Гедзімін (імя)

Дадаць спасылкі
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Гедзімін
лац. Giedzimin / Hiedzimin
Giddemin
Паходжаньне
Мова(-ы) германскія
Утворанае ад Giddo + Minno
Іншыя формы
Варыянт(ы) Гідзімін, Гідмін, Кедмін
Зьвязаныя імёны Mengede
Зьвязаныя артыкулы
якія пачынаюцца з «Гедзімін»

Ґедзімін, Ґедымін (Гідзімін, Гідмін, Кедмін) — мужчынскае імя і вытворнае ад яго прозьвішча.

Паходжаньне[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўны артыкул: Імёны ліцьвінаў

Гідземін (адзначаецца пад 718 годам у форме Diddeminum[1], дзе першую літару трэба чытаць як G[2][a]) — імя германскага паходжаньня[2][4]. Іменная аснова -гед- (-гад-, -гід-) (імёны ліцьвінаў Гедзень, Гедвін, Гедмонт; германскія імёны Gedenus, Gedovin, Gadamundus) паходзіць ад старагерманскага gidd- 'пыхлівы, ганарысты', ісьляндзкага geð 'нораў, тэмпэрамэнт'[5] або гоцкага gadiliggs 'сваяк, родзіч'[6], а аснова -мін- (-мен-) (імёны ліцьвінаў Мінят, Асьміна, Гальмін; германскія імёны Miniatus, Osminna, Galmin) — ад гоцкага minan 'менаваць, памятаць, любіць'[7], minthi 'памяць'[8]. Такім парадкам, імя Гедзімін азначае «пыхлівы думкамі»[9]. Апроч таго, адзначалася германскае імя Mengede(de) (нямецкая шляхта з Вэстфаліі)[b].

Адпаведнасьць імя Гедзімін старажытнаму германскаму імю Diddeminum — як і правільнае прачытаньне першай літары гэтага імя — сьцьвердзіў францускі лінгвіст-германіст Раймонд Шмітляйн, які на падставе шматгадовых дасьледаваньняў прыйшоў да высноваў пра германскае паходжаньне літоўскіх уласных імёнаў[2][4][11].

Тым часам адна зь першых спробаў растлумачыць імя Гедзімін належыць лінгвісту Ўладзіславу Юргевічу. У сваёй працы, апублікаванай у 1883 годзе, ён падаваў формы Гедзіман, Едзіман і Едзімей і выводзіў Гедзіміна зь Віндзем’яна, а таксама абгрунтоўваў рускі характар імя наяўнасьцю старажытнага сяла Едзімонава[c] (пачатковая назва — Едзімінава[12]) каля Цьверы[13][d]. На повязь імя Гедзімін і тапоніму Едзімінава таксама зьвяртае ўвагу гісторык Анатоль Астапенка, які прытрымліваецца вэрсіі іх славянскага пахожаньня[16].

Гісторык Павал Урбан у сваёй кнізе «Старажытныя ліцьвіны» на падставе пэўных славянскіх адпаведнікаў не адкідае магчымасьці славянскага паходжаньня імя Гедзімін[17]. Разам з тым, ён адзначае, што германскі корань gede- (god-, gode-) паходзіў ад тэрміна god (gud) 'Бог' — і ўжываўся ў значэньні 'добры, прыязны', тым часам германскае magin (megin) азначае 'сіла, улада, энэргія'. Адсюль, імя Гедзімін значыла, відаць, «Добры валадар»[18]. Таксама дасьледнік падае іншае тлумачэньня другой часткі ад старагерманскага minne 'любоў, каханьне'. У такім разе імя Гедзімін магло азначаць «Дабралюб»[18]. Аналягічныя тлумачэньні прыводзіць і гісторык беларускай літаратуры Алесь Бразгуноў[19].

З нагоды летувіска-балтыйскіх этымалёгіяў імя Гедзімін[e] ды іншых імёнаў вялікіх князёў літоўскіх гісторык Уладзімер Арлоў зьвяртае ўвагу на тое, што летувіскіх формаў гэтых імёнаў («Вітаўтас», «Альгірдас» і пад.) немагчыма знайсьці ані ў замежных, ані ва ўласных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага[22].

Варыянты імя ў гістарычных крыніцах: Gedeminne (1322 год[23], 25 студзеня 1323 году[24], 26 траўня 1323 году[25][26][27], 2 кастрычніка 1323 году[28]); Gedemynde (29 лістапада 1322 год)[29]; Любартъ Кгедиминовичь (8 сьнежня 1322 году)[30]; Gedemini (31 жніўня 1324 году)[31]; Godeminnus (2 чэрвеня 1325 году)[32]; Кедименъ (1330—1359 гады)[33]; Ghodemi(n)ne (1 лістапада 1338 году)[34]; Ghedemynne (1 лістапада 1338—1341 гады)[35]; князя великого Михаіла Кедиминовича (1340-я або 1350-я гады[36])[37]; братъ Гедиминовъ, князя Литовъского, Воини Полотскыи князь[38], великого князя Литовскаго Гедемина[39] (Наўгародзкі першы летапіс); Гедименъ (Сафійскі першы летапіс)[40]; Кгедмин (1440—1449 гады)[41]; Кгедъминъ (3 верасьня 1491 году)[42]; князь велики Литовьскій Олгердъ Гедимановичъ[43], Гедименъ[44], Гедиманъ[45] (Ніканаўскі летапіс); людемъ нашимъ Мерецъкого повета… а Нарку Кгидминовичу (люты 1510 году)[46]; Кгедминъ Кгедкговдовичъ[47], Кгедмин[48], Янъ Кгедминовичъ[49], Кгедминъ Кантримович[50] (1528 год); уфондова­но от князя Иоана Кгидиминовича (3 сьнежня 1559 году)[51]; Jan Giedmin (17 жніўня 1655 году[52], 20 кастрычніка 1655 году[53]); Kazimierz Giedmin (20 кастрычніка 1655 году)[54]; Pani Anna Wojciechowa Gidminowa (1690 год)[55][f].

Формы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У сучаснай беларускай гістарычнай літаратуры ўжываюцца формы Гедзімін[57][58][18][59][60][61] і Гедымін. Беларускі мовазнаўца Ігар Капылоў прыводзіць наступныя варыянты імя: Гедиминъ, Гедименъ, Гедиманъ, Едеминъ, Кедмин, Скиндимин, Гердимин, Gеdіmіnnе, Ghоdеmіnnе, Gоdеmіnnus[57]. У пісьмовых крыніцах сустракаюцца варыянты Кгидимин, Кгедимин, Скиндимин, Jedimin, Giedimont[60]. У Хроніцы Быхаўца ўжываецца форма Giedymin, дзе аднак «y» чытаецца як «і». Гісторык Мікола Ермаловіч зьвяртае ўвагу на тое, што ўва ўсіх крыніцах гук «д» вымаўляецца як мяккі, таму ў сучаснай беларускай мове гэтае імя мусіць пісацца ў форме «Гедзімін»[62].

На думку мовазнаўцы Вінцука Вячоркі, форма Гедымін (польск. Giedymin) узьнікла пад уплывам польскай мовы. Сваё меркаваньне ён абгрунтоўвае напісаньнем імя ў гістарычных крыніцах, а таксама тым, што балтыйскія мяккія [d’, t’] па-беларуску перадаюцца празь дзь, ць. Гэта даводзяць агульныя словы (дзірван) і мноства беларускіх назваў меркавана балтыйскага паходжаньня (Гедзевічы, Дзітва, Дзірмуны, Жодзішкі, Гадуцішкі, Гудзішкі, Відзішкі, Юрацішкі ды іншыя) і сучаснае беларускае прозьвішча Гедзімін. Тым часам польскія напісаньні беларускіх імёнаў часта не перадаюць дзеканьня-цеканьня (Witebsk, Derewno) і ўтварыліся праз тое, што польскі пісар перадаваў кірылічныя напісаньні палітарна. Апроч таго, зь імёнамі вялікіх князёў існуе беларуска-польская заканамернасьць: Трайдзень — Trojden, Будзівід і Будзікід — Butywid і Butygejd, Віцень — Witenes, Таўцівіл — Towtywił (апроч таго, імёны Радзівіл, Эрдзівіл перш мелі ў польскай напісаньне Radywił, Erdywił). Цьвёрдасьць у антрапоніме «Гедымін» выразна пярэчыць гэтай сыстэмнай рысе[63].

Тым часам гісторык Аляксандар Краўцэвіч падтрымлівае форму «Гедымін». Ён прызнае, што з пункту гледжаньня мовазнаўства Вінцук Вячорка мае рацыю. Аднак паводле Аляксандра Краўцэвіча, у Беларусі склалася практыка ўжываньня формы «Гедымін». У якасьці прыкладу ён прыводзіць «Нарысы гісторыі Беларусі» (Частка 1. Менск, 1994), шасьцітомная «Гісторыя Беларусі» (Т. 2. Менск, 2008), тэксты гісторыкаў Георгія Галенчанкі, Паўла Лойкі, Генадзя Сагановіча[63]. У жніўні 2018 году Рэспубліканская мастацка-экспэртная рада па манумэнтальным і манумэнтальна-дэкаратыўным мастацтве (відаць, па запыце ў Нацыянальную акадэмію навук Беларусі) рэкамэндавала для помніка вялікаму князю ў Лідзе подпіс «Гедымін»[63].

Носьбіты[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У канцы XVIII ст. на гістарычнай Рэчыччыне адзначаўся шляхецкі род Гедымінаў[70].

Гедзіміны гербу Пагоня — літоўскі шляхецкі род зь Віленскага павету[71].

Гедзіміны — літоўскі шляхецкі род з ваколіцаў Шэметава[72].

Гедзіміны (Giedymin) або Кейстут-Гедзіміны (Kiejstut-Giedymin) гербу Пагоня — літоўскі шляхецкі род з Троцкага павету[73].

Гедымінавічы-Платусьці — літоўскі шляхецкі род[74].

Глядзіце таксама[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Заўвагі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ Тым часам у дакумэнтах ВКЛ адзначалася напісаньне Жидимонт замест Жыгімонт[3] і Дедикголд замест Гедыгольд
  2. ^ у 1601 годзе ўпамінаўся маёнтак Менгедзішкі ў Вількамірскім павеце[10]
  3. ^ Паводле Аксамітнай кнігі, «А Витеневъ сынъ Едиманъ Князь Великий. А Едимановы дети…»
  4. ^ Паводле летапіснага сьведчаньня, у сярэдзіне XV ст. цьвярскі князь Барыс Аляксандравіч збудаваў на Вялікім возеры — за 50 км на паўночны ўсход ад Цьверы, сярод балота Аршынскага моху (за ракой Воршай(ru)) — замак з назвай Трокі[14]: «заложи… город среди езера и нарекы ему Троки»[15].
  5. ^ У рэчышчы палітыкі летувізацыі зьявілася тлумачэньне імя Гедзімін (лет. Gediminas) ад летувіскіх словаў gedauti 'тужыць' і mintis 'думка'. Аднак гэтае тлумачэньне ня мае ніякага сэнсу, бо ў балтыйскіх мовах азначэньне заўсёды мусіць стаяць перад азначаным словам. Адпаведна, азначаным словам мае быць «думка», якое ні пры якіх азначэньнях ня можа быць імем чалавека, таму падобныя імёны для летувісаў — чужыя[20]. Відаць, з гэтай прычыны першыя летувіскія тлумачэньні імя Гедзімін унікалі слова «думка»: летувіс Даўгдарыс у газэце «Tygodnik petersburski» (ад 17 ліпеня 1850) перакладаў імя «Гедзімін» як «Выдатны сьпявак», у тым жа выданьні іншы летувіскі аўтар Даніла прапаноўваў пераклад «Той, хто топча сорам» (усе гэтыя тлумачэньні народжаны на Віленшчыне лінгвіст Уладзіслаў Юргевіч вызначыў як «кур’ёзныя»)[21]
  6. ^ Таксама: Кгедимон Пацович (1537—1538 гады)[56]

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ Diplomata chartae, epistolae, leges aliaque instrumenta ad res Gallo- Francicas spectantia. T. 2. — Lutetia Parisiorum, 1849. P. 450.
  2. ^ а б в Schmittlein R. Les noms d’eau de la Lituanie (suite) // Revue internationale d’onomastique. Nr. 2, 1964. P. 83.
  3. ^ Полехов С. Новые документы о Киевской земле XV века // Сфрагістичний щорічник. Вип. ІІ. — Киïв, 2012. С. 270.
  4. ^ а б Schmittlein R. Les noms d'eau de la Lituanie // Proceedings of the Eighth International Congress of Onomastic Sciences. — De Gruyter Mouton, 1966. P. 479.
  5. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 17.
  6. ^ Morlet M.-T. Les noms de personne sur le territoire de l’ancienne Gaule du VIe au XIIe siècle. T. I: Les noms issus du germanique continental et les créations gallo-germaniques. — Paris, 1971. P. 97.
  7. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 18.
  8. ^ Morlet M.-T. Les noms de personne sur le territoire de l’ancienne Gaule du VIe au XIIe siècle. T. I: Les noms issus du germanique continental et les créations gallo-germaniques. — Paris, 1971. P. 169.
  9. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 17—18, 21.
  10. ^ Опись документов Виленского центрального архива древних актовых книг. Вып. 6. ― Вильна, 1908. С. 136.
  11. ^ Schmittlein R. Les noms d’eau de la Lituanie (suite) // Revue internationale d’onomastique. Nr. 3, 1964. P. 166.
  12. ^ Легенда о свадебном отроке, Конаковский уезд: Историко-просветительский проект
  13. ^ Юргевич В. Опыт объяснения имён литовских князей // Чтения в императорском обществе истории и древностей российских. Кн. 3. — М., 1883. С. 27.
  14. ^ На Вялікім возеры шукалі «цвярскія Трокі», Svajksta, 12 траўня 2015 г.
  15. ^ ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 671.
  16. ^ Остапенко А. В. Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 216.
  17. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 50.
  18. ^ а б в Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 143.
  19. ^ Бразгуноў А. Генезіс імёнаў вялікіх князёў літоўскіх // Беларуская анамастыка. Гісторыя і сучаснасць: матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Менск, 20 красавіка 2010 г.) / Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы; рэдкал.: І. Капылоў і інш.]. — Менск: Права і эканоміка, 2010. С. 209—213.
  20. ^ Ласкоў І. Жамойцкі тупік // Літаратура і мастацтва. 17 верасьня 1993. С. 14—15.
  21. ^ Юргевич В. Опыт объяснения имён литовских князей // Чтения в императорском обществе истории и древностей российских. Кн. 3. — М., 1883. С. 28.
  22. ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 158.
  23. ^ Первое послание Гедимина папе Иоанну XXII (1322), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
  24. ^ Послание Гедимина жителям Любека, Штральзунда, Бремена, Магдебурга и Кельна (1323), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
  25. ^ Liv-, Esth- und Curländisches Urkundenbuch nebst Regesten / Hrsg. von F. G. von Bunge. Bd. 2. — Reval, 1855. S. 143.
  26. ^ Послание Гедимина жителям Любека, Ростока, Штральзунда, Грейфсвальда, Штеттина и Готланда (1323), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
  27. ^ Послание Гедимина монахам Ордена францисканцев (1323), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
  28. ^ Мирный договор Гедимина с Ливонией и Эстонией (1323), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
  29. ^ Послание Риги Гедимину о незаключении договора с Тевтонским орденом (1322), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
  30. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 21.
  31. ^ Послание папы Иоанна XXII к Тевтонскому ордену о соблюдении договора с Гедимином (1324), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
  32. ^ Полоцкие грамоты XIII — начала XVI в. Т. 1. — М., 2015. С. 67.
  33. ^ Смоленские грамоты XIII—XIV вв. — М., 1963. С. 64.
  34. ^ Полоцкие грамоты XIII — начала XVI в. Т. 1. — М., 2015. С. 67.
  35. ^ Полоцкие грамоты XIII — начала XVI в. Т. 1. — М., 2015. С. 667.
  36. ^ Пожалованье Юрия Болковича церкви святого Николая (40-е или 50-е гг. XIV в.), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
  37. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 28.
  38. ^ ПСРЛ. Т. 3. — СПб., 1841. С. 73.
  39. ^ ПСРЛ. Т. 3. — СПб., 1841. С. 77.
  40. ^ ПСРЛ. Т. 5. — СПб., 1851. С. 219, 223.
  41. ^ Lietuvos Metrika. Knyga 3 (1440—1498). — Vilnius, 1998. С. 50.
  42. ^ Решение жемайтского старосты Станислава Яновича относительно земли Гедмина (1491), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
  43. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 125.
  44. ^ ПСРЛ. Т. 10. — СПб., 1885. С. 187, 204.
  45. ^ ПСРЛ. Т. 10. — СПб., 1885. С. 213.
  46. ^ Lietuvos Metrika. Knyga 25 (1387—1546). — Vilnius, 1998. P. 96.
  47. ^ Перапіс войска Вялікага княства Літоўскага 1528 года. Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кн. 523. — Менск, 2003. С. 165.
  48. ^ Перапіс войска Вялікага княства Літоўскага 1528 года. Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кн. 523. — Менск, 2003. С. 166.
  49. ^ Перапіс войска Вялікага княства Літоўскага 1528 года. Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кн. 523. — Менск, 2003. С. 167.
  50. ^ Перапіс войска Вялікага княства Літоўскага 1528 года. Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кн. 523. — Менск, 2003. С. 169.
  51. ^ Lietuvos Metrika. Knyga 254 (40) (1559—1563). — Vilnius, 2015. P. 64.
  52. ^ Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. 2. — Warszawa, 2009. S. 283.
  53. ^ Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. 2. — Warszawa, 2009. S. 304.
  54. ^ Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. 2. — Warszawa, 2009. S. 305, 328.
  55. ^ Metryka Litewska. Rejestry podymnego Welkiego Ksiestwa. Księstwo Żmudzkie 1690 r. — Warszawa, 2009. S. 168.
  56. ^ Mackavičius A. Žemaitijos valsčių surašymas 1537—1538 m. — Vilnius, 2003. P. 44.
  57. ^ а б Капылоў І. Гедзіміны // Звязда. № 85, 8 мая 2012. С. 4.
  58. ^ Чаропка В. Паходжанне і радавод вялікіх князёў літоўскіх // Беларускі гістарычны часопіс. № 6, 2001. С. 42—53.
  59. ^ Насевіч В. Гедзімін // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 519.
  60. ^ а б Ермаловіч М. Гедзімін // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 501.
  61. ^ Ермаловіч М. Гедзімін // БЭ. — Мн.: 1997 Т. 5. С. 131.
  62. ^ Старажытная Беларусь: Віленскі перыяд / М. Ермаловіч. — Мн.: Выд. цэнтр «Бацькаўшчына», 1994. С. 10.
  63. ^ а б в «Гедымін» перамог «Гедзіміна». Навукоўцы паспрачаліся праз помнік князю ў Лідзе, Радыё Свабода, 24 жніўня 2018 г.
  64. ^ Mackavičius A. Žemaitijos valsčių surašymas 1537—1538 m. — Vilnius, 2003. P. 400.
  65. ^ Mackavičius A. Žemaitijos valsčių surašymas 1537—1538 m. — Vilnius, 2003. P. 441.
  66. ^ Опись документов Виленского центрального архива древних актовых книг. Вып. 2. ― Вильна, 1903. С. 165.
  67. ^ Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego: Spisy. T. 4. Ziemia smoleńska i województwo smoleńskie XIV—XVIII wiek. — Warszawa, 2003. S. 194.
  68. ^ Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego: Spisy. T. 4. Ziemia smoleńska i województwo smoleńskie XIV—XVIII wiek. — Warszawa, 2003. S. 132.
  69. ^ Яўген Анішчанка, Шляхта Минского воеводства на сеймике 1787 г., Архіў гісторыка Анішчанкі, 23 сьнежня 2016 г.
  70. ^ Анішчанка Я. Шляхецкія ваколіцы ўсходнебеларускіх губерняў 1783—1785 і 1798—1799 // Годнасьць. № 1 (3), 1997. С. 21.
  71. ^ Malewski Cz. Rodziny szlacheckie na Litwie w XIX wieku. — Warszawa, 2016. S. 494.
  72. ^ Malewski Cz. Rodziny szlacheckie na Litwie w XIX wieku. — Warszawa, 2022. S. 80.
  73. ^ Malewski Cz. Rodziny szlacheckie na Litwie w XIX wieku. — Warszawa, 2022. S. 272.
  74. ^ Сьпіс шляхецкіх родаў, прозьвішчы якіх пачынаюцца на П, Згуртаваньне беларускай шляхты

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Гедзімін_(імя)&oldid=2497809»