Радзівіл Осьцікавіч
.jpg) Уяўны партрэт Радзівіла Осьцікавіча | |
 Герб «Трубы» | |
| Асабістыя зьвесткі | |
|---|---|
| Нарадзіўся | 1384 |
| Памёр | 1477 Вільня |
| Род | Радзівілы |
| Бацькі | Крысьцін Осьцік Ганна |
| Дзеці | Мікалай, Ганна |
| Дзейнасьць | палітык |
Радзівіл Осьцікавіч (у каталіцтве Мікалай; ? — 1477, Вільня) — дзяржаўны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага. Маршалак гаспадарскі (1440—1452) і земскі (1433—1434 і 1463—1474), адначасна ваявода троцкі (з 1466) і кашталян віленскі (з 1475). Пачынальнік роду Радзівілаў.
Вотчынныя ўладаньні знаходзіліся каля Кернава, Анікштаў і Ужпалю. Валодаў Нягневічамі на Наваградчыне, Харашэвічамі на Слонімшчыне, Бастынем на Піншчыне, а таксама Біржамі, Кейданамі, Шырвінтамі ды іншымі. У 1442—1477 роках быў старостам ужпальскім і пянянскім.
Імя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Ратвіл (Ratwilius[1]) і Вілірад або Вілрад (Willirad, Wilrad) — імёны германскага паходжаньня[2]. Іменная аснова -рад- (-рат-) (імёны ліцьвінаў Раталт, Радавін, Конрад; германскія імёны Ratolt, Radowin, Konrad) паходзіць ад гоцкага *rêþs[3], германскага rad- 'рада'[4], а аснова -віл- (імёны ліцьвінаў Вільбут, Вільгейда, Мунтвіл; германскія імёны Willebut, Williheid, Muntwil) — ад гоцкага wilja 'воля'[5]. Такім парадкам, імя Радзівіл азначае «рада волі»[6].
Адпаведнасьць імя Радзівіл германскаму імю Ratwilius сьцьвердзіў францускі лінгвіст-германіст Раймонд Шмітляйн, які на падставе шматгадовых дасьледаваньняў прыйшоў да высноваў пра германскае паходжаньне літоўскіх уласных імёнаў[7][8]. Адпаведнасьць імя Радзівіл германскім імёнам Ratwilius і Wilrad прызнае летувіскі лінгвіст Ёзас Юркенас(lt)[9].
Варыянты імя ў гістарычных крыніцах: Rodywyl Ostikowicz (29 лістапада 1430 року)[10]; Родивил Остикович[11] (27 верасьня 1432 року)[12]; Radiwil Hostikowicz (15 кастрычніка 1432 року)[13]; Radiwil marsalci terrae Lythuaniae [sigilla] (20 студзеня 1433 року)[14]; Radiwil terrae Lithwaniae marschalcus (27 лютага 1434 року)[15]; Радивилу Остиковичу (Радивил Остикович[16]; 1440—1492 рокі[17], 9 лістапада 1449 року[18]); Radyl Osticowicz (16 красавіка 1444 року)[19]; панъ Родивилъ Остиковичь (9 верасьня 1445 року[20], 14 траўня 1446 року[21], 8 студзеня 1452 року[22], 21 красавіка 1452 року[23], 14 красавіка 1455 року[24], 21 траўня 1463 року[25], 21 жніўня 1466 року[26], 25 траўня 1475 року[27]); Radiwil Ostikowycz (23 красавіка 1452 року)[28]; Rodiwyl Hostikowicz (21 лютага 1457 року)[29]; Родивилъ (10 сакавіка 1463 року)[30]; Radivil Osczykowicz palatino Trocensi (30 верасьня 1469 року)[31]; Nos Radiwil Oscikowitcz, pallatinus Trocensis, generalis marschalkus terre Lytphanie (3 ліпеня 1473 року)[32].
Біяграфія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]._%D0%AD%D1%9E%D0%B4%D0%B0%D0%BA%D1%96%D1%8F_%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B7%D1%96%D0%B2%D1%96%D0%BB_(%D0%A1%D1%8C%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BA-%D0%A7%D0%B0%D1%86%D1%8C%D0%B2%D1%8F%D1%80%D1%86%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F)_(1733-37).jpg)
Зь літоўскага баярскага роду, сын Осьціка гербу «Трубы», кашталяна віленскага, і Ганны (зь нявысьветленага роду). Меў братоў Станіслава (Станьку), Мікалая (Міцьку) і Барталамея (Бартку).
Упершыню ўпамінаецца ў 1411 року ў дакумэнце Торунскай умовы. У 1420—1429 роках упамінаецца як маршалак гаспадарскі вялікага князя Вітаўта. 15 кастрычніка 1432 року засьведчыў акт Гарадзельскай уніі. У 1433—1434 роках быў маршалкам земскім (вялікім)[33].
У 1440 року па сьмерці вялікага князя Жыгімонта Кейстутавіча падтрымаў абраньне Казімера, таго ж року атрымаў урады маршалка гаспадарскага і дзяржаўцы анікштынскага[33].
У 1443 року накіраваўся з войскам у Крым, дзе пасадзіў на сталец Хаджы-Гірэя[34]. Браў удзел у выправе на Маскву ў 1445 року, каб дапамагчы Васілю III аднавіць сваю ўладу. У 1446, 1447 і 1448 роках езьдзіў з пасольствамі да вялікага магістра. У 1448 року быў сярод складальнікаў мірнай умовы паміж Вялікім Княствам Літоўскім, Каралеўствам Польскім і Тэўтонскім ордэнам у Растэнбургу. У 1449 року з дапамогай Васіля III пасьпяхова дзеяў супраць мяцежнага князя Міхала Жыгімонтавіча, адваяваў Старадуб, Ноўгарад-Северскі, Радагашч, Поціўль, Бранск[33].
У першай палове 1450-х рокаў ачоліў магнацкую апазыцыю супраць вялікага князя Казімера і быў ёй прапанаваны як кандыдат на вялікакняскі сталец. У 1452 року шукаў падтрымкі ў хана Залатой Арды Сэід-Ахмэда, але таго разьбіў Хаджы-Гірэй. У 1455 року вярнуўся ў Літву, дзе яго пазбавілі ўсіх урадаў. Пазьней пакінуў апазыцыю, у 1463 року зноў стаў маршалкам земскім, а з 1466 року — ваяводам троцкім[35].
У 1473 року браў удзел у вызначэньні граніцы зь Інфлянтамі. У 1475 року[33] атрымаў урад кашталяна віленскага. Разам зь Міхалам Кезгайлам кіраваў дзяржавай ў час ад’ездаў вялікага князя, у 1470-я рокі ачольваў дэлегацыю ў разьвязваньні памежных спрэчак з Псковам і Інфлянцкім ордэнам. 13 жніўня 1477 року ўпамінаецца як нябожчык[16].
Яго жонкай, магчыма, была дачка Судзімонта. У шлюбе нарадзіліся дзеці:
- Мікалай (каля 1440—1509), намесьнік смаленскі (1482—1486) і наваградзкі (1488—1490), кашталян троцкі (1488—1491), ваявода віленскі і канцлер вялікі літоўскі (з 1492)
- Ганна, якая выйшла замуж за Пецьку Ягайлавіча, а пазьней стала манашкай.
16 і 26 судзеня 1451 року склаў дзьве суплікі да Папы, дзе адзначыў сваё каталіцкае хроснае імя — Мікалай. Фундаваў парафіяльны касьцёл ва Упніках[35].
Мова і культура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У 1473 року разам з старостамі жамойцкім Янам Кезгайлавічам (Johannes Kenszgailowitcz), браслаўскім Багданам Саковічам і лідзкім Янам Кучуком уклаў на граніцы зь Інфлянцкім ордэнам акт аб размежаваньні «нашых літоўскіх» (nostram Lythphanorum) зямель зь Інфлянтамі; у акце ўпаміналіся межы, называныя «граніцы» (granicies), і пагорак, які «па-народнаму» называўся «капец» (colliculum alias kopecz)[36], а таксама сьцьвярджаліся «народнае вымаўленьне» (vulgo apellatarum) літоўскіх адыменных назваў мясцовасьцяў Войшвілы (Woyszwily) і Шадзіборы (Szedibory)[37]. Гэта адпавядае многім іншым тагачасным лацінскім граматам літоўскіх князёў і баяраў, дзе з азначэньнем «народны» («гутарковы») падаваліся менавіта беларускія словы[38].
Да акту Гарадзенскай умовы (1434 год) прывесіў пячаць з лацінамоўным гатычным надпісам[39]:
∗ s ∗ radivvil + asticav lt*⁑*ewski ⁑ mardchalz
Галерэя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Іканаграфія Радзівіла Осьцікавіча
-
Зь Нясьвіскай партрэтнай галерэі, 1733—1737 рр. -
З альбома «Выявы роду Радзівілаў». Г. Ляйбовіч, 1758 р. -
Невядомы мастак, XIX ст. -
М. Старкман, 1857 р.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Series episcoporum ecclesiae catholicae. — Ratisbonae, 1873. P. 618.
- ^ Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 1219, 1605.
- ^ Kremer D. Die Germanischen Personennamen in Katalonien // Estudis romànics. Nr. 14, 1972. S. 193.
- ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 18.
- ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 17.
- ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 24.
- ^ Schmittlein R. Les noms d’eau de la Lituanie (suite) // Revue internationale d’onomastique. Nr. 3, 1964. P. 162.
- ^ Schmittlein R. Les noms d’eau de la Lituanie (fin), le nom de Radziwill // Revue internationale d’onomastique. Nr. 4, 1964. P. 281—292.
- ^ Юркенас, Ю. Основы балтийской и славянской антропонимики. — Вильнюс, 2003. С. 38.
- ^ Полехов С. В. Наследники Витовта. — М., 2015. С. 515.
- ^ Собрание древних грамот и актов городов: Вильны, Ковна, Трок, православных монастырей, церквей и по разным предметам: Ч. 1. — Вильно, 1843. С. 6.
- ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 327.
- ^ Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 81.
- ^ Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 94.
- ^ Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 105.
- ^ а б Пятраўскас Р. Літоўская знаць у канцы XIV—XV ст.. — 2-е выд. — Смаленск, 2014. С. 214.
- ^ Lietuvos Metrika. Knyga 3 (1440—1498). — Vilnius, 1998. P. 32, 54.
- ^ Lietuvos Metrika. Knyga 3 (1440—1498). — Vilnius, 1998. P. 66.
- ^ Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 1: 1387—1468. — Kraków, 1932. S. 206.
- ^ Пожалование в. к. л. Казимира Радзивиллу Остиковичу на Вижунские сеножати (1445), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
- ^ Грамота в. к. л. Казимира Радзивиллу Остиковичу на 9 человек, живущих на немецкой границе (1446), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
- ^ Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 1, 1366—1506. — Lwów, 1887. S. 48.
- ^ Грамота в. к. л. Казимира о разрешении Радзивиллу Остиковичу поселить трех человек в Олунгах (1452), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
- ^ Грамота в. к. л. Казимира о разрешении Радзивиллу Остиковичу поселить шесть человек Роквян в Биржах близ немецкой границы (1455), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
- ^ Грамота в. к. л. Казимира для Радзивилла Остиковича на человека Воинейка Мостейковича (1463), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
- ^ Письмо в. к. л. Казимира наместникам Трокского воеводства и Жемайтии о выдаче немецкой челяди (1466), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
- ^ Письмо в. к. л. Казимира боярам Гедройтским с запретом вступаться в бортную землю Гедишки (1475), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
- ^ Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 1: 1387—1468. — Kraków, 1932. S. 236.
- ^ Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 1: 1387—1468. — Kraków, 1932. S. 253.
- ^ Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 3, 1432—1534. — Lwów, 1890. S. 12.
- ^ Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 2: 1468—1501. — Kraków, 1939. S. 305.
- ^ Собрание государственных и частных актов, касающихся истории Литвы и соединенных с ней владений (от 1387 до 1710 года), изданное Виленской археологической комиссией под ред. ученого секретаря Маврикия Круповича. Ч. 1. — Вильно, 1858. С. 22.
- ^ а б в г Пазднякоў В. Радзівіл Осцікавіч // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 501.
- ^ Андреев А. Р. Крым — улус Золотой Орды. Венеция и владения Генуи в Крыму. Создание Крымского ханства. XIII—XV века // История Крыма. — М.: Белый волк, 2002.
- ^ а б Пятраўскас Р. Літоўская знаць у канцы XIV—XV ст.. — 2-е выд. — Смаленск, 2014. С. 215.
- ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 64.
- ^ Описание Рукописного отделения Виленской публичной библиотеки. Вып. 3. — Вильна, 1898. С. 41.
- ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 39—46.
- ^ Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 100.
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
- Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. — (сьціслая вэрсія кнігі: Вытокі Вялікае Літвы. — Менск, 2021. — 89 с.)
- Пятраўскас Р. Літоўская знаць у канцы XIV—XV ст.: Склад — структура — улада / пераклад А. Мікус. — 2-е выд. — Смаленск: Інбелкульт, 2014. — 386 с. — ISBN 978-5-00076-015-4
- Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: Тэхналогія, 2001. — 216 с. — 500 ас. — ISBN 978-985-458-050-4
- Semkowicz W. O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle 1413 r. // Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. T. 5, 1920. — Kraków: 1921. — С. 42.
