек і грамадства: Энцыклапедычны даведнік. — Менск: БелЭн, 1998. ISBN 985-11-0108-7.

Мялеці Сматрыцкі — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў