Ляды (Дубровенскі раён)

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Ляды
лац. Lady
Краіна: Беларусь
Вобласьць: Віцебская
Раён: Дубровенскі
Сельсавет: Валяўкоўскі
Насельніцтва: 486 чал. (2010)
Часавы пас: UTC+3
Тэлефонны код: +375 2137
Паштовы індэкс: 211059[1]
СААТА: 2224808051
Нумарны знак: 2
Геаграфічныя каардынаты: 54°36′5″ пн. ш. 31°10′11″ у. д. / 54.60139° пн. ш. 31.16972° у. д. / 54.60139; 31.16972Каардынаты: 54°36′5″ пн. ш. 31°10′11″ у. д. / 54.60139° пн. ш. 31.16972° у. д. / 54.60139; 31.16972
Ляды на мапе Беларусі ±
Ляды
Ляды
Ляды
Ляды
Ляды
Ляды
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Ляды́[2] — вёска ў Беларусі, на рацэ Мярэі. Уваходзіць у склад Валяўкоўскага сельсавету Дубровенскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 486 чалавек. Знаходзяцца за 29 км на ўсход ад Дуброўна, за 140 км ад Віцебску.

Ляды — даўняе мястэчка гістарычнай Аршаншчыны (частка Віцебшчыны). Сярод мясцовых славутасьцяў вылучалася драўляная царква Покрыва Багародзіцы ў стылі барока, помнік архітэктуры XVIII ст.

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вялікае Княства Літоўскае[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Упершыню Ляды ўпамінаюцца ў XVI стагодзьдзі, калі яны ўваходзілі ў склад Аршанскага павету Віцебскага ваяводзтва. Пад 1607 годам Ляды значацца як сяло, улададаньне Яна сына Яна Глябовіча.[3] У сярэдзіне XVII стагодзьдзя мясцовасьць перайшла ў валоданьне Сапегаў.[4]

У 1672 годзе Ляды атрымалі статус мястэчка, у гэты час яны ўваходзілі ў склад Дубровенскага графства. На 1738 год тут было 23 дымы, штогод адбываліся 2 кірмашы — на Сёмуху і Пакроў. У 1745 годзе ў мястэчку збудавалі царкву Покрыва Багародзіцы, у 1799 годзе — царкву Яна Багаслова.

Пад уладай Расейскай імпэрыі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай 28 траўня 1772 году быў скасаваны Аршанскі павет і Ляды апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, у Аршанскай правінцыі Магілёўскай губэрні. З 22 сакавіка 1777 году па 1 сьнежня 1796 год у Бабінавіцкім павеце Магілёўскай губэрні (Магілёўскае намесьніцтва з 10 студзеня 1778 году па 31 сьнежня 1796 год). З 1 сьнежня 1796 году па 27 лютага 1802 год Беларуская губэрня Аршанскі павет. З 27 лютага 1802 году ў Бабінавіцкім павеце Магілёўскай губэрні. У 1840 годзе Бабінавіцкі павет далучылі да Аршанскага павету.

Ангельскі падарожнік Робэрт Джонстан адзначаў у дзёньніку сваёй вандроўкі Расейскай імпэрыяй, выдадзеным у 1815 годзе, што ад Лядаў пачынаецца «старажытная Літва»[5], а мясцовых сялянаў ён апісваў як «карэнных літоўцаў»[6].

26 сьнежня 1861 года казённае мястэчка Горкі перавялі ў стан павятовага горада і ўтварылі з частак Аршанскага, Магілёўскага і скасаванага Копыскага паветаў Горацкі павет. Ляды ўвайшлі ў склад Холбнянскай воласьці Горацкага павету.[7]

Ляды — уладаньне князя Пацёмкіна ў 1783 годзе.[8] З 1792 году ў валоданьні Любамірскіх.

Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у Лядах было 599 дамоў, дзейнічалі 4 царквы, 2 багадзельні і 8 юдэйскіх малітоўных школаў, працавалі царкоўнапрыходзкая школа, паштова-тэлеграфная станцыя, 2 гарбарні, 2 крупадзёркі, 3 маслабойні, 11 кузьняў, 4 пенькатрапальні, 3 ільнопрадзільні, вадзяны млын, 82 гандлёвыя і 2 піўныя крамы, шынок і 2 заезныя двары, штогод праводзіліся 2 кірмашы, Ляднянская паштова-тэлеграфная кантора з 1885 году па 1917 год і друкарня ў пачатаку 20 стагодзьдзя.[9][10]

Найноўшы час[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Ляды абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У сакавіку 1924 годзе Ляды вярнулі БССР, дзе яны 26 жніўня 1924 сталі цэнтрам Ляднянскага раёну Аршанскай акругі (з 26 ліпеня 1930 - БССР).[11] На 1925 год у мястэчку было 689 гаспадарак. 14 ліпеня 1931 годзе Ляднянскі раён злучылі з Дубровенскім раёнам. З 20 лютага 1938 году ў Віцебскай вобласьці. Ляды мелі афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу з 27 верасьня 1938 да 1954 году.[12][13]

У Другую сусьветную вайну з 18 ліпеня 1941 году да 8 кастрычніка 1943 году Ляды знаходзіліся пад акупацыяй Трэцяга Райху. У мястэчка ўвайсьці мог кожны, але выйсьці толькі з пропускам камэндатуры. Габрэям прапускаў не давалі. У лютым 1942 году немцы зладзілі гета ў парку вакол школы з плотам і назіральнымі вышкамі. У ім людзі паміралі ад катаваньняў, голаду і хвароб. 2 красавіка 1942 году ў першы дзень Пэсаху, рэшту ацалелых габрэяў падвялі да супрацьтанкавага рову на правым беразе Мярэі й пастралялі ўсіх. У 1966 годзе сваякі загінуўшых паставілі помнік на месцы дзе нацысты закатавалі 1200—2000 габрэяў.[14][15][16]

10 сакавіка 1954 году Сазонаўскі сельсавет пераназвалі ў Ляднянскі сельсавет з цэнтрам у вёсцы Ляды Дубровенскага раёна Віцебскай вобласьці. 16 верасьня 1960 году яшчэ раз пераназвалі ў Валяўкоўскі сельсавет з цэнтрам у вёсцы Валяўкі. У 1985 годзе цэнтар сельсавету перамясьцілі ў вёску Арловічы.[17]

На 1963 год у Лядах было 229 двароў, на 1975 год — 275, на 1999 год — 287. У 2000-я гады паселішча атрымала афіцыйны статус «аграгарадку».

Насельніцтва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Дэмаграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • XIX стагодзьдзе: 1857 год — 2202 чал. , зь іх 504 праваслаўных, 1698 юдэяў[18]. 1884 — 2741 чал.[19]; 1897 — 4 483 чал. (2 075 муж. і 2 408 жан.), зь іх 720 праваслаўных і 3763 юдэяў.[20]
  • XX стагодзьдзе: 1925 — 3747 чал.; 1963 — 781 чал.; 1972 — 735 чал.; 1999 — 707 чал.[21]
  • XXI стагодзьдзе: 2010 — 486 чал.

Інфраструктура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У Лядах працуюць сярэдняя школа, дашкольная ўстанова, дом культуры, бібліятэка, пошта.

Турыстычная інфармацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Славутасьці[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь, шыфр  213В000469
  • Гарадзішча пэрыяду раньняга жалезнага веку ва ўрочышчы Гарадзец, на паўночнай ускраіне Лядаў. Гарадзішча мае авальную форму памерам 40 мэтраў на 30 мэтраў, акружана валам вышынёй 3—6 мэтраў і шырынёй каля асновы 10—11 мэтраў, а па грэбні 6—7 мэтраў. Стромкасьць схілаў каля 70 градусаў. Раскопкі не праводзіліся. У 1972 гаду Уладзімер Ісаенка абсьледаваў археалягічны помнік.[22]
  • Братэрская магіла жаўнераў. Пахаваны 142 жаўнеры, якія загінулі ў 1943 гаду. У 1956 гаду пастаўлены помнік — скульптура жаўнера.[23]
  • Могілкі юдэйскія

Страчаная спадчына[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • Пахавальня Шнэерсона
  • Сынагога[18][24]
  • Царква Покрыва Багародзіцы (1745). У сярэдзіне XIX стагодзьдзя к царкве былі прыпісаны: мястэчка Ляды (347 прыхаджан) і вёска Александрыя (31 прыхаджанін); засьценкі Аляксейкі (54 прыхаджаніна) і Сазонаўка (132 прыхаджаніна).[18]
  • Царква Сьвятога Апостала Яна Багаслова (1799)
  • Царква Сьвятога Духа (1829). У сярэдзіне XIX стагодзьдзя к царкве былі прыпісаны: мястэчка Ляды (257 прыхаджан) і вёскі — Александрыя (19 прыхаджан), Котаўшчына (85 прыхаджан), Кліменкі (90 прыхаджан), Кроцікі (76 прыхаджан), Страхі (105 прыхаджан) і засьценак Аляксейкі (67 прыхаджан).[18]
  • Царква Сьвятых Казьмы і Дзям’яна (1840)

Галерэя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асобы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ Белпошта
  2. ^ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7. (pdf) С. 262.
  3. ^ Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 3 т. Т. 1 / [рэд. Л.У. Шклярэвіч]. — Мінск: Белкартаграфія, 2009. — 244, [3] с., іл. ISBN 978-985-508-060-3. С. 111 (Д-2), 220
  4. ^ Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 2 / [рэд. Г.П. Ляхава, Ю.М. Несцяроўская, Т.М. Пракаповіч]. — Мінск: Белкартаграфія, 2013. — 347, [4] с., іл. ISBN 978-985-508-245-4. С. 85 (Д-2), 265
  5. ^ Johnston R. Travels Through Part of the Russian Empire and the Country of Poland. — New York, 1816. P. 328.
  6. ^ Johnston R. Travels Through Part of the Russian Empire and the Country of Poland. — New York, 1816. P. 332.
  7. ^ Могилевъ. Горки.Орша. Бабиновичи // Городскія поселенія въ Россійской имперіи : даведник. — С.-Петербург: Тип. т-ва «Общественная польза», 1863. — Т. 3. — С. 155, 177, 186, 205.
  8. ^ Российский государственный архив древних актов. Материалы генерального и специального межевания Межевой канцелярии и местных межевых учреждений по МОГИЛЕВСКОЙ губернии 1776—1918 гг.Ф. 1319. Опись 1. Полевые записки № 1533.
  9. ^ Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. НГАБ ф. 2231, 8 адз. зах. Ляднянская паштова-тэлеграфная кантора Мінскага паштова-телеграфнай акругі ў мястэчку Ляды Горэцкага павета Магілёўскай губэрні.
  10. ^ Прамысловыя прадпрыемствы дарэвалюцыйнай Беларусі / М. Ф. Болбас. — Менск: Беларуская энцыклапэдыя, 1988. — С. 242. — 324 с. — 1,500 ас. — ISBN 5-85700-022-X
  11. ^ Дзяржаўны архіў Віцебскай вобласьці — ДА Віцебск: 1938—1954, фонд 10085, 156 адзінак захоўваньня. Ляднянскі райком КП(б)Б.
  12. ^ Занальны дзяржаўны архіў у Воршы — ЗДА Ворша: 1938—1954, фонд 731, 19 адзінак захоўваньня. Ляднянскі пасялковы савет дэпутатаў і выканаўчы камітэт, гарадзкі пасёлак Ляды Дубровенскага раёну Віцебскай вобласьці.
  13. ^ Круталевич В.А. Административно-территориальное устройство БССР. — Менск: Навука і тэхніка, 1966. — 134 с. — 4000 ас.
  14. ^ Л. Эрэнбург. Жыхары м. Ляды яўрэйскай нацыянальнасьці, расстраляныя гітлераўцамі 2 красавіка 1942 года.//Памяць: Гіст.-дак. хроніка Дубровенскага р-на. Кніга 1. — Мн.: Паліграфафармленне, 1997. — 598 с.: іл. ISBN 985-6351-02-02 С. 279—282.
  15. ^ Б.Юнусалиев. «Трагедия местечка Ляды» / Т. В. Миронов // «Красноармейская правда» : газэта. — Красноармейская газета Западного фронта, 31 октября 1943. — № 262.
  16. ^ Леонид Смиловицкий Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941-1944 гг.. — Тель-Авив: Б-ка Матвея Черного, 2000. — С. 207—209. — 432 с. — ISBN 965-7094-24-0
  17. ^ Занальны дзяржаўны архіў у Воршы — ЗДА Ворша: 1943—2009, фонд 721, 743 адзінкі захоўваньня. Валяўкоўскі сельсавет дэпутатаў і выканаўчы камітэт, вёска Арловічы Дубровенскага раёну Віцебскай вобласьці.
  18. ^ а б в г Списки населенных мест Могилевской губ. по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] = РГИА. Ф. 1290. Оп.4. Д. 80. — Ленинград: Фонд Центрального статистического комитета МВД., 1857. — С. 334, 396, 397. — 613 с.
  19. ^ Słownik geograficzny... T. V. — Warszawa, 1884. S. 63.
  20. ^ Населенные мѣста Россійской Имперіи въ 500 и болѣе жителей съ указаніемъ всего наличнаго въ нихъ населенія и числа жителей преобладающихъ вѣроисповѣданій по даннымъ первой всеобщей переписи населенія 1897 г. Губерніи европейской Россіи. XXIII. Могилевская губернія. / Подъ редакціею Н. А. Тройницкій. — С. Петербургъ: Общественная польза, 1905. — С. 113. — 269 с.
  21. ^ БЭ. — Мн.: 1999 Т. 9. С. 420.
  22. ^ Свѣдѣнія 1873 г. о городищахъ и курганахъ. / Спицынъ А. А.. — Извѣстія императорской археологической коммисіи. — С.-Петербург: Императорская Археологическая Комиссия, 1903. — Т. Выпускъ 5-й. — С. 41. — 127 с.
  23. ^ Л. Г. Лапцэвіч  Ляды(№№ 1387, 1388, 1389) / Рэдкал.: С. В. Марцелеў (гал. рэд.) і інш. // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі : энцыкляпэдыя. — Менск: Беларуская энцыклапедыя, 1985. — Т. Віцебская вобласьць. — С. 266.
  24. ^ Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. НГАБ ф. 2451, 1899 г. Ляднянская габрэйская грамада ў мястэчку Ляды Горацкага павету Магілёўскай губэрні. Метрычныя кнігі аб памерлых
  25. ^ Рабинович Александр-Зискинд / Г. Г. Брановер глав. ред. // Российская еврейская энциклопедия : энцыкляпэдыя. — Москва: ЭПОС, 1995. — Т. 2 «Биографии» К—Р. — С. 419. — ISBN 965-293-040-7.
  26. ^ Getzel Kressel. Rabinovitz, Alexander Siskind (known by acronym Azar; 1854 — 1945) / Fred Skolnik, EEditor in Chief; Michael Berenbaum, Execute Editor // Encyklopaedia Judaica. Second edition. : газэта. — New York, San Francisko, London: Tomson Gale, 2007. — Т. 17 Ra—Sam. — С. 38, 39. — ISBN 978-0-02-865945-9 (vol. 17).
  27. ^ Eisig Silbershclag. Brainin, Reuben. / Fred Skolnik, Editor in Chief; Michael Berenbaum, Execute Editor // Encyklopaedia Judaica. Second edition. : энцыкляпэдыя. — New York, San Francisko, London: Tomson Gale, 2007. — Т. 4 Blu—Cof. — С. 119. — ISBN 978-0-02-865932-9 (vol. 4).
  28. ^ Emma Gofman. Leo Ginovker. Tallinn, Estonia // CENTROPA. — Tallinn: January 2003.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]