Альгерд

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Перайсьці да навігацыі Перайсьці да пошуку
Альгерд
Algierd. Альгерд (A. Guagnini, 1578).jpg
Альгерд (уяўны партрэт). З хронікі А. Гваньіні «Апісаньне Эўрапейскай Сарматыі», 1578 г.
12-ы вялікі князь літоўскі
1345 — 1377
Папярэднік Яўнут
Наступнік Ягайла
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся 1296
Памёр 24 траўня 1377
Нашчадкі Ад Марыі:
Андрэй Полацкі,
Дзьмітры Бранскі,
Уладзімер Кіеўскі,
Карыгайла Чартарыйскі
Ад Ульяніі:
Ягайла,
Скіргайла,
Фёдар Альгердавіч,
Дзьмітры Карыбутавіч,
Лугвен Наўгародзкі,
Аляксандар,
Сьвідрыгайла
усяго: 12 сыноў і 5 дачок
Дынастыя Гедзімінавічы
Жонка Марыя, Ульяна
Бацька Гедзімін
Маці Еўна (Вольга)

Альґе́рд[2] (каля 1296 — травень 1377) — вялікі князь літоўскі (1345—1377), князь крэўскі і віцебскі; адзін з найбуйнейшых вайскаводаў Вялікага Княства Літоўскага. Пражыў больш за 80 гадоў, кіраваў дзяржавай 32 гады; бацька 12 сыноў, у тым ліку Ягайлы, Андрэя Полацкага, Сьвідрыгайлы, Скіргайлы, Уладзімера.

У часы Альгерда тэрыторыя Вялікага Княства Літоўскага павялічылася больш чым у 2 разы, а беларускія землі занялі цэнтральнае месца ў дзяржаве. Гэта забясьпечыла рост іхнай эканомікі, разьвіцьцё культуры, умацаваньне беларускай мовы як афіцыйнай[3][4].

Імя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Гісторык Павал Урбан у сваёй кнізе «Старажытныя ліцьвіны» зьвяртае ўвагу на тое, што прускі храніст Віганд Марбурскі пісаў пра герцага Альгерда з Гогенштайну[a], тым часам пра аднаго з каралёў Ангельшчыны Альгерда (Алегарда) VIII ст. пісаў аўтар хронікі Ўсходняй Фрызіі. Гэтыя і іншыя прыклады пацьвярджаюць, што імя Альгерд (як і ў выпадку імёнаў Жыгімонт і Любарт) мела лучнасьць з імёнамі германскага паходжаньня. Аднак, гэта не азначае наяўнасьці паміж носьбітамі этнічнай лучнасьці[5].

Біяграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Паходжаньне і радавод[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Альгерд адыходзіць ад Масквы, 1370. Мініятура летапіснага зводу XVI ст.
Альгерд. М. Барвіцкі, 1908 г.

Сын Гедзіміна. Атрымаў ад бацькі Крэўскае княства[6].

У 1318 годзе ажаніўся зь віцебскай князёўнай Марыяй Яраслаўнай і два гады пражыў ва Ўсьвятах[7], а ў 1320 годзе па сьмерці цесьця атрымаў Віцебскае княства ў спадчыну.

У 1341 годзе вялікі князь Гедзімін падзяліў свае ўладаньні паміж сынамі. Альгерд, апроч Віцебскага княства, атрымаў славутую фартэцыю Крэва і землі на рацэ Бярэзіне. У 1345 годзе ў хаўрусе з братам Кейстутам скінуў віленскага князя — свайго малодшага брата Яўнуту і стаў вялікім князем. Яўнут атрымаў Заслаўе, адкуль потым уцёк у Маскву, аднак пазьней зноў вярнуўся ў Заслаўе.

Пашырэньне межаў Вялікага Княства Літоўскага[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Войны з Тэўтонскім ордэнам[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Пасьпяхова змагаўся супраць агрэсіі Тэўтонскага ордэна (бітвы 1345, 1347, 1348, 1352, 1365, 1370 гадоў і інш.), у тым ліку выйграў цяжкую бітву з крыжакамі на рацэ Стрэве ў 1348 годзе. У 1341 годзе надаў дапамогу Пскоўскаму княству ў барацьбе супраць крыжакоў.

Збліжэньне ўсходнеславянскіх зямель[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вёў пасьпяховую палітыку, накіраваную на далейшае аб’яднаньне, эканамічнае і культурна-этнічнае збліжэньне ўсходнеславянскіх зямель у адзінай дзяржаве. Калі быў віцебскім князем, авалодаў Мажайскам. У 1340-я гады далучыў да Вялікага Княства Літоўскага Чарнігаўска-Северскае княства. У палітычнай залежнасьці ад Альгерда апынулася і Смаленскае княства (1350-я гады). Каля 1355 году далучыў да ўласнай дзяржавы Бранскае княства, у 1356, 1359 і 1362 гадох — гарады Ржэў, Амсьціслаў, Тарапец.

Войны з татарамі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

З 1351 году бесьперапынна вёў барацьбу з татарамі; у 1361—1362 гадох адваяваў у Залатой Арды Кіеўскае княства, усю Севершчыну і іншыя землі. У канцы 1362 году ў вялікай бітве Сініх Водах (каля ракі Бога) разграміў войскі трох татарскіх князёў — васалаў Залатой Арды і далучыў да Вялікага Княства Літоўскага Прычарнаморскія землі ва ўтоцы ракі Серата, басэйнах Днястра і Бога, паўднёвае Падняпроўе, Падольскую, Пераяслаўскую і Валынскую землі.

Удзельным князем Кіева пасадзіў свайго сына Ўладзімера, Падольле аддаў у кіраваньне новагародзкім князям Карыятавічам, войскі якіх складалі галоўную сілу ў бітве на рацэ Сініх Водах; з 1342 году ягоны сын Андрэй Полацкі стаў пскоўскім князем.

Войны з Маскоўскім княствам[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Сьмерць Альгерда. Мініятура летапіснага зводу XVI ст.

У процівагу аб’яднаўчай палітыцы маскоўскага князя Дзьмітрыя Данскога падтрымліваў сэпаратысцкую барацьбу цьвярскіх князёў. Каб замацаваць зьвяз зь Цьвярскім княствам, па сьмерці першай жонкі пабраўся шлюбам з князёўнай Ульлянай Аляксандраўнай Цьвярской. Намер Альгерда скласьці антымаскоўскі хаўрус з ханам Джанібэкам скончыўся няўдачай.

Учыніў тры выправы на Маскву (1368, 1370, 1372). Аўтар «Хронікі Быхаўца» з захапленьнем адзначыў уменьне Альгерда паставіць свайго супраціўніка ў безвыходнае становішча і такім чынам прадыктаваць яму сваю волю. У патрэбны момант вялікі князь дзейнічаў рашуча і вынаходліва. Вось як летапісец апісвае завязку выправы Альгерда на Маскву. Маскоўскі князь Дзьмітры Іванавіч «без каждое прычыны, опустошивши докончания и приязнь и прыслал до великого князя Ольгерда посла своей со отповедию, а прыслал к нему огонь и саблю» і перадаў, што будзе ў Літве ўлетку. У адказ Альгерд перадаў маскоўскаму князю: «Я, дасть Бог, в него буду на Велик день, а поцалую его красным яйцом через шчыт сулицою». І сапраўды, раніцай на Вялікдзень ён нечакана зьявіўся на Паклоннай гары пад Масквой. Захоплены зьнянацку маскоўскі князь мусіў прасіць літасьці і міру. Альгерд пашкадаваў маскоўскага валадара, а сваю перамогу засьведчыў тым, што пастукаў залатой дзідай у крамлёўскія муры: «Хоць я з табой і замірыўся, але хачу сабе яшчэ тую славу ўчыніць, што вялікі князь Альгерд дзіду сваю пад Масквой прыхінуў»[8].

Спрабаваў падпарадкаваць Вялікаму Княства Літоўскаму Пскоў і Ноўгарад (у 1342 годзе пскавічы прынялі на княжаньне ягонага сына Андрэя — вядомага ў гісторыі як Андрэй Полацкі), вёў барацьбу з Польшчай за Валынь і Падляшша (1349—1351, 1366). Такім чынам, Альгерду давялося ваяваць на поўдні — з татарамі, на захадзе — з Польшчай, на ўсходзе — з Масквой, на паўночным захадзе — з крыжакамі, на паўночным усходзе — з Ноўгарадам, Псковам і Цьвер’ю. Гэта патрабавала тытанічнага напружаньня і ўменьня. Галоўнае было апярэдзіць супраціўніка, перамагчы яго малой сілай.

Вынікі кіраваньня[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

За час княжаньня Альгерда тэрыторыя Вялікага Княства Літоўскага павялічылася ўдвая і яно стала найбольшай і наймагутнейшай дзяржавай сярэднявечнае Эўропы. Альгерд быў ня толькі выдатным вайскаводам, але і мудрым дзяржаўным дзеячом, меў вылучныя дыпляматычныя здольнасьці, набыў славу выдатнага будаўніка дзяржавы, які дбаў ня толькі пра яе моц, але і пра росквіт. У летапісе Паўночна-Ўсходняй Русі так характарызавалі высокія маральныя якасьці і здаровы лад жыцьця Альгерда: «… Ён, ня піў ні віна, ні піва, меў вялікі розум і падпарадкаваў многія землі, у тайне рыхтаваў свае паходы, ваюючы ня столькі колькасьцю, колькі ўменьнем»[9][b].

Станаўленьне статусу беларускае мовы ў ВКЛ[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Пячатка Альгерда
Вялікі князь Альгерд. Беларуская марка, 1942 г.

У часы кіраваньня Альгерда аформілася беларуская дамінацыя ў Вялікім Княстве Літоўскім. За ім беларуская мова стала агульнадзяржаўнай мовай справаваньня і велікакняскага двара. Яна пасьпяхова абслугоўвала ўсе сфэры грамадзкага жыцьця і ўсе клясы. Па-беларуску пісаліся шматлікія акты, граматы, статуты і інш. Яна пранікла і ў царкоўна-рэлігійную сфэру. На беларускую мову перакладаліся аповесьці рэлігійнага зьместу, ствараліся жыціі і г. зв. «Хаджэньні» ў Палестыну і Канстантынопаль. Найбольш значным жанрам беларускай літаратуры заставаліся летапісы і хронікі, якія былі люстэркам грамадзка-палітычнага жыцьця тагачаснай Беларусі.

Пячаткі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вядомая вялікакняская пячатка Альгерда мае выявы стралы і легенду: «ПЕЧАТЬ КН(ЯЗ)Я ВЕ(ЛИКОГ)О + ОЛГЕР(ДА)», прыкладна з 1366 году[10].

Дамову Альгерда і смаленскага князя Сьвятаслава Іванавіча з маскоўскім князем Дзьмітрам Іванавічам з 1371 году[11] змацавалі падобнай вялікакняскай пячаткай Альгерда з выявай стралы, і імаверна, такой жа легендай (пашкоджана; у легендзе захаваліся літары Л И (імаверна, «ВЕЛИКОГО») І О)[12].

Яшчэ захавалася апісаньне вялікакняскае пячаткі з дамовы Альгерда і Кейстута з польскім каралём Казімерам у 1366 годзе. На той пячатцы была выява Пагоні і вакол яе рускі надпіс[13]. Імаверна, што тая пячатка выглядала падобна да пячаткі сына Альгерда — Сямёна-Лугвена.

Галерэя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • Уяўныя партрэты вялікага князя Альгерда

  • L. Decius, 1521 г.

  • З хронікі А. Гваньіні «Апісаньне эўрапейскай Сарматыі», 1578 г.

  • З кнігі Б. Папроцкага «Гняздо цноты», 1578 г.[c]

  • З радаводу князёў Палубінскіх. А. Тарасевіч, 1675 г.

  • B. Zaydler, 1831 г.

  • З кнігі П. Бацюшкава «Беларусь і Літва», 1890 г.

  • З кнігі «Летувіская гісторыя», 1911 г.

Глядзіце таксама[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Заўвагі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ Гецагства Гогенштайн знаходзіцца ў Заходняй Саксоніі
  2. ^ Апошнія словы гэтага выказваньня і ўзяў сабе на ўзбраеньне расейскі вайскавод Сувораў
  3. ^ У кнізе аналягічным партрэтам ілюструюцца яшчэ некалькі гістарычных асобаў

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Бэрлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #12230201X // Gemeinsame Normdatei — 2012—2016.
  2. ^ Слоўнік беларускай мовы (клясычны правапіс) / Уклад. калектыў супрацоўнікаў выдавецтва «Наша Ніва». — Наша Ніва, 2001.
  3. ^ Грыцкевіч А. Альгерд // ВКЛ. Энцыкл. Т. 1. — Менск, 2005. С. 223.
  4. ^ Ермаловіч М. Альгерд // ЭГБ. Т. 1. — Менск, 1993. С. 105.
  5. ^ Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск, 2001. С. 47.
  6. ^ Грыцкевіч А. Альгерд // ВКЛ. Энцыкл. Т. 1. — Менск, 2005. С. 222.
  7. ^ Чаропка В. Хто такі Альгерд? // 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Менск, 1993. С. 13.
  8. ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 48.
  9. ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 46.
  10. ^ Gumowski M. Pieczecie Ksiazat Litewskich // Ateneum Wilenskie. R. VII. Z. 3—4, 1930. S. 709—710.
  11. ^ Арыгінальны тэкст дамовы
  12. ^ Gumowski M. Pieczecie Ksiazat Litewskich. // Ateneum Wilenskie. R. VII. Z. 3—4, 1930. S. 709.
  13. ^ Gumowski M. Pieczecie Ksiazat Litewskich // Ateneum Wilenskie. R. VII. Z. 3—4, 1930. S. 709.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Спадчынныя
Герб Вялікага Княства Літоўскага «Пагоня»
Выбарныя
* — вялікія князі літоўскія, якія паводле тагачаснай практыкі абіраліся зь ліку толькі Ягайлавічаў, галіны дынастыі Гедзімінавічаў
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Альгерд&oldid=2229676»