Копысь

	Копысь
	трансьліт. Kopyś
	; Замчышча
Герб Копысі	Сьцяг Копысі
Першыя згадкі:	1059
Магдэбурскае права:	XVI стагодзьдзе
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Аршанскі
Вышыня:	150 м н. у. м.
Насельніцтва:	842 чал. (2018)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 216
Паштовы індэкс:	211038
СААТА:	2236554000
Нумарны знак:	2
Геаграфічныя каардынаты:	54°19′28″ пн. ш. 30°17′30″ у. д. / 54.32444° пн. ш. 30.29167° у. д.Каардынаты: 54°19′28″ пн. ш. 30°17′30″ у. д. / 54.32444° пн. ш. 30.29167° у. д.
	Копысь на мапе Беларусі ± Копысь
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Ко́пысь — мястэчка ў Беларусі, на левым беразе Дняпра. Уваходзіць у склад Аршанскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 842 чалавекі^[1]. Знаходзіцца за 35 км ад Воршы, за 2 км ад чыгуначнай станцыі Копысь (лінія Ворша — Магілёў). Аўтамабільныя шляхі злучаюць мястэчка з Воршай і з шашой Ворша — Магілёў. Рачная прыстань.

Копысь — даўняе магдэбурскае места гістарычнай Аршаншчыны (частка Віцебшчыны), колішняя сталіца графства, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага.

Гісторыя

Раньняе Сярэднявечча

Першы пісьмовы ўпамін пра Копысь як горад Полацкага княства зьмяшчаецца ў Ніканаўскім летапісы і датуецца 1059 годам. У 1116 годзе князь смаленскі Вячаслаў захапіў паселішча.

У сярэдзіне XІІ стагодзьдзя ў Копысі знаходзіўся пункт збору гандлёвага мыта смаленскімі князямі з тавараў, што правозілі Дняпром, карчмарскай даніны з заезных дамоў.

Вялікае Княства Літоўскае

У 1-й палове XІV ст. Копысь далучылася да Вялікага Княства Літоўскага^[2]. У XІV—XVІІІ стагодзьдзях тут існаваў замак; местам валодалі Астроскія, Радзівілы. У XV—XІХ стагодзьдзях Копысь была цэнтарам мастацкага керамічнага рамяства, гэтак званай «копыскай кафлі»; тут выраблялі ўсе віды дэталяў абліцоўваньня комінаў. У 1508 годзе паселішча ўвайшло ў склад Аршанскага павету Віцебскага ваяводзтва.

На 1651 год у Копысі было 384 двары (зь іх 113 у прадмесьцях), на 1663 год — 17 вуліцаў^[2]. За часамі вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) у 1654 годзе мясцовае насельніцтва пад узьдзеяньнем манахаў Куцеінскага манастыра здало места маскоўскім захопнікам. У 1695—1744 гадох места належала да Нойбурскіх маёнткаў; паводле некаторых зьвестак атрымала Магдэбурскае права^[2]. У гэты час Копысь мела наступны плян: да замка на захадзе далучаўся Рынак, на якім стаялі 80 крамаў, царква, вадзяны млын; уздоўж дарогі на Воршу месьціліся кальвінскі збор з плябаніяй (збудаваныя ў XVІ ст. Крыштапам Радзівілам), Сьвятадухаўскай царква, карчма. Абнесенае астрогам і ўмацаванае гароднямі, места мела 6 брамаў, да якіх вялі галоўныя вуліцы.

У XVІІІ ст. Копысь стала сталіцай графства. За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у 1707 годзе расейскія войскі поўнасьцю спалілі места^[2]. На 1759 год тут было 22 вуліцы, 369 двароў; у Аршанскім прадмесьці 135 двароў^[2].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Копысь апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стала цэнтрам павету (у 1777—1796 і 1802—1861 гадох). У 1778 годзе адбылося зацьверджаньне першага генэральнага пляну Копысі. 16 жніўня 1781 году места атрымала герб: «у зялёным полі чорны заяц»^[3]. У Вайну 1812 году Копысь занялі францускія войскі, 12 лістапада тут цераз Дняпро з расейскім войскам перапраўляўся Міхаіл Кутузаў. У 1821 годзе ў месьце адкрылася земская народная вучэльня. На 1825 год у Копысі было 253 жылыя дамы (адзін мураваны, астатнія драўляныя), 6 цэркваў, 2 рэлігійныя ўстановы, 13 піцейных дамоў, 9 крамаў, земская народная вучэльня; на 1842 год — 355 драўляных і 1 мураваны будынак. У 1848 годзе тут пачала працаваць піваварня; у 1874, 1876 і 1877 гадох — кафляныя заводы.

На 1879 год у Копысі было 384 жылыя дамы (зь іх 2 мураваныя), дзейнічалі 7 праваслаўных цэркваў (адна мураваная і 6 драўляных), 2 каталіцкія касьцёлы (мураваны і драўляны), 2 земскія народныя вучэльні (жаночая і мужчынская), паштовая станцыя, 3 заезныя дамы, 8 корчмаў. У канцы ХІХ ст. у месьце мелася 3 камяніцы, 373 драўляныя будынкі; дзейнічалі 7 праваслаўных цэркваў, касьцёл, пратэстанцкая царква, сынагога і некалькі юдэйскіх малітоўных школаў; працавалі мужчынская і жаночая вучэльні, лякарня, аптэка^[4]. У 1900 годзе адкрылася Копыская меская вучэльня, якую ў 1913 годзе пераўтварылі на вышэйшую пачатковую вучэльню. На 1911 год у месьце працавалі 15 кафляных заводаў, 4 паравыя млыны, піваварня, крухмальны і вінакурны заводы, лякарня, аптэка; дзейнічалі 7 праваслаўных цэркваў, сынагога, 3 юдэйскія малітоўныя дамы, 2 земскія народныя вучэльні, царкоўнапрыходзкая школа.

Старая графіка Копысі
Плян места і замка, 1665 г.
Праект пляну, пач. XIX ст.
Праект пераплянаваньня, 1839 г.
Дом, збудаваны ў XVIII ст.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Копысь абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе Копысь вярнулі БССР, дзе яна стала цэнтрам раёну (з 1930 году ў Аршанскім раёне). 27 верасьня 1938 году паселішча атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу. На 1940 год у Копысі працавалі льнозавод, 2 дахоўчатыя заводы, мэблевая фабрыка, машынна-трактарная станцыя, 2 млыны, сярэдняя, 2 пачатковыя і калгасная школы, кінатэатар, 3 клюбы, лякарня, 3 сталоўкі, 6 крамаў. У Другую сусьветную вайну зь ліпеня 1941 да 27 чэрвеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

Мястэчка на старых здымках
Рынак, 1905 г.
Дом, збудаваны ў XVIII ст.
Дняпро, да 1918 г.
Рынак. Мітынг, 1918 г.

З боку Александрыі, 1918 г.
З боку Александрыі, 1918 г.
Царква, 1939 г.
Рынак, травень 1940 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

XIX стагодзьдзе: 1825 год — 2265 чал.; 1879 год — 3164 чал.; 1881 год — 3132 чал.^[5]; 1897 год — 3384 чал.^[6], у тым ліку мяшчанаў 2475, сялянаў 731, шляхты 64, духавенства 18, купцоў 41 чалавек; пісьменных сярод месьцічаў было 39,6%^[7].
XX стагодзьдзе: 1904 год — 3950 чал.; 1911 год — 5924 чал.; 1960 год — 1833 чал.; 1970 год — 1555 чал.^[8]; 1997 год — 950 чал.^[9]; 1998 год — 1,2 тыс. чал.^[10]
XXI стагодзьдзе: 2006 год — 0,8 тыс. чал.; 2009 год — 910 чал.^[11] (перапіс); 2016 год — 850 чал.^[12]; 2017 год — 847 чал.^[13]; 2018 год — 842 чал.^[1]

Адукацыя

У Копысі працуюць сярэдняя школа, дашкольная ўстанова, цэнтар пазашкольнай работы.

Мэдыцына

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляюць местачковыя паліклініка і лякарня.

Культура

Дзейнічаюць дом культуры і бібліятэка.

Забудова

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва
?	Аршанская вуліца
?	Горацкая вуліца
?	Рынак пляц
?	Шклоўская вуліца^[14]

Эканоміка

Прадпрыемствы машынабудаўнічай і будаўнічых матэрыялаў прамысловасьці: керамічны цэх «Воршабудматэрыялы», міні-пякарня, лясьніцтва.

У Копысі знаходзіцца філія раённага камбіната побытавага абслугоўваньня, пошта, прадпрыемствы гандлю.

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

Копысь — традыцыйны цэнтар вытворчасьці мастацкай керамікі^[15].

Славутасьці

Замкавы Вал
Селішча Пасадзкае

Страчаная спадчына

Збор кальвінскі
Капліца Сьвятой Параскевы Пятніцы (XIX ст.)
Касьцёл
Царква (XIX ст.)
Царква Сьвятога Спаса (XVII ст.)

Асобы

Соф’я Друкер (1907—1984) — сьпявачка, Народная артыстка БССР
Аляксей Кароль (1945—2015) — журналіст, галоўны рэдактар газэтаў «Згода» (1992—2006) і «Новы час» (2007—2015)
Аляксандар Лукашэнка (нар. 1954) — першы прэзыдэнт Беларусі
Ігнаці Максімаў (XVІІ ст.) — майстар мастацкай керамікі
Міхаіл Урончанка (1802—1855) — генэрал-маёр, навуковец і пісьменьнік, перакладчык, географ і геадэзіст
Фёдар Урончанка (1779—1852) — міністар фінансаў Расейскай імпэрыі за Мікалаем I

Крыніцы

^ ^а ^б ^в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ ^а ^б ^в ^г ^д ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 134.
^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 175.
^ Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.
^ Sulimierski F. Kopyś // Słownik geograficzny... T. II. — Warszawa, 1881. S. 388.
^ БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 416.
^ Копысь на Прыдзвінскі крайн: Гісторыя і сучаснасць
^ Шынкевіч А. Копысь // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 235.
^ Шынкевіч А. Копысь // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 234.
^ БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 415.
^ Перепись населения — 2009. Витебская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Русецкі Ю. Мастацкая культура Аршанскай зямлі ў канцы X — XIX стагоддзі. — Менск: БелЭн, 2002. С. 54.
^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 8: Канто — Кулі. — 576 с. — ISBN 985-11-0144-3
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Оршы і Аршанскага р-на. У 2 кн. Кн. 1-я. — Мн.: БелЭн, 1999. — 384 с.: іл. ISBN 985-11-0156-7.
Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Оршы і Аршанскага р-на. У 2 кн. Кн. 2-я. — Мн.: БелЭн, 2000. — 528 с. ISBN 985-11-0170-2.
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — 432 с. — ISBN 985-11-0041-2
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom II: Derenek — Gżack. — Warszawa, 1881.

Вонкавыя спасылкі

Копысь — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

[belstat2018-1] а ^б ^в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[evkl-2] а ^б ^в ^г ^д ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 134.

[3] Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 175.

[4] Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.

[5] Sulimierski F. Kopyś // Słownik geograficzny... T. II. — Warszawa, 1881. S. 388.

[6] БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 416.

[7] Копысь на Прыдзвінскі крайн: Гісторыя і сучаснасць

[8] Шынкевіч А. Копысь // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 235.

[9] Шынкевіч А. Копысь // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 234.

[10] БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 415.

[belstat-11] Перепись населения — 2009. Витебская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[belstat2016-12] Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[belstat2017-13] Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[14] Русецкі Ю. Мастацкая культура Аршанскай зямлі ў канцы X — XIX стагоддзі. — Менск: БелЭн, 2002. С. 54.

[15] Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]