Гальшаны

	Гальшаны; лац. Halšany
	; Панарама вёскі
Герб Гальшанаў	Сьцяг Гальшанаў
Першыя згадкі:	1280
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Гарадзенская
Раён:	Ашмянскі
Сельсавет:	Гальшанскі
Вышыня:	202 м н. у. м.
Насельніцтва:	981 чал. (2010)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1593
Паштовы індэкс:	231120
Нумарны знак:	4
Геаграфічныя каардынаты:	54°15′20.758″ пн. ш. 26°0′51.394″ у. д. / 54.25576611° пн. ш. 26.01427611° у. д.Каардынаты: 54°15′20.758″ пн. ш. 26°0′51.394″ у. д. / 54.25576611° пн. ш. 26.01427611° у. д.
	Гальшаны на мапе Беларусі ± Гальшаны
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Гальша́ны^[1] — вёска ў Беларусі, на левым беразе ракі Гальшанкі. Цэнтар сельсавету Ашмянскага раёну Гарадзенскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 981 чалавек. Знаходзяцца за 20 км ад Ашмянаў, за 12 км ад чыгуначнай станцыі Багданаў; на шашы Ашмяны — Валожын.

Гальшаны — даўняе места гістарычнай Ашмяншчыны (частка Віленшчыны), старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Да нашага часу тут захаваліся руіны замка Сапегаў, комплекс кляштару францішканаў з касьцёлам Сьвятога Яна Хрысьціцеля і прыдарожная капліца, помнікі архітэктуры XVI—XIX стагодзьдзяў.

Назва

Алюш (Alusch) — імя германскага паходжаньня^[2]. Іменная аснова ал- (імёны ліцьвінаў Алігут, Альмін, Аламунт; германскія імёны Algut, Almin, Alamunt) паходзіць ад гоцкага alls 'увесь, кожны'^[3]. Этымалягічны слоўнік старапольскіх асабовых імёнаў, выдадзены Польскай акадэміяй навук, адзначае гістарычнае бытаваньне ў Польшчы германскага імя Halsz (Alsz, Alisz)^[4]: Halsch (1383, 1460, 1466 і 1468 гады), Holsch (1469 год)^[5]^[6].

На думку географа Вадзіма Жучкевіча, тапонім Гальшаны ўтварыўся ад назвы дрэва — алешыны^[7].

Назва мястэчка — як і прозьвішча роду Гальшанскіх — традыцыйна пісалася празь неўласьцівае для летувіскай мовы Г (H)^[8].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Мітычны заснавальнік Гальшанаў — Гольша, які паводле легенды пра Палямонавічаў, заклаў горад на рацэ Карабелі, пачаў там княжыць і назваўся князем Гальшанскім. Гісторыкі XIX ст. лічылі, што гэта адбылося каля 1280 году. Гальшаны ўпамінаюцца таксама ў Хроніцы Літоўскай і Жамойцкай, у Наўгародзкім летапісе пад 1387 і 1406 годам. Да сярэдзіны XVI ст. яны знаходзіліся ў валоданьні князёў Гальшанскіх. Адсюль паходзіла Соф’я Гальшанская, жонка вялікага князя Ягайлы — пачынальніца дынастыі Ягелонаў.

У канцы XIV — пачатку XV стагодзьдзяў Гальшаны мелі статус места. Тут быў цэнтар гандлю і рамёстваў, у тым ліку вытворчасьці кафлі зь мясцовай гліны. У 1440 і 1492 гадох у Гальшанскім замку зьбіраліся сходы ўплывовых фэўдалаў Вялікага Княства Літоўскага^[9].

З XV ст. у Гальшанах дзеяў касьцёл, з 1536 году ўпамінаецца царква, у XVI ст. адкрыўся кальвінскі збор. У сярэдзіне XVI ст. места перайшло ў валоданьне Сапегаў, якія збудавалі тут вялізны замак, а таксама новы касьцёл (у 1618 годзе) і жылы корпус кляштару францішканаў. Апроч таго, яны заснавалі паперню (існавала да канца XVII ст.), якая выпускала вялікую колькасьць паперы высокай якасьці.

У XVIII ст. розныя часткі Гальшанаў знаходзіліся ў валоданьні Кунцэвічаў, Масевічаў, Пацаў і іншых. У 1746 годзе маёнтак перайшоў да Жабаў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Гальшаны апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі. Статус паселішча панізілі да мястэчка, цэнтру воласьці Ашмянскага павету Віленскай губэрні.

У 1832 годзе па здушэньні вызвольнага паўстаньня расейскія ўлады зачынілі кляштар францішканаў, у ягоных будынках разьмясьціўся вайсковы гарнізон. За часамі нацыянальна-вызвольнага паўстаньня адзін зь ягоных кіраўнікоў З. Мінейка плянаваў зрабіць Гальшаны цэнтрам паўстаньня ў павеце. У 1871 годзе адбылося выступленьне сяляняў супраць мясцовага зямяніна і расейскіх уладаў. У канцы ХIХ ст. Гальшанскім замкам валодаў расейскі вайсковец Гарбанёў, на загад якога большую частку старажытнай фартэцыі разабралі на цэглу. На мяжы ХIХ—ХХ стагодзьдзяў у мястэчку працавалі 4 невялікія заводы, некалькі майстэрняў, крамы і млыны, дзеялі касьцёл, царква, 2 капліцы, сынагога і 4 юдэйскія малітоўныя дамы. Апрача штотыднёвых, некалькі разоў на год праводзіліся буйныя гальшанскія кірмашы. Спэцыфічным заняткам местачкоўцаў было вязаньне рукавіцаў, панчохаў, «гальшанскіх каптаноў».

За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Гальшаны занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Старая графіка Гальшанаў
Замак. Невядомы мастак, каля 1800 г.
Замак. А. Адам, 1812 г.
Руіны замка. В. Дмахоўскі, 1853 г.
Замак. Н. Орда, 1876 г.

Мястэчка і замак. Н. Орда, 1876 г.
Панарама мястэчка, 1896 г.
Замкавая вуліца, 1896 г.
Касьцёл і кляштар францішканаў, 1896 г.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Гальшаны абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР^[10]. У пачатку 1919 году Гальшаны занялі бальшавікі. У ваколіцах мястэчка дзеялі антыбальшавіцкія ўзброеныя фармаваньні. У канцы красавіка 1919 году Гальшаны занялі польскія войскі, улетку 1920 году — зноў бальшавікі, пазьней зноў палякі. У 1920 годзе Гальшаны апынуліся ў складзе Сярэдняй Літвы, з 1922 году — міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе сталі цэнтрам гміны Ашмянскага павету Віленскага ваяводзтва. У гэты час тут існавалі польская і 2 юдэйскія школы, касьцёл, царква, сынагога, суд, крэдытна-ашчадная каса, заезны двор, карчма, пошта, тэлефонная станцыя на 10 абанэнтаў, аптэка, паліцэйскі пастарунак, жыдоўскі банк. У мястэчку быў разьвіты гандаль^[11].

У 1939 годзе Гальшаны ўвайшлі ў БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 году сталі цэнтрам сельсавету Ашмянскага раёну. На 1970 год тут было 425 двароў, на 1993 год — 487, на 1996 год — 495. У 2006 годзе паселішча атрымала афіцыйны статус «аграгарадку», пры разбудове якога зьнішчылі некалькі даўніх камяніцаў, помнікаў гісторыі XIX ст.^[12]

Мястэчка на старых здымках
Замак
Замак, капліца
Панарама з боку Ашмянскай вуліцы
Вуліца Барунская

Вуліца Трабская
Рынак. Касьцёл і кляштар францішканаў
Вуліца Замкавая, царква-мураўёўка
Сынагога

Насельніцтва

Дэмаграфія

XIX стагодзьдзе: 1882 год — 2679 чал. (1040 муж. і 1639 жан.)^[13]; 1897 год — 2883 чал.
XX стагодзьдзе: 1926 год — 1702 чал., 1970 год — 1745 чал.; 1993 год — 1277 чал.; 1996 год — 1260 чал.^[14]; 1999 год — 1172 чал.
XXI стагодзьдзе: 2006 год — 1075 чал.; 2010 год — 981 чал.

Забудова

Вуліцы і пляцы

З урбананімічнай спадчыны Гальшанаў да нашага часу гістарычныя назвы захавалі вуліцы Ашмянская, Барунская, Замкавая, Кляштарная, Трабская і Школьная. Гістарычны Рынак у наш час ня мае афіцыйнай назвы.

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

Гальшаны — цэнтар турызму нацыянальнага значэньня. Вёска ўваходзіць у турыстычныя маршруты: «Легенды Вялікага Княства Літоўскага» і «Дойлідзтва Налібоцкага краю»^[15].

Славутасьці

У Гальшанах, на левым беразе ракі, знаходзіцца паселішча XV—XVIII стагодзьдзяў, за 1,5 км на ўсход ад мястэчка — гарадзішча і паселішча (XII—XIV стагодзьдзі).

Забудова гістарычная (канец XIX — пачатак ХХ ст.; фрагмэнты)
Замак Сапегаў, руіны (XVII ст.)
Капліца прыдарожная (XVIII ст.)
Капліца-пахавальня Барановічаў (1858)
Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар францішканаў (1618)
Млын (XIX ст.)
Могілкі юдэйскія
Царква Сьвятога Юрыя (1901; мураўёўка)

Галерэя

Краявіды Гальшанаў
Замак
Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля
Інтэр’ер касьцёла
Кляштар францішканаў

Капліца прыдарожная
Царква
Забудова Замкавай вуліцы
Вадзяны млын

Асобы

Янка Вярсоцкі (1888—1937) — беларускі грамадзкі і рэлігійны дзяяч
Язэп Гэрмановіч (літаратурны псэўданім — Вінцук Адважны; 1890 — 1978) — беларускі каталіцкі сьвятар-, пісьменьнік, паэт і вязень Гулагу

Крыніцы

^ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9. (pdf) С. 89.
^ Reichert H. Die deutschen Familiennamen: nach breslauer quellen des 13. und 14. Jahrhunderts. — Breslau, 1908. S. 30, 37, 58.
^ Kremer D. Die Germanischen Personennamen in Katalonien // Estudis romànics. Nr. 14, 1972. S. 52.
^ Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. T. 5: Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego. — Kraków, 1997. S. 3.
^ Słownik staropolskich nazw osobowych. T. 2. — Wrocław, 1968—1970. S. 247.
^ Słownik staropolskich nazw osobowych. T. 7. — Wrocław, 1984. S. 81.
^ Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 76.
^ Литовская метрика. Т. 1. — Петербург, 1903. С. 36.
^ Грынявецкі В. Гальшаны // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 493.
^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
^ Корзун Э. Гальшаны // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 463.
^ Аграгарадок замест габрэйскага банку // Наша Ніва. 23 жніўня 2006 г.
^ Wejssenhof J. Holszany // Słownik geograficzny... T. III. — Warszawa, 1882. S. 102.
^ БЭ. — Мн.: 1997 Т. 5. С. 6.
^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 5: Гальцы — Дагон. — 576 с. — ISBN 985-11-0090-0
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с. — ISBN 5-85700-142-0
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom III: Haag — Kępy. — Warszawa, 1882.

Вонкавыя спасылкі

[1] Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9. (pdf) С. 89.

[2] Reichert H. Die deutschen Familiennamen: nach breslauer quellen des 13. und 14. Jahrhunderts. — Breslau, 1908. S. 30, 37, 58.

[3] Kremer D. Die Germanischen Personennamen in Katalonien // Estudis romànics. Nr. 14, 1972. S. 52.

[4] Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. T. 5: Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego. — Kraków, 1997. S. 3.

[5] Słownik staropolskich nazw osobowych. T. 2. — Wrocław, 1968—1970. S. 247.

[6] Słownik staropolskich nazw osobowych. T. 7. — Wrocław, 1984. S. 81.

[7] Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 76.

[8] Литовская метрика. Т. 1. — Петербург, 1903. С. 36.

[9] Грынявецкі В. Гальшаны // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 493.

[at-10] 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.

[11] Корзун Э. Гальшаны // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 463.

[12] Аграгарадок замест габрэйскага банку // Наша Ніва. 23 жніўня 2006 г.

[13] Wejssenhof J. Holszany // Słownik geograficzny... T. III. — Warszawa, 1882. S. 102.

[14] БЭ. — Мн.: 1997 Т. 5. С. 6.

[15] Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]