Відзы

	Відзы; лац. Vidzy
	; Касьцёл Найсьсвяцейшай Тройцы
Герб Відзаў	Сьцяг Відзаў
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Браслаўскі
Сельсавет:	Відзаўскі сельсавет
Плошча:	2,25 км²;
Насельніцтва:	1669 чал. (2018)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2153
Паштовы індэкс:	211990
СААТА:	2208812906
Нумарны знак:	2
Геаграфічныя каардынаты:	55°23′42″ пн. ш. 26°37′42″ у. д. / 55.395° пн. ш. 26.62833° у. д.Каардынаты: 55°23′42″ пн. ш. 26°37′42″ у. д. / 55.395° пн. ш. 26.62833° у. д.
	Відзы на мапе Беларусі ± Відзы
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Ві́дзы^[3] — мястэчка ў Беларусі, паміж азёрамі Відзаўскім, Маругай і Ніпалатамі. Цэнтар сельсавету Браслаўскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 1669 чалавек^[2]. Знаходзяцца за 41 км на поўдзень ад Браслава, за 260 км ад Віцебску, за 30 км ад чыгуначнай станцыі Гадуцішкі (лінія Лынтупы — Варапаева); на аўтамабільнай дарозе Паставы — Дзьвінск.

Відзы — даўняе места гістарычнай Браслаўшчыны (частка Віленшчыны), якое пэўны час было сталіцай рэгіёну.

Назва

Асноўны артыкул: Від (імя)

Віда або Від (Wido, Wid) — імя германскага паходжаньня^[4].

Паводле адной з вэрсіяў, тапонім Відзы ўтварылася ад балтыйскага этноніму «відзы» — назвы жыхароў гістарычнага рэгіёну Латвіі Відзэмэ, якія маглі перасяліцца ў гэтыя мясьціны^[5].

Варыянты назвы ў гістарычных крыніцах: Виды (1553 год)^[6].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Традыцыйна лічыцца, што Відзы ўпершыню ўпамінаюцца ў першай палове XV стагодзьдзя (1432? год), калі вялікі князь Жыгімонт Кейстутавіч перадаў землі паміж рэкамі Дзіснай і Дрысьвятай, якія зваліся Ловішчам, братам Даўгерду, Доўкшу і Нарушу (дакумэнтальна гэтыя зьвесткі не пацьвярджаюцца^[7]).

Побач зь Відзамі існавала некалькі прадмесьцяў, гістарычна зьвязаных зь мястэчкам: Відзы Лаўчынскія, Відзы Альбрэхтоўскія (пазьней вёска Рэгуляры) — дзяржаўны двор, пазьней уладаньне канонікаў рэгулярных. Відзаўскі Двор (сучасная вёска Падварынка) — уладаньне біскупаў, пазьней належалі выхадцам з Грэцыі Пізані.

У 1433 годзе Ганна Даўгідавіч перадала двор на карысьць касьцёла ў Відзах^[7]. У 1481 годзе Ганна і Хведзька Доўгірды фундавалі драўляны касьцёл, пры якім існаваў шпіталь. У 1492 годзе тагачасны ўладальнік паселішча Якуб Ганусавіч, маршалак земскі перадаў двор Відзы біскупу віленскаму Войцеху Табару. Гэтае наданьне пацьвердзіў у 1494 годзе вялікі князь Аляксандар. У ваколіцах Відзаў пачала фармавацца лятыфундыя — буйная зямельная гаспадарка Віленскага біскупства.

Пад 1507 годам упамінаецца «волость Виды» ў складзе Браслаўскага павету. У 1524 годзе частку паселішча за 400 коп грошай набыў ваявода віленскі Альбэрт Гаштольд. У пачатку XVI стагодзьдзя Відзы атрымалі статус мястэчка. На 1539 год тут працавалі 15 корчмаў. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльная рэформай 1565—1566 гадоў Відзы ўвайшлі ў склад Браслаўскага павету Віленскага ваяводзтва. У другой палове XVI стагодзьдзя кашталян смаленскі Станіслаў Нарушэвіч заснаваў у Відзах кальвінскі збор, які дзеяў і ў першай палове XVII стагодзьдзя. У канцы XVI стагодзьдзя ў біскупскай частцы мястэчка налічвалася 5 дамоў рынкавых і 20 дамоў вулічных.

У 1629 годзе частка Відзаў перайшла ў валоданьне Пацаў. Гетман польны, ваявода віленскі Міхал Казімер Пац адпісаў свае відзаўскія ўладаньні канонікам-рэгулярным з мэтай завяршэньня будаваньня касьцёла Сьвятых Пятра і Паўла ў Вільні, вядомага багатым скульптурным аздабленьнем інтэр’еру. На 1690 год, паводле рэестру падымнага падатку, біскупскія ўладаньні ў Відзах налічвалі 129 дымоў, уладаньні канонікаў-рэгулярных — 53 дымы, плябаніі — 8 дымаў, Ваўжэцкіх (разам зь некалькімі вёскамі) — 15 дымоў.

За часамі Вялікай Паўночнай вайны ў 1709 годзе Відзы пацярпелі ад ваенных дзеяньняў. У 1711 годзе ў мястэчку існавала невялікая супольнасьць манахаў-дамініканаў. На 1731 год, паводле інвэнтару, у біскупскай частцы Відзаў (уладальнік Міхал Ян Зянковіч) існавалі вуліцы Рынкавая, Дворная, Казіная, Віленская, працавалі рамесьнікі краўцы, цесьляры, шаўцы, каваль, кушнер, шынкары. Відзаўская лятыфундыя займала плошчу каля 120 км², налічвала 140 сялянскіх, 28 шляхецкіх, 54 мяшчанскіх дымоў. Да лятыфундыі належала 21 вёска: Балікі, Біцюны, Бубі, Бучаны, Пакульня, Пушкі, Эйцьмяны, Мешкелі і іншыя. Самім мястэчкам валодала некалькі гаспадароў, якія неаднойчы зьмяняліся.

У 1754 годзе лоўчы браслаўскі Антоні Ваўжэцкі заснаваў у Відзах езуіцкую місію пры парафіяльным касьцёле, у 1754—1767 гадох дзеяла пачатковая школа. У 1762 годзе езуіты распачалі тут будаваньне мураванага касьцёла, якое аднак не пасьпелі завяршыць^[7]. У 1764 годзе стараверы збудавалі ў мястэчку малельню. У 1769 годзе ў Відзах дзеяў аддзел прыхільнікаў Барскай канфэдэрацыі пад камандаю Міхала Гараіна. На 1794 год, паводле люстрацыі, у мястэчку было 182 будынкі, зь іх 50 належала Ваўжэцкім. У 1793 годзе Відзы атрымалі статус места^[7]. Вальны сойм ухваліў перанос сюды з Браслава павятовых соймікаў, судовых установаў і архіву. У 1794 годзе, па пажары ў Браславе, Відзы сталі сталіцай Браслаўскага ваяводзтва. У часе паўстаньня Тадэвуша Касьцюшкі Тамаш Ваўжэцкі на ўласныя сродкі ўзброіў тут аддзел з 300 ваяроў, які, аднак, неўзабаве пацярпеў паразу ад расейскіх войскаў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Відзы апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі. У пачатку XІХ стагодзьдзя тут разьмяшчаліся часткі расейскага 30-тысячнага гвардзейскага корпусу пад камандаю князя Канстанціна Паўлавіча. У вайну 1812 году 4—5 ліпеня ў Відзах знаходзілася галоўная кватэра Аляксандра I і стаўка камандуючага 1-й арміі Барклая дэ Толі; 7—11 ліпеня тут была галоўная кватэра Ёахіма Мюрата; 28 лістапада ў Відзах адбыўся бой паміж францускім войскам і аддзелам расейскай кавалерыі. У выніку ваенных дзеяньняў места значна пацярпела. У 1816 годзе ў Відзах утварыўся мусульманскі прыход. На 1825 год у месьце было 498 будынкаў; працавалі павятовая школа, 2 шынкі, лазьня. Будучы студэнтам Віленскага ўнівэрсытэту, у Відзы да свайго дзядзькі Маеўскага прыяжджаў А. Міцкевіч. У пачатку 1820 году ў месьце жыў дзекабрыст А. Поджыя. 24 жніўня 1835 году, па пажары, цэнтар павету зь Відзаў перанесьлі ў мястэчка Езяросы (пазьней Новааляксандраўск). З 1843 году Відзы як заштатнае места і цэнтар воласьці ўвайшлі ў склад Ковенскай губэрні. Разьмяшчэньне на паштовым тракце Дзьвінск — Вільня спрыяла хуткай адбудове паселішча.

На 1860 год у Відзах было 248 двароў; дзеялі касьцёл, капліца, сынагога, 5 юдэйскіх малітоўных дамоў і мячэт; працавалі меская дума, расейскія мужчынская і жаночая народныя вучэльні, паштовая станцыя, аптэка; тры разы на год праводзіліся кірмашы, найбольш вядомыя продажам коней і гусей (штогод прадавалася да 100 тыс. гусей). У месьце існавалі Рынкавая вуліца, пляцы, Салявы і Конскі рынкі. У 1858—1861 гадох зьявіўся праект гербу Відзаў: «у чырвоным полі залатая пчала з чырвонымі вачыма»^[8].

У Першую сусьветную вайну ўвосень 1915 году Відзы занялі войскі Нямецкай імпэрыі. У выніку ваенных дзеяньняў места значна пацярпела.

Старая графіка Відзаў
Вуліца Татарская. Мячэт, 1917 г.
Вуліца Ўгорская. Малельня, 1917 г.
Вуліца Казянская. Млын, 1916 г.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Відзы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У сьнежні 1918 году ў места ўвайшлі бальшавікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Відзы ўвайшлі ў склад Беларускай ССР^[9]. У жніўні 1919 году места занялі польскія войскі. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Відзы апынуліся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе сталі цэнтрам гміны Браслаўскага павету. Статус паселішча панізілі да мястэчка. За польскім часам у Відзах дзеяла найбольш актыўная ў павеце арганізацыя КПЗБ. На 1931 год у мястэчку быў 431 двор.

У 1939 годзе Відзы ўвайшлі ў БССР, дзе 15 студзеня 1940 году атрымалі афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу і сталі цэнтрам раёну Вялейскай вобласьці. У Другую сусьветную вайну з чэрвеня 1941 да 8 ліпеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

У 1944 годзе Відзы ўвайшлі ў склад Полацкай, а з 1954 году — Маладэчанскай вобласьці. У 1960 годзе Відзаўскі раён расфармавалі, само мястэчка ўвайшло ў склад Браслаўскага раёну Віцебскай вобласьці. На 1995 год у Відзах было 840 двароў. 8 красавіка 2004 году Відзаўскага пассавет ліквідавалі, замест яго ўтварыўся Відзаўскага сельсавету (само мястэчка не ўваходзяць у яго склад, але зьяўляецца яго цэнтрам). 9 лютага 2004 году афіцыйна зацьвердзілі местачковыя герб і сьцяг^[10].

Мястэчка на старых здымках
Рог Рынку і вуліцы Віленскай, 1915 г.
Рынак з боку вуліцы Татарскай, 1915 г.
Рог Рынку і вуліцы Дынабурскай, 1915 г.
Зруйнаваны Рынак, 1916 г.

Зруйнаваны млын, 1917 г.
Віленскі гасьцінец, 1918 г.
Відзы Лаўчынскія, 1918 г.
Новы мячэт, 1930-я гг.

Насельніцтва

Дэмаграфія

XVIII стагодзьдзе: 1794 год — 1270 чал.
XIX стагодзьдзе: 1825 год — 822 чал.; 1860 год — 3498 чал., зь іх 1928 старавераў, 407 каталікоў, 35 праваслаўных, 949 юдэяў, 179 магамэтанаў^[11]; 1889 год — 5641 чал., зь іх паводле стану: духоўнага 16, шляхты 384, купцоў 12, мяшчанаў 4841, сялянаў 163, вайскоўцаў 224 і 1 замежнік; паводле веры: каталікоў 677, старавераў 369, праваслаўных 74, лютэранаў 10, юдэяў 4164, магамэтанаў 347^[12]; 1890 год — 6417 чал.^[12]; 1892 год — 5,6 тыс. чал., зь іх юдэяў 4263, каталікоў 678, старавераў 394, магамэтанаў 148, праваслаўных 59, пратэстантаў 11; 1893 год — 5,8 тыс. чал.
XX стагодзьдзе: 1908 год — 5,9 тыс. чал.; 1931 год — 2326 чал.; 1969 год — 2,6 тыс. чал.; 1990 год — 2184 чал.^[13]; 1995 год — 2,3 тыс. чал.^[14]; 1999 год — 2200 чал.
XXI стагодзьдзе: 2006 год — 2,0 тыс. чал.; 2008 год — 2,0 тыс. чал.; 2009 год — 1763 чал.^[15] (перапіс); 2016 год — 1670 чал.^[16]; 2017 год — 1697 чал.^[17]; 2018 год — 1669 чал.^[2]

Інфраструктура

У Відзах працуюць вучэльня мэханізацыі сельскай гаспадаркі, сярэдняя і музычная школы, лякарня, дом культуры, 2 бібліятэкі, мытны пераход на граніцы зь Летувой.

Забудова

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва
Кірава вуліца	Віленская вуліца
Куйбышава вуліца	Старая вуліца
Леніна вуліца	Казянская вуліца (частка) Дынабурская вуліца (частка)
Спартыўная вуліца	Татарская вуліца
Бяз назвы	Рынак пляц

У тэлефонным даведніку 1939 году ўпамінаюцца Крамная і Угарская вуліцы^[18].

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай, будаўнічых матэрыялаў прамысловасьці (цагельны завод, лясьніцтва).

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

У Відзах дзее аздараўленчы лягер^[19].

Славутасьці

Забудова гістарычная (XIX — пачатак ХХ ст.; фрагмэнты)
Капліца каталіцкая (сярядзіна ХІХ ст.)
Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (1914; архітэктар Вацлаў Міхневіч)
Магіла Тамаша Ваўжэцкага
Малельня стараверская Ўсьпеньня Прасьвятой Багародзіцы (1910)
Млын (другая палова ХІХ ст.)
Могілкі: хрысьціянскія, татарскія (Мізар), юдэйскія
Фартыфікацыі часоў Першай сусьветнай вайны

Страчаная спадчына

Мячэт (ХІХ ст.)

Галерэя

Краявіды Відзаў
Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы
Касьцёл, інтэр’ер
Магіла Тамаша Ваўжэцкага
Старая камяніца

Асобы

Андрэй Блажэвіч (1895—1977) — актор, граў у трупе Ўладзіслава Галубка
Тамаш Ваўжэцкі (1753—1816) — адзін з кіраўнікоў паўстаньня Т. Касьцюшкі
Ян Паплонскі (1819—1885) — пэдагог і навуковец

Крыніцы

^ http://analytics.nca.by/res/docs/Видзы_2012-2019.pdf
^ ^а ^б ^в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7. (pdf) С. 97.
^ Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 1563.
^ Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 50.
^ Rowell S. C. Acta primae visitationis diocesis vilnensis anno domini 1522 peractae. Vilniaus Kapitulos Archyvo Liber IIb atkūrimas. — Vilnius, 2015. P. 167.
^ ^а ^б ^в ^г ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2010 Т. 3. С. 110.
^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 130.
^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
^ Геральдика (.doc)(недаступная спасылка), Браславский районный исполнительный комитет
^ Krzywicki J. Widze // Słownik geograficzny... T. XIII. — Warszawa, 1893. S. 294.
^ ^а ^б Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.
^ Шыдлоўскі К. Відзы // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 266.
^ БЭ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 142.
^ Перепись населения — 2009. Витебская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Spis Abonentów Sieci Telefonicznej Okręgu Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Wilnie na 1939 r. — Wilno, 1939. S. 54.
^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым. — 480 с. — ISBN 985-11-0090-0
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2010. — Т. 3: Дадатак А — Я. — 690 с. — ISBN 978-985-11-0487-7
Мастацкая культура Віцебскага Паазер’я: ад старажытнасці да пачатку XX стагоддзя. — Менск, 2005.
Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Браслаўскага р-на. — Мн.: Паліграфафрмленне, 1998. — 709 с.: іл. ISBN 985-6351-03-0.
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с. — ISBN 5-85700-142-0
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XIII: Warmbrun — Worowo. — Warszawa, 1893.

Вонкавыя спасылкі

[_6a91215f774b3bdb-1] ttp://analytics.nca.by/res/docs/Видзы_2012-2019.pdf

[belstat2018-2] а ^б ^в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[3] Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7. (pdf) С. 97.

[4] Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 1563.

[5] Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 50.

[6] Rowell S. C. Acta primae visitationis diocesis vilnensis anno domini 1522 peractae. Vilniaus Kapitulos Archyvo Liber IIb atkūrimas. — Vilnius, 2015. P. 167.

[evkl-7] а ^б ^в ^г ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2010 Т. 3. С. 110.

[8] Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 130.

[at-9] 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.

[10] Геральдика (.doc)(недаступная спасылка), Браславский районный исполнительный комитет

[11] Krzywicki J. Widze // Słownik geograficzny... T. XIII. — Warszawa, 1893. S. 294.

[be-12] а ^б Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.

[13] Шыдлоўскі К. Відзы // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 266.

[14] БЭ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 142.

[belstat-15] Перепись населения — 2009. Витебская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[belstat2016-16] Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[belstat2017-17] Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[18] Spis Abonentów Sieci Telefonicznej Okręgu Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Wilnie na 1939 r. — Wilno, 1939. S. 54.

[19] Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]