Чашнікі

Чашнікі
Панарама мястэчка, Н. Орда, 1876
Герб Чашнікаў Сьцяг Чашнікаў
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Чашніцкі
Насельніцтва:	9600 (2006)
Тэлефонны код:	+375 2133
Паштовы індэкс:	211150
Геаграфічныя каардынаты:	54°45′ пн. ш. 29°15′ у. д.
Чашнікі на мапе Беларусі Чашнікі
Галерэя здымкаў у Wikimedia Commons

Ча́шнікі — места ў Беларусі, на рацэ Вула. Адміністрацыйны цэнтар Чашніцкага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва 9,6 тыс. чал. (2006). Знаходзяцца за 95 км на паўднёвы захад ад Віцебску, за 3 км ад чыгуначнай станцыі Чашнікі (лінія Ворша — Лепель). Аўтамабільныя дарогі на Лепель, Новалукомаль, Сянно.

Назва

Існуе некалькі тлумачэньняў паходжаньня тапоніму «Чашнікі». Паводле першай вэрсіі, ён утварыўся ад слова чашнік — пасады ў Вялікім Княстве Літоўскім. Паводле другога тлумачэньня, паселішча месьціца ў нізкім месцы (на Чашніцкай нізіне), нібы ў чашы, — адсюль і назва. Апроч гэтага, тапонім зьвязваюць з разьвіцьцём тут у даўнія часы ганчарнай справы: ганчары выраблялі збаны, гарлачы, міскі, чашкі — што, імаверна, і дало назву паселішчу.

Гісторыя

Першы пісьмовы ўспамін пра Чашнікі зьмяшчаецца ў пераліку буйных паселішчаў Полаччыны і датуецца 1504. У Інфлянцкую вайну, на загад Івана Жахлівага, на правым беразе Вулы збудавалі ўмацаваны замак (спалены ў 1708). У 1564 каля Чашнікаў на Іванскіх палях абаронцы Вялікага Княства Літоўскага пад камандаю гетмана вялікага Мікалая Радзівіла «Рудога» нечаканым ударам разьбілі 25-тысячнае маскоўскае войска Шуйскага. Сам Шуйскі загінуў у бітве. У 1567 войскі Вялікага Княства Літоўскага зноў разьбілі маскоўскіх захопнікаў. З 1568 Чашнікі знаходзіліся ў валоданьні Ганны Радзівілаўны. У 1580 кароль і вялікі князь Стэфан Баторы прымаў у мястэчку Шышмарова, пасла Івана Жахлівага.

З пач. XVI ст. Чашнікі знаходзіліся ў складзе Полацкага ваяводзтва, у валоданьні князёў Лукомскіх. У кан. XVI ст. мясьціна перайшла да Кішкаў, у пач. XVІI ст. — да Друцкіх-Сакалінскіх, пазьней Сапегаў. Станам на 1633 у Чашніках было 109 будынкаў, 16 крамаў, паселішча належала Казаноўскім. З 1649 мясьціна была ў валодіньні Слушкаў. У 1664 харунжы вялікі Дамінік Служка фундаваў тут кляштар дамініканаў. У 1722 мястэчка перайшло да С. Быкоўскага-Лапоты, у 1785 — да Валадковічаў. У 1786 пры дамініканскім кляштары збудавалі мураваны касцёл, у якім захоўвалася цудоўная фігура Пана Езуса, шанаваная мясцовым насельніцтвам. У XVІІI ст. дзейнічала прыстань, больш за 40 складоў, працавалі майстэрні вырабу стругаў — гандлёвых суднаў. У гэты час Чашнікі атрымалі шэраг прывілеяў. У 1791 мястэчка зрабілася сталіцай Полацкага ваяводзтва.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Чашнікі апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, у Лепельскім павеце Полацкай, з 1796 Беларускай, з 1802 Віцебскай губэрні. У вайну 1812 году каля мястэчка адбылася бітва паміж расейскімі (пад камандай Вітгенштэйна) і францускімі (пад камандай Віктора) войскамі. У 1832 па здушэньні вызвольнага паўстаньня расейскія ўлады скасавалі кляштар дамініканаў, па чым парафію абслугоўвалі дыяцэзіяльныя ксяндзы. Цягам 1843—1845 у мястэчку збудавалі Спаса-Праабражэнскую царкву. У сяр. XІX ст. у Чашніках налічвалася каля 2,5 тысяч жыхароў; сярод местачкоўцаў было нямала лёцманаў, якія наймаліся ўвесну на баркі, праводзячы іх па Дзьвіне да Рыгі. У 1868 па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня расейскія ўлады гвалтоўна перарабілі касьцёл Сьв. Лукі на праваслаўную царкву.

У 1886 у Чашніках адкрылася папяровая фабрыка. Паводле вынікаў перапісу (1897) у мястэчку было 703 будынкі, працавалі лячэбніца, аптэка, 2 народныя вучэльні. У пач. XX ст. тут было ледзьве 5000 жыхароў. Насельніцтва займалася земляробствам, увесь гандаль канцэнтраваўся ў руках габрэяў. Станам на 1906 у Чашніках было 5 камяніцаў, 1332 драўляных будынкаў, зь якіх 642 жылыя будынкі, нежылыя — 695. У 1909 адкрылася меская вучэльня, пераўтвораная ў 1913 на вышэйшую пачатковую.

1 студзеня 1919 згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Чашнікі ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. 17 ліпеня 1924 Чашнікі вярнулі ў БССР, дзе яны зрабіліся цэнтрам раёну Віцебскай, пазьней Лепельскай акругаў. У 1925 пачала дзейнічаць чыгуначная станцыя Чашнікі. З 1938 мястэчка знаходзіцца ў складзе Віцебскай вобласьці. 27 верасьня 1938 Чашнікі атрымалі афіцыйны статус гарадзкога пасёлку. У Другую сусьветную вайну з 5 ліпеня 1941 да 27 чэрвеня 1944 мястэчка знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

Цягам 1962—1965 Чашнікі ўваходзілі ў склад Бешанковіцкага раёну. 7 лютага 1966 паселішча атрымала статус места. У 2004 Чашнікі адзначылі сваё 500-годзьдзе. 20 студзеня 2006 адбылося афіцыйнае зацьверджаньне мескага гербу.

Насельніцтва

• XIX стагодзьдзе: 1838 — 2783 чал. (1405 муж. і 1378 жан.), зь іх шляхты 3 муж. і 4 жан., духоўнага стану каталіцкага 6 муж. і 5 жан, духоўнага стану праваслаўнага 2 муж. і 3 жан., купцоў-юдэяў 35 муж. і 32 жан., мяшчанаў-юдэяў 767 муж. і 822 жан., сялянаў абшарніцкіх 80 муж. і 58 жан., сялянаў скарбовых 500 муж. і 450 жан., аднадворцаў 4 муж. і 2 жан., адстаўных салдатаў 8 муж. і 2 жан.; 1897 — 4590 чал.
• XX стагодзьдзе: 1906 — 5530 чал, зь іх хрысьціянаў 1254, юдэяў 4276, шляхты 1, чыноўнікаў 26, духоўнага стану 8, купцоў 121, мяшчанаў 4390, сялянаў 985; 1939 — 3,5 тыс. чал.; 1970 — 6,6 тыс. чал.; 1991 — 10,5 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2003 — 9,6 тыс. чал.; 2006 — 9,6 тыс. чал.; 2010 — 9,2 тыс. чал.

Адукацыя

У Чашнінах працуюць 4 сярэднія школы, сацыяльна-пэдагагічны цэнтар, цэнтар дзіцячай творчасьці. 1 верасьня 2004 на базе СШ № 2 утварылася гімназія.

Культура

Дзейнічаюць дом культуры, дом рамёстваў, 3 бібліятэкі (цэнтральная раённая бібліятэка, дзіцячая бібліятэка, меская бібліятэка сямейнага чытаньня), гістарычны музэй.

Мас-мэдыя

У месьце выдаецца раённая газэта «Чырвоны прамень»: наклад больш за 5 тыс. асобн., выходзіць 2 разы на тыдзень.

Забудова

У плянавальнай структуры Чашнікаў вылучаюцца 3 часткі: гістарычная, сучасны цэнтар і селішча папяровай фабрыкі. Забудоўваюцца места згодна з генэральнымі плянамі, распрацаванымі ў 1970 і 1980. Утварыўся мікрараён з 5-павярховымі будынкамі. 2-5-павярховыя дамы пераважна ў цэнтры места і ў фабрычным мястэчку. У 1986 зьявіўся праект дэталёвага плянаваньня цэнтру. У паўднёва-ўсходняй частцы места канцэнтруюцца прамысловыя прадпрыемствы.

Эканоміка

Прадпрыемствы цэлюлозна-папяровай, лёгкай, харчовай прамысловасці, па пачатковай апрацоўцы лёну.

Пералік прамысловых прадпрыемстваў Чашнікаў
ААТ Папяровая фабрыка «Чырвоная зорка». КВП «Чашнікіспэцвопратка». КУВП «Завод харчовых прадуктаў».

Транспарт

Праз Чашнікі праходзяць аўтамабільныя дарогі: Р62 (Чашнікі — Клічаў — Бабруйск), Р86 (Багушэўск (ад М8) — Сянно — Мядзел) і Р111 (Бешанковічы — Чашнікі).

Аўтобусная станцыя злучае места са сталіцай краіны Менскам і абласным цэнтрам Віцебскам.

Турыстычная інфармацыя

Касьцёл Сьв. Лукі, зьнішчаны ў 1960-я

Дзейнічае Чашніцкі гістарычны музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Чашнікі» (пляц Волі, 5).

Выдатныя мясьціны

• Гістарычная забудова (XIX — пач. ХХ стст.; фрагмэнты)
• Могілкі габрэйскія
• Царква Праабражэньня Гасподняга (1843—1875)

Страчаная спадчына

• Замак (XVI ст.)
• Касьцёл Сьвятога Лукі й кляштар дамініканаў (1674)
• Кляштар марыявітак

Вядомыя асобы

• Янка Журба (1881—1964) — беларускі паэт (нар. у колішняй в. Купінка — цяпер у межах м. Чашнікі)
• Рыгор Рэлес (1913—2004) — беларускі габрэйскі літаратар

Літаратура

• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Чашніцкага р-на. — Мн.: Беларуская навука, 1997. — 542 с. ISBN 5-343-01611-1.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын. — 616 с. — ISBN 985-11-0276-8
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Святы Казімір у Паазер’і: 400 гадоў каталіцызма ў Лепельскім краі. — Лепель: Выдавецкая ініцыятыва LEPLE, 2004.
• Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
• Czaśniki // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna. — Warszawa, 1880. S. 775—776.

Вонкавыя спасылкі

Чашнікі — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• м. Чашнікі на Radzima.org
• Чашнікі на Прыдзвінскі крайн: Гісторыя і сучаснасць
• Чашнікі — парафія Перамянення Пана на Catholic.by
• Фатаздыкі на Globus.tut.by
• Надвор’е ў Чашніках