Карэлічы

	Карэлічы; лац. Kareličy
	; Панарама мястэчка
Герб Карэлічаў	Сьцяг Карэлічаў
Першыя згадкі:	1395
Магдэбурскае права:	XVII стагодзьдзе (?)
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Гарадзенская
Раён:	Карэліцкі
Вышыня:	149 м н. у. м.
Насельніцтва:	6443 чал. (2018)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1596
Паштовы індэкс:	231432
СААТА:	4233551000
Нумарны знак:	4
Геаграфічныя каардынаты:	53°33′59″ пн. ш. 26°8′33″ у. д. / 53.56639° пн. ш. 26.1425° у. д.Каардынаты: 53°33′59″ пн. ш. 26°8′33″ у. д. / 53.56639° пн. ш. 26.1425° у. д.
	Карэлічы на мапе Беларусі ± Карэлічы
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Карэ́лічы — мястэчка ў Беларусі, на рацэ Руце. Адміністрацыйны цэнтар Карэліцкага раёну Гарадзенскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 6443 чалавекі^[1]. Знаходзяцца за 185 км на ўсход ад Горадні, на аўтамабільнай дарозе Наваградак — Менск.

Карэлічы — магдэбурскае мястэчка гістарычнай Наваградчыны, даўні цэнтар ткацкай вытворчасьці.

Назва

Карал або Карэл (Carolus, Carellus) — імя германскага паходжаньня^[2].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Карэлічы датуецца 1395 годам, калі сюды ўварваліся крыжакі. У XV стагодзьдзі Карэлічы былі дваром вялікіх князёў і ўваходзілі ў склад Наваградзкага павету. У 1505 годзе паселішча разрабавалі крымскія татары. Пад 1594 годам Карэлічы ўпамінаюцца як мястэчка, якое належала да шляхецкіх паселішчаў Наваградзкага ваяводзтва. У XVI стагодзьдзі паселішча перайшло ў валоданьне князёў Чартарыйскіх, у 2-й палове XVII стагодзьдзя — Радзівілаў.

На 1645 год у Карэлічах было 5 вуліцаў: Папоўская, Дворная, Крывая, Мастовая і Запольская. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) у 1655 годзе мястэчка спалілі маскоўскія захопнікі^[3], пазьней — швэды.

У сярэдзіне XVII стагодзьдзя^[3] вядомасьць Карэлічам прынесла ткацкая мануфактура мастацкіх вырабаў, якую заснаваў Міхал Казімер Радзівіл. Крыху пазьней тут пачала працу фабрыка вытворчасьці тканіны. Апрача тканіны, у мястэчку ткалі дываны, габэлены і паясы, якія ў пляне якасьці не саступалі нават Слуцкім паясам. Менавіта гэты гістарычны факт быў асновай для стварэньня сучаснага гербу Карэлічаў. На 1672 год у мястэчку было 83 двары, 6 вуліцаў, 2 млыны, карчма.

За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у 1706 годзе Карэлічы разрабавала швэдзкае войска. У 1730 годзе тут збудавалі драўляны сядзібна-паркавы комплекс — 2-павярховы палац, флігель і 2 брамы. Відаць, у сярэдзіне XVII стагодзьдзя паселішча атрымала мескія правы, бо ў інвэнтары пад 1757 годам упамінаецца ратуша^[3]. У гэты час тут было 163 дамы, 28 крамаў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Карэлічы апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе сталі цэнтрам воласьці Наваградзкага павету. З 1828 году мястэчка знаходзілася ў валоданьні Вітгенштэйнаў, пазьней перайшло да Путкамераў^[4].

На 1883 год у Карэлічах было каля 100 двароў^[5]. У пачатку ХХ стагодзьдзя тут было 1500 жыхароў, дзеялі царква і сынагога, працавалі пошта і тэлеграф^[6].

У Першую сусьветную вайну праз Карэлічы праходзіла лінія фронту. У лютым 1918 году мястэчка занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Старая графіка Карэлічаў
Плян мястэчка, 1855 г.
Плян мястэчка, 1859 г.
Праект касьцёла, каля 1935 г.
Карэліцкі гасьцінец. М. Пашынскі, да 1939 г.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Карэлічы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Жыхары Карэліцкай воласьці атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР^[7]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі мястэчка ўвайшло ў склад Беларускай ССР^[8]. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Карэлічы апынуліся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі.

У 1939 годзе Карэлічы ўвайшлі ў склад БССР, дзе з 15 студзеня 1940 году былі ў складзе Валеўскага раёну, пераўтворанага 25 лістапада 1940 году ў Карэліцкі. У Другую сусьветную вайну з 26 чэрвеня 1941 да 8 ліпеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

Мястэчка на старых здымках
Царква, каля 1900 г.
Агульны выгляд, 1916 г.
Агульны выгляд, 1918 г.
Вуліца Паштовая, 1918 г.

Рынак, каля 1935 г.
Касьцёл, 1930-я гг.
Школа, 1930-я гг.
Сынагога, да 1939 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

ХIX стагодзьдзе: 1830 год — 484 муж., зь іх шляхты 2, духоўнага стану 1, мяшчанаў-юдэяў 137, мяшчанаў-хрысьціянаў і сялянаў 340, жабракоў 4^[9]; 1897 год — 2559 чал.
ХX стагодзьдзе: 1921 год — 799 чал.; 1971 год — 3,7 тыс. чал.; 1997 год — 7,8 тыс. чал.^[10]; 1998 год — 7,8 тыс. чал.^[11]; 1999 год — 7,8 тыс. чал.
ХXI стагодзьдзе: 2006 год — 7,3 тыс. чал.; 2007 год — 7,1 тыс. чал.; 2008 год — 6,9 тыс. чал.; 1 студзеня 2009 году — 6,8 тыс. чал.; 2009 год — 6854 чал.^[12] (перапіс); 2015 год — 6631 чал.^[13]; 2016 год — 6528 чал.^[14]; 2017 год — 6518 чал.^[15]; 2018 год — 6443 чал.^[1]

Адукацыя

У Карэлічах працуюць сярэдняя і базавая школы, 2 дашкольныя ўстановы.

Мэдыцына

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляе местачковая лякарня.

Культура

Дзеюць бібліятэка і дом культуры.

Забудова

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва
1 траўня вуліца	Руціцкая вуліца^[16]
8 сакавіка вуліца	Наваградзкі тракт (частка) Заламанка вуліца (частка)^[16]^[17] Віленская вуліца
17 верасьня вуліца	Маставая вуліца^[18]^[16] Высокая вуліца^[17]
17 верасьня плошча	Рынак пляц
Арцюха вуліца	Броварная вуліца^[16]
Гагарына вуліца	Крывая вуліца^[16] Новая вуліца^[17]
Паркавая вуліца	Плябанская вуліца^[16]
Прытыцкага вуліца	Запольская вуліца^[16]
Савецкая вуліца	Сярэдняя вуліца^[18] Высокая вуліца^[16] Паштовая вуліца^[17]
Фаменкі вуліца	Дворная вуліца^[16]
Царука вуліца	Млынавая вуліца^[16]
Школьная вуліца	Зашкольная вуліца^[18]

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай прамысловасьці, ільнозавод.

Пералік прамысловых прадпрыемстваў Карэлічаў
РУП «Племзавод „Карэлічы“» ААТ «Карэліцкая сельгастэхніка» ПВУП «Карэліцкі Кааппрам» ААТ «Карэлічы-Лён» Карэліцкая філія ААТ «Наваградзкі масларобны камбінат»

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

Карэлічы — гістарычны цэнтар мастацкага ткацтва. Спыніцца можна ў местачковым гатэлі^[19].

Славутасьці

Бровар (1858)
Касьцёл Маці Божай Нястомнай Дапамогі (1938)
Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (1877; мураўёўка)
Парк і гаспадарчыя пабудовы (канец ХІХ ст.)

Страчаная спадчына

Сядзіба Радзівілаў (XVII ст.)

Асобы

Андрэй Богуш (1925—2009) — фізык-тэарэтык
Іцхак Кацэнэльсан (1886—1944) — жыдоўскі паэт, драматург і пэдагог

Галерэя

Краявіды мястэчка
Касьцёл
Будынак былога бровара
Местачковая забудова
Раённая адміністрацыя

Крыніцы

^ ^а ^б ^в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 359.
^ ^а ^б ^в ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 67.
^ Шаблюк В. Карэлічы // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 135.
^ Jelski A. Korelicze // Słownik geograficzny... T. IV. — Warszawa, 1893. S. 401.
^ Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.
^ Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.
^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
^ Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 413.
^ Шаблюк В. Карэлічы // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 134.
^ БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 123.
^ Перепись населения — 2009. Гродненская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Статистический бюллетень «Численность населения на 1 января 2015 г. и среднегодовая численность населения за 2014 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа».
^ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і Плян Карэлічаў 1855 году
^ ^а ^б ^в ^г Плян Карэлічаў 1859 году
^ ^а ^б ^в Сергачоў С. Горад сучасны і горад будучы (па інвентару Карэліч 1672 г.) // Архитектура: сборник научных трудов. — 2016. — Вып. 9. С. 84.
^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 8: Канто — Кулі. — 576 с. — ISBN 985-11-0144-3
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — 432 с. — ISBN 985-11-0041-2
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno. — Warszawa, 1883.

Вонкавыя спасылкі

[belstat2018-1] а ^б ^в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[2] Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 359.

[evkl-3] а ^б ^в ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 67.

[4] Шаблюк В. Карэлічы // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 135.

[5] Jelski A. Korelicze // Słownik geograficzny... T. IV. — Warszawa, 1893. S. 401.

[6] Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.

[7] Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.

[at-8] 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.

[9] Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 413.

[10] Шаблюк В. Карэлічы // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 134.

[11] БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 123.

[belstat-12] Перепись населения — 2009. Гродненская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[Pop2015-13] Статистический бюллетень «Численность населения на 1 января 2015 г. и среднегодовая численность населения за 2014 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа».

[belstat2016-14] Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[belstat2017-15] Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[plan1855-16] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і Плян Карэлічаў 1855 году

[plan1859-17] а ^б ^в ^г Плян Карэлічаў 1859 году

[Sierhacou-18] а ^б ^в Сергачоў С. Горад сучасны і горад будучы (па інвентару Карэліч 1672 г.) // Архитектура: сборник научных трудов. — 2016. — Вып. 9. С. 84.

[19] Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]