Пружанскі раён

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Пружанскі раён
Агульныя зьвесткі
Краіна Беларусь
Статус раён Беларусі
Уваходзіць у Берасьцейская вобласьць
Адміністрацыйны цэнтар Пружаны
Дата ўтварэньня 15 студзеня 1940
Кіраўнік Юры Бісун[d][1]
Насельніцтва (2018) 46 864 чалавекі[2]
Шчыльнасьць 16,5 чал./км²
Нацыянальны склад
Плошча 2834[3] км²
Вышыня па-над узр. м.
 · сярэдняя вышыня

 151 м[4]
Месцазнаходжаньне Пружанскага раёну
Пружанскі раён на мапе
Мэдыя-зьвесткі
Часавы пас UTC+3
Афіцыйны сайт
   Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

Пружа́нскі раён — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на паўночным захадзе Берасьцейскай вобласьці Беларусі. Мяжуе з Камянецкім, Бярозаўскім, Івацэвіцкім і Кобрынскім раёнамі Берасьцейскай вобласьці, Слонімскім, Зэльвенскім, Ваўкавыскім, Сьвіслацкім раёнамі Гарадзенскай вобласьці, а таксама з Рэспублікай Польшчай.

У складзе раёну 245 населеных пунктаў, у тым ліку места Пружаны, пасёлкі гарадзкога тыпу — Ружаны і Шарашоў. Тэрыторыя адміністрацыйна падзеленая на 12 сельскіх саветаў.

Геаграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Паводка на Мухаўцы. Пружана, 1916

Раён знаходзіцца на паўночным захадзе Берасьцейскай вобласьці. Мяжуе з Камянецкім раёнам на паўднёвым захадзе, Кобрынскім раёнам на поўдні, Бярозаўскім ды Івацэвіцкім раёнамі на ўсходзе (усе —  Берасьцейская вобласьць), Ваўкавыскім, Зэльвенскім, Слонімскім ды Сьвіслацкім раёнамі Гарадзенскай вобласьці на поўначы, а таксама з Рэспублікай Польшчай на паўночным захадзе.

Плошча раёну складае 2834 км², у тым ліку на сяльгасугодзьдзі даводзіцца 1316 км². Большая частка тэрыторыі раёну знаходзіцца ў межах Прыбужанскай раўніны. 80% тэрыторыі разьмешчаная на вышыні 150—170 м над узроўнем мора. Найвышэйшы пункт раёну — 202 м (за 6 км на паўночны ўсход ад Ружанаў), найніжэйшы — 142 м (канал ракі Мухавец)[5].

Асноўныя рэкі — Ясельда, Зальвянка, Ружанка, Левая Лясная, Нараўка, Мухавец, Каменка, Вінец. Агулам па тэрыторыі раёну працякае 19 рэкаў працягласьцю 262 км 22 возеры і вадасховішчы: Паперня, Гута, Залесьсе, Стаі, Пружанскае, Рудніцкае і іншыя.

У заходняй частцы Пружанскага раёну пачынаецца нацыянальны парк Белавеская пушча. На тэрыторыі раёну месьцяцца таксама заказьнікі рэспубліканскага значэньня — «Ружанская пушча» і «Буслаўка», мясцовага значэньня — «Выдранка» ды «Зяльвянка». Помнікі прыроды мясцовага значэньня: «Ліноўскі піхтарнік», «Парк Блізная», «Парк Віднае», «Пружанскі парк», «Сквэр Рэкуця», «Гарадзечанскія хвоі», «Напалеонаўскі дуб», «Зеляневіцкія лістоўніцы»[5].

Карысныя выкапні — торф, гліна.

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Як сьцьвярджаюць археолягі, землі Пружанскага раёну пачалі засяляцца блізу 8—9 тысячаў гадоў таму. Першыя паселішчы, што паўсталі ўздоўж берагоў Ясельды і Мухаўца, далі пачатак будучым вёскам Носкі, Харава, Труханавічы, Смаляніца, Руднікі. Зьмяшчаючыся на адлегласьці 3—5 кілямэтраў адна ад аднае, гэтыя паселішчы нібы пунктырна пазначаюць найстаражытнейшы і найкарацейшы шлях «з варагаў у грэкі», які зьвязвае цераз рэкі Нараў і Ясельду Прыбалтыку ды Прычарнамор’е. Пазьней гэты шлях страціў значэньне праз забалочваньне міжрэчча і ўтварэньне балотнага масіву Дзікае. У гэты ж час існаваў і іншы шлях у Балтыйскі басэйн — па рэках Ружанка, Зальвянка і Нёман. Балтыйскія плямёны рухаліся ўверх па далінах гэтых рэк і паступова засялялі ўсю сучасную тэрыторыю Пружаншчыны, асымілюючыся зь індаэўрапейскімі плямёнамі, якія пасяліліся тут раней.

У VIII—X стагодзьдзях усю тэрыторыю Берасьцейшчыны засялялі дрыгавічы. Найбольш старажытныя іх помнікі — курганныя могільнікі з пахавальным абрадам трупаспаленьня, з канца X стагодзьдзя — з пахавальным абрадам трупапалажэньня на гарызонце або ў падкурганнай яме, часам на попельна-вугальнай падсыпцы. Самы раньні курганны могільнік Берасьцейшчыны, які датуецца не пазьней за VIII стагодзьдзе, вядомы яшчэ з канца XIX стагодзьдзя ва ўрочышчы Пель за 1,1 км на паўднёвы захад ад вёскі Бярэзьніца Пружанскага раёну.

Пераход ад першабытнаабшчыннага ладу да фэадалізму ў плямён, якія засялялі тэрыторыю Беларусі, адбываўся ў VI—IX стагодзьдзях. Пачала разьвівацца папарная сыстэма земляробства, хатнія рамёствы паступова ўтваралі асобную галіну рамеснай вытворчасьці — апрацоўку жалеза, каляровых мяталаў, наладжваліся зьнешнія сувязі.

У канцы 1 тысячагодзьдзя на тэрыторыі расьсяленьня дрыгавічоў склалася Тураўскае княства, у якое ўвайшла ўся тэрыторыя сучаснай Берасьцейскай вобласьці. Першы верагодны князь — Сьвятаполк Уладзімеравіч (Акаянны), загінуў у барацьбе за вялікакняскую ўладу. Пасьля ягонай сьмерці ў 1019 годзе Яраслаў Мудры ўключыў княства ў склад Кіеўскай Русі.

Вялікае Княства Літоўскае[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

За часамі сярэднявечча Пружаншчына апынулася на скрыжаваньні істотных гандлёвых і вайскова-транспартных шляхоў між Заходняй Эўропай і Масковіяй, а таксама Прыбалтыкай і Ўкраінай.

Першыя гістарычныя зьвесткі пра Прушанскую воласьць адносяцца да 1433 году. Пад 1563 годам у «Рэвізіі Кобрынскай эканоміі праз каралеўскага рэвізора Дзьмітрыя Сапегу» згадваецца эканамічны абшар, які ўлучаў эканомію мястэчка Дабучын (Пружаны). На той час Дабучынская воласьць складалася зь дзьвюх частак: абшара двара Дабучынскага і абшара двара Блудзенскага[6].

Захавалася мноства гістарычных дакумэнтаў, курганаў, помнікаў, вядомых і безыменных пахаваньняў, якія сьведчаць пра тагачасныя вайсковыя канфлікты: войны Рэчы Паспалітай з Расеяй 1654—1667 гадоў і Паўночная (1700—1721), напалеонаўскае нашэсьце 1812 году, Першую і Другую сусьветныя войны.

Адзін зь першых беларускіх летапісаў XVI стагодзьдзя «Хроніка Быхаўца» быў знойдзены ў вёсцы Магілёўцы.

Расейская імпэрыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Пра бітву часоў 1812 году між расейскім і напалеонаўскімі войскамі нагадвае адноўленая каплічка каля вёскі Паддубна.

Не абмінулі Пружаншчыну і падзеі нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў. Актыўна дзейнічаў на Кобрыншчыне паўстанцкі атрад, сфармаваны ў родавым маёнтку кіраўніка паўстаньня Тытуса Пуслоўскага — Плянта. У атрадзе Антона Бронскага на Ружаншчыне прымалі актыўны ўдзел і мясцовыя сяляне[7].

У 1846—1848 гадах Пружанскі павет стаў месцам, дзе разгарнуўся антыалькагольны рух сялянаў. Неўзабаве ён перакінуўся на іншыя паветы Беларусі й Расеі як форма пратэсту супраць увядзеньня манаполіі памешчыкаў на прыгатаваньне і продаж алькаголю.

Паўстаньне 1863 году[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўны артыкул: Паўстаньне 1863 году на Пружаншчыне

Падзеі нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў супраць царызму пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага мелі шырокую падтрымку значнае часткі шляхты, жыхароў гораду і мястэчак, сялянаў-аднадворцаў, каталіцкага духавенства. З дасягненьняў паўстанцаў — захоп гораду Пружаны ў ноч з 12 на 13 лютага 1863, напад дзеля пакараньня здраднікаў і даносчыкаў на мястэчка Шарашова ў жніўні 1863, баі ля вёсак Міхалін, Гута, Ласасін ды іншых.

Першая сусьветная вайна[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўны артыкул: Пружаншчына пад кайзэраўскай акупацыяй

Увосені 1915 году Пружанскі павет акупавалі аўстрыйскія войскі. Да гэтага дзясяткі тысячаў жыхароў Пружаншчыны зьехалі ў глыб Расейскай імпэрыі. Кайзэраўская акупацыя працягвалася да сканчэньня вайны; у 1919—1921 гадох тэрыторыя раёну пераходзіла пад уладу то бальшавікоў, то палякаў.

Другая Рэч Паспалітая[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўны артыкул: Пружаншчына ў міжваеннай Польшчы

18 сакавіка 1921 паводле ўмоваў Рыскай мірнай дамовы тэрыторыя раёну ўвайшла ў склад Польскай рэспублікі.

Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Самастойнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкай пасьля далучэньня Заходняй Беларусі да БССР раён стаў 15 студзеня 1940. На тэрыторыі Пружаншчыны былі ўтвораны таксама Шарашоўскі і Ружанскі раёны.

У гады нямецкай акупацыі на Пружаншчыне дзейнічаў падпольны антыфашысцкі камітэт, а з 1943 году — падпольныя райкамы камуністычнае партыі і камсамолу.

17 сьнежня 1956 тэрыторыя Шарашоўскага раёну ўвайшла ў склад Пружанскага раёну. 14 красавіка 1960 з Пружанскага ў Бярозаўскі раён перададзеная тэрыторыя Малецкага і Падкрайчаўскага сельсаветаў. 25 сьнежня 1962 да Пружанскага раёну далучаная большая частка Ружанскага раёну.

Насельніцтва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Раён знаходзіцца на мяжы Заходнепалескага (дзе пераважае славянская тапаніміка) і Цэнтральнабеларускага (суіснуе славяна-балцкая тапаніміка) тапанімічных рэгіёнаў.

Сучасныя гісторыкі сьцьвярджаюць, што поўнач Пружаншчыны засялялася пераважна балтамі. Этнографы мяжы XIX—XX стагодзьдзяў адзначалі, што насельніцтва, якое жыло на поўнач ад лініі, утворанай вярхоўямі Нарава і Ясельды — Белавеская пушча — Пружана — Бяроза — рэкі Шчара, Бобрык — Лунінец, называла паўднёвых суседзяў палешукамі, а тыя, у сваю чаргу, сваіх паўднёвых суседзяў — ліцьвінамі[8].

Падчас «вялікага перасяленьня народаў» гэтыя землі насяліла племя дрыгавічоў. У другой палове XIII ст. з дазволу вялікалітоўскага князя Трайдзеня тут пасяліліся прусы.

  • XXI стагодзьдзе: 2009 год — 52 511 чалавек[9] (перапіс); 2016 год — 47 910 чалавек[10]; 2017 год — 47 340 чалавек[11]; 2018 год — 46 864 чал.[2]

Эканоміка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прамысловасьць[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прамысловы комплекс раёну складаюць 15 прадпрыемстваў (сярэднесьпісавая колькасьць працаўнікоў 2,7 тысячы чалавек). Вядучыя месцы займаюць ААТ «Пружанскі малочны камбінат», філія Пружанскага райва (райпо) «Камбінат каапэратыўнай прамысловасьці», УП «Ружанская мэблевая фабрыка» і РУП «Пружанскі завод радыёдэталяў», на долю якіх даводзіцца адпаведна 47,7%, 16,4%, 6,9% і 4,9% ад агульнага аб’ёму прамысловай вытворчасьці.

Прадпрыемствы раёну выпускаюць пладовагароднінавыя кансэрвы, цьвёрдыя сыры, жывёльнае масла, цэльнамалочную прадукцыю, кандытарскія і кілбасныя вырабы, крухмал, пладовыя віны, піва, безалькагольныя напоі, будаўнічыя матэрыялы, піламатэрыялы, мэблю, мэблевыя дадаткі, прадукты радыёэлектронікі, ільновалакно, нятканыя матэрыялы і іншыя віды прадукцыі.

Пастаўка лесаматэрыялаў, мэблі, ільну-сырцу, цьвёрдых сыроў і іншых відаў прадукцыі зьдзяйсьняецца ў Расейскую Федэрацыю, Украіну, Нямеччыну, Бэльгію, Францыю, Нідэрлянды[12].

Сельская гаспадарка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Агульная плошча сяльгаснадзелаў 131,2 тысячы гектараў, зь іх асушана 47,6 тысячы гектараў. Сярэдні бал сяльгаснадзелаў па раёне складае 29,4, у тым ліку пашні — 32,1.

Сельскую гаспадарку раёну складаюць 21 калгас, 5 камунальных унітарных сельскагаспадарчых прадпрыемстваў, 3 адкрытыя акцыянэрныя таварыствы, 2 рэспубліканскія ўнітарныя сельскагаспадарчыя прадпрыемствы, 27 фэрмэрскіх гаспадарак.

Сялянская гаспадарка спэцыялізуецца пераважна на малочна-мясной жывёлагадоўлі. На 100 га сяльгаснадзелаў даводзіцца 48,6 галавы буйнога рагатага скату, у тым ліку 17,3 каровы.

Узрошчваюцца зерневыя і кармавыя культуры, лён, бульба і цукровыя буракі.

Сярэднегадавая колькасьць працаўнікоў сельскай гаспадаркі складае болей за 6 тысячаў чалавек.

На тэрыторыі раёну працуюць установа адукацыі «Пружанскі аграрна-тэхнічны каледж», РУП «Берасьцейская дзяржаўная абласная сельскагаспадарчая вопытная станцыя», КУСГП «Берасьцейская абласная праектна-дасьледчая станцыя хімізацыі»[13].

Гандаль[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

На тэрыторыі раёну разьмешчаныя 286 гандлёвых прадпрыемстваў, у тым ліку 181 крама Пружанскага райва, 12 крамаў РУГВП «Ваенсервіс г. Пружаны», 14 фірмовых і ведамасных гандлёвых прадпрыемстваў і 72 гандлёвыя аб’екты індывідуальных прадпрымальнікаў. Працуе 51 прадпрыемства грамадзкага харчаваньня[14].

Транспарт[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Цераз раён праходзіць чыгунка Берасьце — Менск — Ворша, а таксама аўтадарогі:

Культура і адукацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У раёне дзейнічаюць дамы культуры, адзін аўтаклюб, 2 школы народнае творчасьці, 12 народных калектываў, раённая бібліятэка, гарадзкая бібліятэка, 2 гарпасялковыя бібліятэкі, 3 дзіцячыя, 40 сельскіх бібліятэк, 5 сельскіх бібліятэк-клюбаў, музэй, дзіцячы парк, 4 дзіцячыя школы мастацтваў, 2 музычныя школы[15].

Славутасьці[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

На тэрыторыі раёну знаходзіцца 6 помнікаў археалёгіі, 42 помнікі архітэктуры, 115 помнікаў гісторыі і 9 старажытных паркаў.

Выхадцы і жыхары[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўны артыкул: Сьпіс вядомых асобаў Пружаншчыны

Выхадцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Жыхары[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ https://www.sb.by/articles/kadrovye-resheniya-prezidenta1605.html
  2. ^ а б Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  3. ^ Район (рас.). Пружанскі раённы выканаўчы камітэт. Праверана 16 кастрычніка 2011 г.
  4. ^ GeoNames (анг.) — 2005.
  5. ^ а б Прыродныя рэсурсы Пружанскага раёну (рас.) Экалёгія. Пружанскі раённы выканаўчы камітэтПраверана 3 чэрвеня 2020 г.
  6. ^ Мікола Валошчык. З сівой мінуўшчыны. «Гістарычная брама» №6 (10) 1998. Праверана 27 лютага 2012 г.
  7. ^ Пракаповіч, Натальля Ружаны: позірк у мінулае. Усё пра Ружаны. Праверана 17 кастрычніка 2011 г.
  8. ^ Наталля Пракаповіч. Загадкавыя імёны зямлі Пружанскай // Газета для вас. — 9 кастрычніка 2009. — № 719.
  9. ^ Перепись населения — 2009. Брестская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  10. ^ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  11. ^ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  12. ^ Регионы Брестской области: Пружанский район. Промышленность(недаступная спасылка) (рас.)
  13. ^ Регионы Брестской области: Пружанский район. Сельское хозяйство(недаступная спасылка) (рас.)
  14. ^ Регионы Брестской области: Пружанский район. Торговля(недаступная спасылка) (рас.)
  15. ^ Регионы Брестской области: Пружанский район. Культура(недаступная спасылка) (рас.)

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]