Рэчыцкі павет

	Рэчыцкі павет; лац. Rečycki paviet
	Герб
Агульныя зьвесткі
Краіна	Вялікае Княства Літоўскае
Статус	павет Вялікага Княства Літоўскага[d]
Адміністрацыйны цэнтар	Рэчыца, Бабруйск (з 1772)
Дата ўтварэньня	1566
Дата скасаваньня	1793
Старосты	Старосты рэчыцкія
Насельніцтва	гл. Дэмаграфія
Плошча	30 тыс. км²
Час існаваньня	1565/66—1793
Месцазнаходжаньне Рэчыцкага павету
	Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Рэчыцкі павет (неадназначнасьць).

Рэ́чыцкі паве́т — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Менскага ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага. Ахопліваў тэрыторыю Панізоўя. Плошча 30 тыс. км² (найбольшы ў ваяводзтве). Сталіца — места Рэчыца.

Гісторыя

Утварыўся згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў. У 1667 годзе ў склад павету ўвайшло Лоеўска-Любецкае староства (8 тыс. км²)^[2].

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Рэчыцкага павету ліцьвінамі (літвой): «…взяли в Чичерском повете литвина Матвея Кузминского из Солонины, а Солонина их имение, с женой и с детьми» (1633 год)^[3], «Михайлов Левка… литвин из Пропойска» (1635 год)^[4], «Лазовский Бронислав… литвин, уроженец Гомеля» (1649 і 1660 гады)^[5], «Богушевский Станислав… литвин, шляхтич из Гомеля» (1655 і 1660 гады)^[6], «Рыбаловский Моисей… литва, шляхтич из Гомеля» (1656 год)^[7].

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) усходняя частка павету, якая разьмяшчалася да Дняпра й ніжняе Друці (месты Гомель, Рагачоў, Хальч, Чачэрск, Прапойск), апынулася ў складзе Расейскае імпэрыі. Тамака яе далучылі да Магілёўскае губэрні. Каля траціны тэрыторыі павету засталося ў складзе Вялікага Княства Літоўскага, павятовыя соймікі, а таксама адміністрацыйны цэнтар перанесьлі ў Бабруйск.

У 1793 годзе з другім падзелам Рэчы Паспалітай рэшта тэрыторыі павету апынулася ў складзе Магілёўскай, Менскай і Чарнігаўскай губэрніяў Расейскае імпэрыі^[8].

Паводле ўспамінаў беларускага грамадзкага дзеяча, пэдагога і актывіста беларускай дыяспары ў ЗША Яўхіма Кіпеля (1896—1969), у пачатку XX ст. назва ліцьвіны захоўвалася ў ваколіцах Бабруйску: «У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. <…> Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам»^[9].

У 1924 годзе 25-гадовая беларускамоўная жыхарка Харобічаў (памежжа зь Севершчынай) Мотра Лаўрыненкава, якая ў адрознасьць ад іншых сямейнікаў два гады навучалася ў сельскай школе, а пазьней здабыла сабе асьвету чытаньнем, засьведчыла самавызначэньне жыхароў вёскі як ліцьвінаў разам з атаясамліваньнем іх лучнасьці з суседнімі беларускімі землямі^[10]^[11]:

…сяляне іншых украінскіх сёлаў называюць хараборцаў і сялянаў іншых блізкіх да тае самае гаворкі, што Харобрычы, мясьцінаў — «ліцьвінамі» <…> З словаў Мотры Лаўрыненкавай, аднаго з маіх аб’ектаў досьледу хараборскае гаворкі, хараборцы, як і жыхары названых вышэй сёлаў, паводле аднае з Харобрычамі гаворкі, — ліцьвіны. Хараборцы ліцьвінамі называюць жыхароў Гомельскае і Магілёўскае губэрняў.

Арыгінальны тэкст (укр.)

…селяне инших українських сіл називають хороборців і селян инших поблизьких тієї самої говірки, що Хоробричі, містин — «литвинами» <…> Із слів Мотрі Лаврененкової, одного з моїх об'єктів для досліду хороборської говірки, хороборці, як і житці више названих сіл, по однієї з Хоробричами говірки, — литвини. Хороборці литвинами називають житців Гомельської та Могилівської губерні.

Сымболіка

Павятовая харугва была чырвонага колеру з выяваю Пагоні ў цэнтры^[1].

Мескія гербы атрымалі Гомель і Рэчыца (з Пагоняй).

Геаграфія

На поўначы межаваў зь Менскім паветам Менскага ваяводзтва і Амсьціслаўскім ваяводзтвам, на ўсходзе — з Амсьціслаўскім ваяводзтвам, Старадубскім паветам Смаленскага ваяводзтва і Чарнігаўскім княствам (пазьней з Маскоўскай дзяржавай), на поўдні — з Кіеўскім ваяводзтвам, на захадзе — з Мазырскім паветам і Слуцкім княствам Наваградзкага ваяводзтва^[12].

У склад Рэчыцкага павету ўваходзіла тэрыторыя Бабруйскага, Гомельскага, Прапойскага, Рагачоўскага, Рэчыцкага, Чачэрскага старостваў (дзяржаўных воласьцяў) і прылеглыя прыватнаўласьніцкія маёнткі, найбольш значнымі зь якіх былі Горваль (на той момант уладаньне князёў Сангушкаў), Добасна (уладаньне Хадкевічаў), Стрэшын (уладаньне Віленскага біскупства). Ахопліваў тэрыторыю ўсходняе часткі сучаснае Гомельскае вобласьці, паўднёвае й паўднёва-заходняе Магілёўскае вобласьці, а таксама прылеглыя часткі Бранскае вобласьці Расеі й Чарнігаўскае Ўкраіны.

На тэрыторыі павету знаходзіліся месты і мястэчкі: Антонаўка, Бабічы, Бабруйск, Ветка, Гарадзец, Гомель, Горваль, Добасна, Жлобін, Журавічы, Казімер, Казімераў, Карма, Краснапольле, Лоеў, Насовічы, Новая Беліца, Парычы, Побалаў, Прапойск, Рагачоў, Рэчыца, Стрэшын, Уваравічы, Хальч, Холмеч, Ціхінічы, Чачэрск, Чыркавічы, Шарсьцін, Яўтушкавічы.

Магдэбурскае права мелі Бабруйск, Гомель (1670), Казімер (1633), Рэчыца (2.10.1511), Чачэрск (1510).

Дэмаграфія

У XVI—XVII стагодзьдзях колькасьць насельніцтва Рэчыцкага павету была адной з найменшых сярод паветаў Вялікага Княства Літоўскага. Панізоўе значна пацярпела ад казацкіх рэйдаў (1648—1649), што ўчынілі вялізную шкоду і спусташэньне.

У сярэдзіне XVII ст. у павеце было 4342 дымы. Паводле сучасных падлікаў, да вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) колькасьць насельніцтва складала каля 35 тыс. чал., па вайне яно скарацілася да 12 тыс. чал.^[13] (1,8 тыс. дымоў).

У мірны час колькасьць насельніцтва значна падвысілася і да другой паловы XVIII ст. склала прыкладна 200 тыс. чал.^[1] Паводле люстрацыі 1775 году павет налічваў 5676 дымоў^[14].

Ураднікі

Павятовы соймік праходзіў у Рэчыцы (згодна зь іншымі зьвесткамі паводле чаргі — у Рэчыцы, Рагачове і Бабруйску^[12]), тамака ж месьціліся падкаморскі, земскі і гродзкі суды. Рэчыцкая шляхта абірала двух паслоў на Вальны сойм і двух дэпутатаў на Галоўны Трыбунал. Павятовы мундзір складаўся з малінавага («кармазыновага») кунтуша, белых адваротаў і жупана.

На Гарадзенскім сойме 12 студзеня 1793 году дзеля павелічэньня колькасьці сэнатараў ад Вялікага Княства Літоўскага ўтварылі рэчыцкую кашталянію. Кашталяна рэчыцкага мусілі намінаваць шляхам павышэньня да кашталянскай годнасьці мясцовага павятовага маршалка, якога на той момант у Рэчыцы не існавала, а ўжо ў сьнежні таго ж году новая адміністрацыйна-тэрытарыяльная рэформа Рэчы Паспалітай скасавала рэчыцкую кашталянію.

Архітэктура

Драўляная

На тэрыторыі Панізоўя склалася даўняя традыцыя драўлянага дойлідзтва.

Помнікі традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры
Царква, Гардуны
Царква, Горваль
Пакроўская царква, Грушнае
Царква, Збароў

Прачысьценская царква, Казімераў
Царква Сьвятых Казьмы і Дзям'яна, Ліцьвінавічы
Юр’еўская царква, Новае Сяло
Могілкавая царква, Рэчыца

Мураваная

У XVII ст. у мураваную архітэктуру Панізоўя прыйшла стылістыка барока, у XVIII ст. — віленскага барока і клясыцызму.

Помнікі мураванага дойлідзтва
Касьцёл езуітаў, Бабруйск
Фарны касьцёл, Бабруйск
Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі, Гомель

Траецкі касьцёл, Чачэрск
Царква Раства Багародзіцы, Чачэрск
Спаская царква, Чачэрск

Помнікі абарончай і грамадзянскай архітэктуры
Замак, Рагачоў
Ратуша, Гомель
Ратуша, Чачэрск

Крыніцы

^ ^а ^б ^в Насевіч В. Рэчыцкі павет // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 534.
^ Насевіч В. Тэрыторыя, адміністрацыйны падзел // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 39.
^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 477.
^ Служилые люди Сибири конца XVI — начала XVIII века. — М.; СПб., 2020. С. 149.
^ Служилые люди Сибири конца XVI — начала XVIII века. — М.; СПб., 2020. С. 492.
^ Служилые люди Сибири конца XVI — начала XVIII века. — М.; СПб., 2020. С. 116.
^ Белорусы в Сибири. — Новосибирск: Изд-во Ин-та истории СО РАН, 2000. С. 58.
^ Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9
^ Дыдзік У. Успаміны Яўхіма Кіпеля // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.
^ Курило, О. Фонетичні та деяки морфологічні особливости говірки села Хоробричів, давніше Городнянського повіту, тепер Сновськоі округи на Чернігівщині. — К., 1924. С. 4—5.
^ Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 78.
^ ^а ^б Jelski A. Powiat rzeczycki // Słownik geograficzny... T. X. — Warszawa, 1889. S. 134.
^ Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.
^ Jelski A. Powiat rzeczycki // Słownik geograficzny... T. V. — Warszawa, 1884. S. 340.

Літаратура

Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9

[evkl-1] а ^б ^в Насевіч В. Рэчыцкі павет // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 534.

[2] Насевіч В. Тэрыторыя, адміністрацыйны падзел // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 39.

[3] Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 477.

[4] Служилые люди Сибири конца XVI — начала XVIII века. — М.; СПб., 2020. С. 149.

[5] Служилые люди Сибири конца XVI — начала XVIII века. — М.; СПб., 2020. С. 492.

[6] Служилые люди Сибири конца XVI — начала XVIII века. — М.; СПб., 2020. С. 116.

[7] Белорусы в Сибири. — Новосибирск: Изд-во Ин-та истории СО РАН, 2000. С. 58.

[8] Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9

[Kipiel-1995-9] Дыдзік У. Успаміны Яўхіма Кіпеля // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.

[10] Курило, О. Фонетичні та деяки морфологічні особливости говірки села Хоробричів, давніше Городнянського повіту, тепер Сновськоі округи на Чернігівщині. — К., 1924. С. 4—5.

[11] Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 78.

[sg-12] а ^б Jelski A. Powiat rzeczycki // Słownik geograficzny... T. X. — Warszawa, 1889. S. 134.

[13] Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.

[14] Jelski A. Powiat rzeczycki // Słownik geograficzny... T. V. — Warszawa, 1884. S. 340.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]