Вітаўт (імя)

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Вітаўт
лац. Vitaŭt
Vitolt
Паходжаньне
Мова(-ы) германскія
Утворанае ад Wito + Walt
Іншыя формы
Варыянт(ы) Віталт, Віталд
Вытворныя формы Вітольд
Зьвязаныя артыкулы
якія пачынаюцца з «Вітаўт»

Вітаўт (Віталт, Віталд) — мужчынскае імя і вытворнае ад яго прозьвішча.

Паходжаньне[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўны артыкул: Імёны ліцьвінаў
Партрэт вялікага князя Вітаўта (лац. Vitoldus) зь Берасьця

Віталт або Віталд, пазьней Вітальд (Vitolt, Witald, Witolt[1], Vuitaldus[2], Witold[3]) — імя германскага паходжаньня[4]. Іменная аснова -віт- (імёны ліцьвінаў Віцень, Вітарт, Бутавіт; германскія імёны Wittenus, Witard, Botwith) паходзіць ад гоцкага wit 'веда, розум, закон'[5], старасаксонскага witan 'ведаць' або ад асновы -від-[6], а аснова -валд- (-алд, -олт) (імёны ліцьвінаў Геральт, Левалт, Рамвольт; германскія імёны Gerwald, Lewolt, Romuald) — ад гоцкага і германскага waldan 'валодаць, гаспадарыць' або wulþus 'слава, мажнасьць'[5].

Адпаведнасьць імя Вітаўт германскаму імю Witold (упаміналася яшчэ ў 828 годзе) сьцьвердзіў францускі лінгвіст-германіст Раймонд Шмітляйн, які на падставе шматгадовых дасьледаваньняў прыйшоў да высноваў пра германскае паходжаньне літоўскіх уласных імёнаў[7].

На тоеснасьць імя Вітаўт з германскім імём Witold (Witolt), вядомым за шмат гадоў да зьяўленьня літоўскага вялікага князя, а таксама на сьведчаньне атаясамліваньня гэтых імёнаў — адпаведную германскаму імю лацінізацыю імя Вітаўта (Witoldus) — зьвяртае ўвагу польскі лінгвіст Юзэф Рэчэк(d). Ён жа зазначае, што германскія імёны на -old (або -аld) бытавалі ў Польшчы яшчэ ў XIII—XIV стагодзьдзях[8]. Тым часам летувіскі лінгвіст Ёзас Юркенас(lt) зьвяртае ўвагу на тое, што сярод паноў Малдаўскага княства пашырылася імя Витолтъ (цалкам адпаведнае германскаму Witolt), якое прыйшло ў Малдову не зь Вялікага Княства Літоўскага. Прытым гэтая форма імя ў малдаўскім пісьменстве адзначаецца раней за яе зьяўленьне ва ўкраінскім пісьмовых крыніцах[9].

Паводле менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, які разьвівае ўсходнегерманскую этымалёгію імёнаў літоўскіх князёў і баяраў, імя Вітаўт складаецца з асноваў -віт- і -тэўд- (-дэўт-, -тыд-) (імёны ліцьвінаў Таўтвід, Таўтывіл, Таўтвін, Таўтгерд; германскія імёны Teutwidis, Theudowills, Teutgerdis), якая паходзіць ад гоцкага þiuda[10], германскага þeudo[11] 'род, народ'[12]. Такім парадкам, імя Вітаўт азначае «мудрасьць роду»[13]. Адзначалася старажытнае германскае імя Teudwit (Teud-wit)[14].

Гісторык Павал Урбан у сваёй кнізе «Старажытныя ліцьвіны» супастаўляе імя Вітаўт з наступнымі адпаведнікамі: чэска-мараўскімі Вітаслаў (князь у Мараўскай дзяржаве) і Вітка, германскімі Віта і Вітас (Вітус). Тым часам грамата Жыгімонта Кейстутавіча ўпамінае сьведку Віту Радчынскага[15]. Павал Урбан зьвяртае ўвагу на тое, што значэньне «народ» напраўду мелі германскія словы theud, teuto, touto, teut і падобныя, тым часам летувіскае tauta ад пачатку ўжывалася ў значэньні «зямля», «краіна» народу. З улікам азначэньня першай часткі імя праз даволі пашыраныя ў тагачаснай Эўропе лацінскія словы (vita, vi, vices і падобныя), якія маюць грэцкія, кельцкія і, урэшце, індаэўрапейскія аналягі і азначаюць «сілу», «жыцьцё», «жыцьцёвую сілу», імя Вітаўт значыла, відаць, «Сіла народу»[16]. Аналягічныя тлумачэньні прыводзіць і гісторык беларускай літаратуры Алесь Бразгуноў[17].

З нагоды летувіска-балтыйскіх этымалёгіяў імя Вітаўт[a] ды іншых імёнаў вялікіх князёў літоўскіх гісторык Уладзімер Арлоў зьвяртае ўвагу на тое, што летувіскіх формаў гэтых імёнаў («Вітаўтас», «Альгірдас» і пад.) немагчыма знайсьці ані ў замежных, ані ва ўласных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага[21].

У гістарычных крыніцах сустракаюцца наступныя варыянты імя: Wytoutd, unsir son (29 верасьня 1379 году)[22]; Витовтъ (1382[23], 1383[24], па 1389[25], 1392—1429[26], 1393[27], 2 ліпеня 1396[28], 1396—1413[29], 1398[30], 6 сакавіка 1399[31], 3 красавіка 1399[32], 20 траўня 1407[33], 1 траўня 1429 году[34]); Alexander alias Witoldus (11 верасьня 1387, 22 верасьня 1421[35], 27 верасьня 1422[36], 28 сьнежня 1429 году[37]); Мы Александръ, або Витовть (1 ліпеня 1388 году)[38]; Witoldus (1388[39], 1400[40], 1401[39], 1402[40], 1403[39], 1409[40], 1416[40], 1421[40] гады); Мы Александръ, або Витолдъ (18 чэрвеня 1389 году)[41]; Витольтъ (1389 год)[42]; Витолт (1393—1430[43], 1411—1422[44], 1440—1492[45], 1463—1476[46], 1477—1484 гады[47]); Allexander alias Witoudus (13 студзеня 1407[48], 18 кастрычніка 1415 году[49]); Allexander alias Wytoud (23 траўня 1409 году)[50]; Witoudus (1409, 1416, 1420)[51]; Witaudus (1409 год)[52]; Сам Александер Витовтъ (10 кастрычніка 1416 году)[53]; Alexander alias Witawdus (1417, 1429, 1430 гады[54]); Alexander alias Witholdus (1 траўня 1425[55], 10 лістапада 1430 году[56]); князя Юрья Витовтовича[57], Витовтъ Кестутьевичь[58] (Наўгародзкі чацьверты летапіс); князя Юрія Витовтовича[59], Витовтъ Кестутіевичь[60], Витовтъ Кестутьевичь[61] (Сафійскі першы летапіс); Витовъту Кирдвидовичу три чоловеки (9 лістапада 1449 году)[62]; Stanislaus Witoutowicz (1451 год)[63]; Богданъ Витовътовичъ (23 лістапада 1486 году)[64]; великом князи Витолде… Витолда… Витолде (XV ст. паводле выпісу 16 кастрычніка 1624 году)[65]; люди… у Томиловичох над рекою Березыною… а Витовъта з братом его а Олизаром (27 лістапада 1517 году)[66]; люди… Степанъ Витовтович (16 ліпеня 1521 году)[67]; пана Богдана Станевича а пана Воитъка Якубовича Витовътовичовъ (28 лютага 1520 году)[68]; Витовтъ Оксеновъ (12 ліпеня 1560 году)[69]; Witowtowa od domu… Witowta Siruna wymarł (20 лістапада 1604 году)[70]; Anastazia Łuczanicka Witołtowiczowa (19 чэрвеня 1660 году)[71]; panne Katherzyne Witoltowiczownę… Witołtowiczowną (19 чэрвеня 1665 году)[72]; z p. Janem Witowtowiczem[73], a p. Janem Witołtowiczem[74] (1701 год); для пана Витовта, хоронжого… Витовта… Витовту (1710 год)[75]. Прытым ва ўласных нямецкамоўных дакумэнтах вялікага князя Вітаўта[b] лацінская трансьлітэрацыя яго імя адпавядае старабеларускаму напісаньню: ням. Wir Witowd von gotis gnaden herczog czu Littouwe <...> Wir Witovt von gotes gnaden grosfurste zu Littowen etc. <...> Wir Alexander, andirs Wytowt, von Gots ganden grosfurste zu Littawen etc. — ст.-бел. Мы великии князь Витовт[77].

Носьбіты[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

З XV ст. прыдомкам Вітальд (Бітаўт[81]) карыстаўся шляхецкі род Александровічаў гербу ўласнага[82].

Вітаўты (Wittowt) — шляхецкі род Рэчы Паспалітай з Падляскага ваяводзтва[83].

У актах Вялікага Княства Літоўскага ўпаміналася каралеўскае сяло Віталцева (Витолтево) каля Шяўляў[84].

На гістарычнай Ашмяншчыне існуе вёска Вітаўцы, у гістарычнай Прусіі — Вітулты.

Глядзіце таксама[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Заўвагі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ У рэчышчы палітыкі летувізацыі зьявіліся тлумачэньні імя Вітаўт (лет. Vytautas) ад летувіскіх словаў vyti 'гнаць, даганяць' або išvydo 'ён убачыў' (форма дзеяслова ў трэцяй асобе мінулага часу, тым часам у інфінітыве išvysti 'убачыць' і аснове цяперашняга часу išvyst- гэтага ж дзеяслова няма спалучэньня vyd-[18]) і tauta 'народ'. Аднак гэтыя тлумачэньні ня маюць ніякага сэнсу, бо ў балтыйскіх мовах азначэньне заўсёды мусіць стаяць перад азначаным словам. Адпаведна, азначаным словам мае быць «народ», якое ні пры якіх азначэньнях ня можа быць імем чалавека, таму падобныя імёны для летувісаў — чужыя[19]. Відаць, з гэтай прычыны першыя летувіскія тлумачэньні імя Вітаўт унікалі слова «народ»: у газэце «Tygodnik Petersburski» (ад 17 ліпеня 1850 году) летувіс Даўгдарыс перакладаў імя «Вітаўт» як «Той, хто паганяе», у тым жа выданьні іншы летувіскі аўтар Даніла прапаноўваў пераклад «Той, хто можа дагнаць» (усе гэтыя тлумачэньні народжаны на Віленшчыне лінгвіст Уладзіслаў Юргевіч вызначыў як «кур’ёзныя»)[20]
  2. ^ Паводле гісторыкаў, Вітаўт ведаў нямецкую мову і, відаць, мог як надыктоўваць, так і ўласнаруч пісаць на гэтай мове[76]

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ Morlet M.-T. Les noms de personne sur le territoire de l’ancienne Gaule. T. III: Les noms de personnes contenus dans les noms de lieux. — Paris, 1985. P. 470.
  2. ^ Morlet M.-T. Les noms de personne sur le territoire de l’ancienne Gaule du VIe au XIIe siècle. T. I: Les noms issus du germanique continental et les créations gallo-germaniques. — Paris, 1971. P. 222.
  3. ^ Gottschald M. Deutsche Namenkunde: Unsere Familiennamen nach ihrer Entstehung und Bedeutung. — Berlin, 1971. S. 608.
  4. ^ Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 1573.
  5. ^ а б Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 17.
  6. ^ Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. T. 5: Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego. — Kraków, 1997. S. 291.
  7. ^ Schmittlein R. Les noms d’eau de la Lituanie (suite) // Revue internationale d’onomastique. Nr. 3, 1964. P. 168.
  8. ^ Acta Baltico-Slavica. Nr. 8. — Warszawa, 1973. S. 211.
  9. ^ Юркенас Ю. О появлении сочетания al вместо дифтонга au в литовских древних личных именах // Kalbotyra. Vol. XV, 1967. С. 55.
  10. ^ Kremer D. Die Germanischen Personennamen in Katalonien // Estudis romànics. Nr. 14, 1972. S. 209.
  11. ^ Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. T. 5: Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego. — Kraków, 1997. S. 34.
  12. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 19.
  13. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 21.
  14. ^ Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 1451.
  15. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 48.
  16. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 143.
  17. ^ Бразгуноў А. Генезіс імёнаў вялікіх князёў літоўскіх // Беларуская анамастыка. Гісторыя і сучаснасць: матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Менск, 20 красавіка 2010 г.) / Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы; рэдкал.: І. Капылоў і інш.]. — Менск: Права і эканоміка, 2010. С. 209—213.
  18. ^ Егоров В. Б. Литва versus Беларусь? Взгляд со стороны // Великий миф маленькой Летувы: сборник статей / А. Е. Тарас. — IBIK, 2016.
  19. ^ Ласкоў І. Жамойцкі тупік // Літаратура і мастацтва. 17 верасьня 1993. С. 14—15.
  20. ^ Юргевич В. Опыт объяснения имён литовских князей // Чтения в императорском обществе истории и древностей российских. Кн. 3. — М., 1883. С. 28.
  21. ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 158.
  22. ^ Договор о перемирии на 10 лет между ВКЛ и Тевтонским орденом (1379), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
  23. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 61.
  24. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 62.
  25. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 103.
  26. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 110.
  27. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 121.
  28. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 128.
  29. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 130.
  30. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 137.
  31. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 140.
  32. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 141.
  33. ^ Українські грамоти XV ст. — Київ, 1965. С. 35.
  34. ^ Українські грамоти XV ст. — Київ, 1965. С. 36.
  35. ^ Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 13, 533.
  36. ^ Liv-, Esth- und Curländisches Urkundenbuch nebst Regesten / Hrsg. von F. G. von Bunge. Bd. 5. — Reval, 1862. S. 877.
  37. ^ Акты литовско-русскаго государства. Вып. 1. — Москва, 1899. С. 9.
  38. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 85.
  39. ^ а б в Codex Diplomaticus Prussicus. Bd. 3. — Königsberg, 1848. S. 66, 155—156, 184.
  40. ^ а б в г д Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 69, 87, 525, 979—980, 982—984, 1022.
  41. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 102.
  42. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 143.
  43. ^ Полоцкие грамоты XIII — начала XVI в. Т. 1. — М., 2015. С. 92, 94—96.
  44. ^ Полоцкие грамоты XIII — начала XVI в. Т. 1. — М., 2015. С. 166.
  45. ^ Полоцкие грамоты XIII — начала XVI в. Т. 1. — М., 2015. С. 192.
  46. ^ Полоцкие грамоты XIII — начала XVI в. Т. 1. — М., 2015. С. 261.
  47. ^ Полоцкие грамоты XIII — начала XVI в. Т. 1. — М., 2015. С. 351.
  48. ^ Semkowicz W. Przywileje Witolda dla Moniwida, starosty Wileńskiego, i testament jego syna Jana Moniwidowicza // Ateneum Wileńskie. Nr. 1, 1923. S. 257.
  49. ^ Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 333.
  50. ^ Semkowicz W. Przywileje Witolda dla Moniwida, starosty Wileńskiego, i testament jego syna Jana Moniwidowicza // Ateneum Wileńskie. Nr. 1, 1923. S. 259.
  51. ^ Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 464, 977—981, 984—989, 993, 996—999, 1030.
  52. ^ Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 989
  53. ^ Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 1, 1366—1506. — Lwów, 1887. S. 24.
  54. ^ Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 398, 836, 945
  55. ^ Codex epistolaris saeculi decimi quinti. T. 2: 1382—1445. — Kraków, 1891. S. 187.
  56. ^ Акты литовско-русскаго государства. Вып. 1. — Москва, 1899. С. 10.
  57. ^ ПСРЛ. Т. 4. — СПб., 1848. С. 56, 60, 187, 190.
  58. ^ ПСРЛ. Т. 4. — СПб., 1848. С. 92, 103, 142, 194.
  59. ^ ПСРЛ. Т. 5. — СПб., 1851. С. 223.
  60. ^ ПСРЛ. Т. 5. — СПб., 1851. С. 240, 251.
  61. ^ ПСРЛ. Т. 5. — СПб., 1851. С. 246.
  62. ^ Lietuvos Metrika. Knyga 3 (1440—1498). — Vilnius, 1998. P. 66.
  63. ^ Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 1: 1387—1468. — Kraków, 1932. S. 235.
  64. ^ Lietuvos Metrika. Knyga 4 (1479—1491). — Vilnius, 2006. P. 30.
  65. ^ Беларускі архіў. Т. 1. — Менск, 1927. С. 110—111.
  66. ^ Lietuvos Metrika. Knyga 9 (1511—1518). — Vilnius, 2002. P. 372—373.
  67. ^ Lietuvos Metrika. Knyga 10 (1440—1523). — Vilnius, 1997. P. 87.
  68. ^ Lietuvos Metrika. Knyga 25 (1387—1546). — Vilnius, 1998. P. 228.
  69. ^ Документы Московского архива Министерства юстиции. Т. 1. — М., 1897. С. 128.
  70. ^ Lietuvos inventoriai XVII a. — Vilnius, 1962. P. 26, 29.
  71. ^ XVII a. vidurio Maskvos okupacijos Lietuvoje šaltiniai. T. 1: 1657—1662 m. Vilniaus miesto tarybos knyga. — Vilnius, 2011. P. 439.
  72. ^ Акты, издаваемые Виленской Комиссией для разбора древних актов. Т. 20. — Вильна, 1893. С. 386—387.
  73. ^ Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-западной Руси. Т. 10. — Вильна, 1874. С. 22.
  74. ^ Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-западной Руси. Т. 10. — Вильна, 1874. С. 135.
  75. ^ Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской, хранящихся в Центральном архиве в Витебске. Вып. 18. — Витебск, 1888. С. 13, 15, 17.
  76. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 9.
  77. ^ Дзярновіч А. Што ўзнікла спачатку — вялікі князь ці Вялікае Княства // Ukraina Lithuanica. Т. 2, 2013. С. 67.
  78. ^ Опись документов Виленского центрального архива древних актовых книг. Вып. 10. ― Вильна, 1913. С. 186.
  79. ^ Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, tom I: Województwo wileńskie. XIV—XVIII wiek. — Warszawa, 2004. S. 286.
  80. ^ Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, tom I: Województwo wileńskie. XIV—XVIII wiek. — Warszawa, 2004. S. 516—517.
  81. ^ Сьпіс шляхецкіх родаў, прозьвішчы якіх пачынаюцца на А, Згуртаваньне беларускай шляхты
  82. ^ Stekert A. Przydomki polskie, litewskie i rusińskie. — Kraków, 1897. S. 133.
  83. ^ Polska encyklopedja szlachecka. T. 12. — Warszawa, 1938. S. 169.
  84. ^ Indeks alfabetyczny miejscowości dawnego wielkiego Księstwa Litewskiego: A—K (Abakanowicze — Kujany). Wilno, 1929. S. 158.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Вітаўт_(імя)&oldid=2500630»