Іўе

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Іўе
лац. Iŭje
Касьцёл і кляштар бэрнардынаў
Касьцёл і кляштар бэрнардынаў
Герб Іўя Сьцяг Іўя
Дата заснаваньня: 1444
Краіна: Беларусь
Вобласьць: Гарадзенская
Раён: Іўеўскі
Плошча: 45,97 км²
Насельніцтва (2018)
колькасьць: 7702 чал.[1]
шчыльнасьць: 167,54 чал./км²
Часавы пас: UTC+3
Тэлефонны код: +375 1595
Паштовы індэкс: 231330
СААТА: 4229501000
Нумарны знак: 4
Геаграфічныя каардынаты: 53°55′50.56″ пн. ш. 25°46′12.94″ у. д. / 53.9307111° пн. ш. 25.7702611° у. д. / 53.9307111; 25.7702611Каардынаты: 53°55′50.56″ пн. ш. 25°46′12.94″ у. д. / 53.9307111° пн. ш. 25.7702611° у. д. / 53.9307111; 25.7702611
Іўе на мапе Беларусі ±
Іўе
Іўе
Іўе
Іўе
Іўе
Іўе
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Іўе — места ў Беларусі, на рацэ Іўянцы. Адміністрацыйны цэнтар Іўеўскага раёну Гарадзенскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 7702 чалавекі[1]. Знаходзіцца за 158 км на ўсход ад Горадні, за 10 км ад чыгуначнай станцыі Гаўя (лінія Ліда — Маладэчна), вузел аўтамабільных дарог на Менск, Ліду, Наваградак.

Іўе — даўняе мястэчка гістарычнай Ашмяншчыны (частка Віленшчыны), колішняя сталіца графства. Да нашага часу тут захаваліся комплекс кляштару бэрнардынаў з касьцёлам Сьвятых апосталаў Пятра і Паўла, драўляны татарскі мячэт, мураваныя сынагогі і традыцыйная местачковая забудова, помнікі архітэктуры XVI — пачатку XX ст. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся кальвінскі збор, помнік архітэктуры XVI ст., зруйнаваны расейскімі ўладамі, і барокавая памятная каплічка на Віленскім гасьцінцы, помнік архітэктуры XVIII ст, зьнішчаны савецкімі ўладамі.

Назва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Існуе некалькі меркаваньняў пра этымалёгію тапоніму Іўе. На думку географа Вадзіма Жучкевіча, гэтая назва мае славянскае паходжаньне (ад найменьня драўніннай пароды івы — вярбы)[2]. Такога ж пункту гледжаньня прытрымліваецца акадэмік Польскай акадэміі навук Генрык Лаўмянскі[3]. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім мае фінска-вугорскае паходжаньне і перакладаецца на беларускую мову, як 'выток ракі'[4]. Між тым Іўе перакладаецца з татарскай мовы як 'гняздо' альбо 'хата', а само мястэчка здаўна лічыцца сталіцай беларускіх татараў.

У 3-м томе «Жывапіснай Расеі» П. Сямёнаў сьцьвярджае, што сьпярша Іўе называлася Еўе, а заснавальніцай паселішча была жонка вялікага князя Гедзіміна Ева. Але ў гістарычных дакумэнтах XVII ст. мястэчка значыцца як Іўе, у некаторых крыніцах сустракаецца пад назвай Івь[2].

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Кляштар бэрнардынаў, зь піктаграфічнай мапы XVIII ст.
Асноўны артыкул: Гісторыя Іўя

Вялікае Княства Літоўскае[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Упершыню Іўе ўпамінаецца ў XV стагодзьдзі як вялікакняскі двор. У 1444 годзе вялікі князь Казімер перадаў паселішча маршалку земскаму П. Мантыгердавічу, які заснаваў тут касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла. З 1-й паловы XVІ стагодзьдзя паселішча знаходзілася ў валоданьні Забярэзінскіх, у 1558—1654 гадох — Кішкаў.

У сярэдзіне XVІ стагодзьдзя ў Іўі было 4 вуліцы — Віленская, Наваградзкая, Крывая і Новая[5]. Паводле інвэнтару 1563 году, тут было 123 уладальнікі дамоў, 23 чалавекі займаліся рамяством[5]. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў паселішча ўвайшло ў склад Ашмянскага павету.

У 2-й палове XVІ стагодзьдзя Іўе стала адным з цэнтраў арыянства ў Вялікім Княстве Літоўскім, тут існавала арыянская школа. У 1585—1593 гадох рэктарам школы быў мысьляр-гуманіст і пэдагог Ян Ліцыні Намыслоўскі. На 1598 год у паселішчы працавалі 2 карчмы; было 129 сядзібных пляцаў, а таксама 19 пляцаў, адведзеных татарам за межамі паселішча.

З 1610 году ў Іўі працавала выдавецтва Троцкага брацтва. У 1631 годзе кашталян троцкі і ваявода амсьціслаўскі Мікалай Кішка заснаваў кляштар ордэна бэрнардынаў, якому перадаў Петрапаўлаўскі касьцёл. Пры кляштары дзейнічалі школа, шпіталь і бібліятэка. У гэты ж час у Іўі збудавалі драўляны фарны касьцёл. На 1634 год у паселішчы было 180 двароў, 3 вуліцы і Рынак. На 1685 год у Іўі было 79 уласьнікаў дамоў і сядзібаў, зь якіх 49 чалавек валодалі ворнымі землямі[5]. У 2-й палове XVІІ — 1-й палове XІХ стагодзьдзяў паселішча знаходзілася ў валоданьні Слушкаў, Глябовічаў, Жыжэмскіх, Агінскіх, Сапегаў, Тызэнгаўзаў. У 1742 годзе Іўе атрымала статус мястэчка[5].

Пад уладай Расейскай імпэрыі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Іўе апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стала цэнтрам воласьці Ашмянскага павету. Зь сярэдзіны XІХ стагодзьдзя мястэчка знаходзілася ў валоданьні графаў Замойскіх.

У 1861 годзе ў Іўі адбылося сялянскае паўстаньне, якое жорстка здушылі расейскія войскі. У 1882 годзе коштам графіні Замойскай у мястэчку збудавалі мячэт, які дзейнічае дагэтуль. Паводле перапісу 1897 году, у Іўі было 387 двароў, касьцёл, капліца, сынагога, 3 юдэйскія малітоўныя дамы, мячэт, народная вучэльня, аптэка, млын, 17 крамаў, 4 карчмы; штогод праводзілася 5 кірмашоў.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Іўе занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Іўе абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яно ўвайшло ў склад Беларускай ССР[7]. Паводле Рыскай мірнай дамовы 1921 году мястэчка апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала цэнтрам гміны Валожынскага павету Наваградзкага ваяводзтва.

У 1939 годзе Іўе ўвайшло ў БССР, дзе ў 1940 годзе атрымала афіцыйны статус гарадзкога пасёлку і стала цэнтрам раёну. У Другую сусьветную вайну з 29 чэрвеня 1941 да 8 ліпеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

12 студзеня 2000 году Іўе атрымала статус места[8].

Насельніцтва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Дэмаграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • XIX стагодзьдзе: 1869 год — 2123 чал. (1054 муж. і 1070 жан.)[9]; 1897 год — 3,7 тыс. чал.[3]
  • XX стагодзьдзе: 1971 год — 5 тыс. чал.[10]; 1995 год — 8,6 тыс. чал.; 1998 год — 8,8 тыс. чал.[11]
  • XXI стагодзьдзе: 2006 год — 8,6 тыс. чал.; 2009 год — 8174 чал.[12] (перапіс); 2016 год — 7712 чал.[13]; 2017 год — 7630 чал.[14]; 2018 год — 7702 чал.[1]

Адукацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У Іўі працуюць сярэдняя школа, гімназія,школа-інтэрнат, музычная школа, дзіцяча-юнацкая спартовая школы, 4 дашкольныя ўстановы.

Мэдыцына[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляе меская лякарня.

Культура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Дзейнічаюць 2 бібліятэкі, дом культуры.

Спорт[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У Іўі ёсьць футбольная каманда «Надзея», якая бярэ ўдзел у рэгіянальных спаборніцтвах Гарадзенскай вобласьці.

Забудова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Плян[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Плянавальная структура Іўя складалася гістарычна, яе абумовіла разьмяшчэньне на перакрыжаваньні шляхоў на Менск, Ліду і Наваградак. Цяпер гэта галоўныя вуліцы мястэчка, якія зьяўляюцца ядром забудовы. На скрыжаваньні галоўных вуліцаў знаходзіцца пляц (былы Рынак). У цэнтральнай частцы забудова канца XIX — пач. ХХ стагодзьдзяў, пераважна цагляная, 2-павярховая, гэтак званыя «жыдоўскія» дамкі.

На ўскраінах мястэчка — аднапавярховая жылая забудова сядзібнага тыпу. На паўночным захадзе ўтварыўся мікрараён, забудаваны 3-х і 5-павярховымі жылымі дамамі, разьмяшчаецца гасьцініца. Будаваньне новага жыльля вядзецца ўва ўсходняй частцы.

Вуліцы і пляцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Афіцыйная назва Гістарычная назва Былыя назвы
1 Мая вуліца Віленская вуліца
Камсамольская плошча Рынак пляц
Карла Маркса вуліца Касьцельная вуліца
Бэрнардынская вуліца
Савецкая вуліца Наваградзкая вуліца Адама Міцкевіча вуліца
Чкалава вуліца Крывая вуліца
Энгельса вуліца Конская вуліца

У тэлефонным даведніку 1939 году ўпамінаюцца Гандлёвая і Надрэчная вуліцы[15].

Эканоміка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прадпрыемствы харчовай прамысловасьці і сацыяльна-побытавага абслугоўваньня.

  • Камбінат каапэратыўнай прамысловасьці Іўеўскага раённага спажывецкага таварыства

Турыстычная інфармацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Касьцёл Сьвятых Пятра і Паўла

Інфрастуктура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Спыніцца можна ў гатэлі «Іўе»[16].

Славутасьці[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вуліца да касьцёла
  • Забудова гістарычная (XIX — пачатак ХХ ст.)
  • Капліца Сьвятой Барбары (XIX ст.)
  • Касьцёл Сьвятых апосталаў Пятра і Паўла і кляштар бэрнардынаў. Знаходзіцца на гістарычнай Касьцельнай вуліцы. Помнік архітэктуры готыкі і барока, адбудаваны ў 1787 годзе з будынка канца XVІ стагодзьдзя. Побач з касьцёлам магіла кс. Ільдэфонса Бобіча — беларускага сьвятара і пісьменьніка
  • Млын (XIX—XX стагодзьдзі)
  • Могілкі: татарскія (Мізар), юдэйскія
  • Мячэт (1884)
  • Парк (XIX ст.)
  • Сынагогі (пач. ХХ ст.)

Страчаная спадчына[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • Кальвінскі збор («Сынодзік»)
  • Каплічка
  • Сынагога
  • Сядзіба Агінскіх
  • Фарны касьцёл

Галерэя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асобы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ а б в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  2. ^ а б Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 144.
  3. ^ а б Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Іўеўскага раёна. — Мн.: БЕЛТА, 2002.
  4. ^ Баршчэўская Н. Уплыў суседніх народаў на зьмену дзяржаўнага назову Беларусі 1—4, Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё, 17 кастрычніка 2007 г.
  5. ^ а б в г Грынявецкі В. Іўе // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 680.
  6. ^ Jankowski Cz. Powiat oszmiański: materjały do dziejów ziemi i ludzi. Cz. 3. — Petersburg, 1898. S. 59.
  7. ^ Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 20.
  8. ^ Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 12 января 2000 года «Об отнесении городского посёлка Ивье Гродненской области к категории городов районного подчинения»
  9. ^ Wejssenhof J. Iwje // Słownik geograficzny... T. III. — Warszawa, 1882. S. 324.
  10. ^ Шаблюк В. Іўе // ЭГБ. — Мн.: 1996 Т. 3. С. 510.
  11. ^ БЭ. — Мн.: 1998 Т. 7. С. 366.
  12. ^ Перепись населения — 2009. Гродненская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  13. ^ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  14. ^ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  15. ^ Spis Abonentów Sieci Telefonicznej Okręgu Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Wilnie na 1939 r. — Wilno, 1939. S. 28.
  16. ^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]