Полацкае ваяводзтва

	Полацкае ваяводзтва
	Герб
Агульныя зьвесткі
Краіна	Вялікае Княства Літоўскае
Статус	ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага[d]
Адміністрацыйны цэнтар	Полацак
Дата ўтварэньня	1504
Дата скасаваньня	1793
Ваяводы	Ваяводы полацкія
Кашталяны	Кашталяны полацкія
Насельніцтва	гл. Дэмаграфія
Плошча	18,8 тыс. км²
Час існаваньня	1504—1793
Месцазнаходжаньне Полацкаага ваяводзтва
	Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

По́лацкае ваяво́дзтва^[a] — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на поўначы Вялікага Княства Літоўскага. Плошча каля 18,8 тыс. км². Сталіца — места Полацак. Найбольшыя месты і мястэчкі: Асьвея, Бешанковічы, Глыбокае, Дзісна, Друя, Лепель, Ула і Ўшачы^[2].

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Ульскі замак

У 1504 годзе Полацкае намесьніцтва (колішняе Полацкае княства) атрымала статус ваяводзтва^[1]. У 1537 годзе на карысьць Маскоўскай дзяржавы страчаны Себеж і шэраг дробных памежных воласьцяў (г. зв. «Завалочча»). У 1563—1581 гадох войскі маскоўскага гаспадара Івана IV Тырана акупавалі значную частку Полаччыны.

У 1618 годзе ў выніку вайны з Маскоўскай дзяржавай у склад ваяводзтва вярнуліся Невельская і Себеская воласьці. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) Полаччыну акупавалі войскі маскоўскага гаспадара Аляксея Міхайлавіча.

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Полацкага ваяводзтва ліцьвінамі: «литвин… торговый человек города Полоцка Ондрей Митев» (1609—1610 гады)^[3], «…приехал <…> ис Полотцка ко Пскову <…> торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)^[4], «…литвин торговый человек полочанин Кондрашко Яковлев сын» (1625 год)^[5], «…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин^[b] Полотцкого повету» (1631 год)^[7], «литвин Янька Бобровский… Полоцкого повету, шляхецкий сын»^[8], «литвин Александр [Олехновский] в роспросе сказался родом белорусец, Полоцкого повету, шляхтич; отец его был шляхтич же, испомещен был под Вильной в Ошмянском повете, и отец де его то имение свое продал, а в то место имение купил в Полоцком повете»^[9] (абодва 1632 год), «…на литвина, на полочанина, торгового человека, на Левку Схомроченкова» (1649 год)^[10], «…а взятой мужик сказал: из Полотцка литвин, Яном зовут Ярин» (1656 год)^[11].

У 1773 годзе ў зьвязку з захопам Расейскай імпэрыяй значнай часткі ваяводзтва, ягоную сталіцу перанесьлі ва Ўшачы. У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) пад расейскай уладай апынулася рэшта тэрыторыі Полаччыны.

Сымболіка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Герб ваяводзтва меў наступны выгляд: «Пагоня ў белым полі»^[12].

Ваяводзкая харугва была белага або, паводле іншых зьвестак, ружовага колеру з выяваю гербу Пагоня ў цэнтры^[13].

Мескія гербы атрымалі Друя, Дзісна, Невель, Полацак, Себеж, Ула, Ушачы.

Герб Полацкага ваяводзтва Пагоня
1712 г.
каля 1720 г.
1794 г.
канец XIX ст. (рэканструкцыя)

Геаграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Аблога Полацку, 1579 г.

На поўначы межавала з Інфлянтамі і Маскоўскай дзяржавай, на ўсходзе — зь Віцебскім паветам Віцебскага ваяводзтва, на поўдні — зь Менскім паветам Менскага ваяводзтва, на захадзе — з Ашмянскім і Браслаўскім паветамі Віленскага ваяводзтва^[14].

Рака Дзьвіна падзяляла ваяводзтва на дзьве роўныя часткі. Большасьць тэрыторыі на поўнач ад яе займалі слабазаселеныя дзяржаўныя і магнацкія воласьці, асноўная частка шляхецкіх маёнткаў ляжала на поўдзень ад Дзьвіны^[15].

На тэрыторыі ваяводзтва знаходзіліся месты і мястэчкі: Арэхаўна, Асьвея, Бабынічы, Бачэйкаў, Бешанковічы, Валосавічы, Валынцы, Варонеч, Ветрына, Галубічы, Гарбачэва, Глыбокае, Гомель, Губін, Дзісна, Друя, Дрыса, Камень, Каханавічы, Кублічы, Лепель, Лужкі, Лявонпаль, Невель, Павульле, Пліса, Полацак, Празарокі, Пышна, Росіца, Себеж, Селішча, Сіроцін, Ула, Ушачы, Чашнікі, Юхавічы, Экімань, Язна.

Магдэбурскае права мелі Бешанковічы (4.10.1634), Дзісна (20.01.1569), Друя (3.03.1620), Невель (3.03.1623), Полацак (4.10.1498), Себеж (22.03.1623), Селішча, Сіроцін (12.01.1767), Ула (31.03.1648), Ушачы (23.06.1758).

Полаччына на старах мапах
Полацкае ваяводзтва, 1579 г.
Полацкае, Віцебскае і Амсьціслаўскае ваяводзтвы, 1665 г.
Віленскае, Полацкае і Віцебскае ваяводзтвы, 1772 г.
Менскае, Амсьціслаўскае, Полацкае і Віцебскае ваяводзтвы, 1781 г.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Панарама Полацку, 1812 г.

Ваяводзтва не падзялялася на паветы. У ягоны склад ўваходзілі Дзісьненскае^[12], Лепельскае і Невельскае староствы (дзяржаўныя воласьці), а таксама прылеглыя прыватнаўласьніцкія маёнткі.

Ваяводзкі і павятовы соймікі праходзілі ў Полацку, з 1773 году — ва Ўшачах. Полацкая шляхта абірала двух паслоў на Вальны сойм Рэчы Паспалітай, а таксама двух дэпутатаў на Галоўны Трыбунал (аднаго на «літоўскую» і аднаго на «рускую» кадэнцыю).

Дэмаграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У сярэдзіне XVII ст. Полацкае ваяводзтва налічвала 23 204 дымоў. Паводле сучасных падлікаў, да вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) колькасьць насельніцтва складала каля 186 тыс. чал., па вайне яно скарацілася да 41 тыс. чал.^[16]

Ураднікі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўныя артыкулы: ваяводы полацкія і кашталяны полацкія

У Сэнаце Рэчы Паспалітай Полацкае ваяводзтва мела двух прадстаўнікоў — ваяводу і кашталяна. Паводле вялікакняскіх прывілеяў, мясцовы ваявода (як і віцебскі) прызначаўся толькі са згоды мясцовай шляхты^[14].

Згодна зь Люблінскай уніяй (1569 год) ваявода полацкі паводле значнасьці займаў месца пасьля люблінскага і перад бельскім. За ўвесь час свайго існаваньня ваяводзтва мела 21 ваяводу і 16 кашталянаў^[12].

Ваяводзкі мундзір быў аднолькавым з смаленскім — малінавы («кармазыновы») кунтуш і цёмна-сінія («гранатовыя») жупан і адвароты^[14].

Архітэктура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Драўляная[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

На Полаччыне склалася даўняя традыцыя драўлянага дойлідзтва.

Помнікі традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры
Спаская царква, Бачэйкаў (званіца з XIX ст.)
Мікольская царква, Бешанковічы
Царква Сьвятых Пятра і Паўла, Бешанковічы
Царква Раства Багародзіцы, Валосавічы

Пакроўская царква, Вярбілава
Васкрасенскі манастыр, Дзісна
Царква, Крывое Сяло
Духаўская царква, Плісы (званіца з XIX ст.)

Мураваная[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У XVIII ст. у мураваную архітэктуру Полаччыны прыйшла стылістыка віленскага барока.

Помнікі мураванага сакральнага дойлідзтва
Царква Сьвятых Пятра і Паўла, Друя
Мітрапаліцкая царква, Струньне
Царква Сьвятых Барыса і Глеба, Полацак
Царква Сьвятога Спаса, Полацак

Помнікі архітэктуры віленскага барока
Царква Сьвятых Пятра і Паўла, Беразьвечча
Касьцёл дамініканаў, Валынцы
Касьцёл кармэлітаў, Глыбокае
Касьцёл францішканаў, Губін

Заўвагі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

^ ст.-бел. Воеводство Полоцкое; лац. Palatinatus Polocensis, польск. Województwo mińskie
^ Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя» (Цьвярскі летапіс 1306 году); «литвин родом» пра Даўмонта Пскоўскага («Пролог», напісаны ў Пскове ў канцы XIV ст.^[6]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

^ ^а ^б Насевіч В. Тэрыторыя, адміністрацыйны падзел // ВКЛ. Энцыкл. — Менск: 2005 Т. 1. С. 34—39.
^ Насевіч В. Полацкае ваяводства // ВКЛ. Энцыкл. — Менск: 2005 Т. 2. С. 448.
^ Мальцев В. П. Записки о смерти «тюремных сидельцев» в смоленских тюрьмах в 1609—1610 гг. // Исторический архив. № 5, 1960.
^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.
^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 87.
^ Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 200.
^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.
^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 402.
^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 432.
^ Записки Московского археологического института. Т. 14. — М., 1911. С. 411.
^ Дополнения к актам историческим, собранные и изданные археографической коммиссией. Т. 4. — СПб., 1851. С. 68.
^ ^а ^б ^в Jelski A. Województwo połockie // Słownik geograficzny... T. V. — Warszawa, 1894. S. 341.
^ Насевіч В. Полацкае ваяводства // ВКЛ. Энцыкл. — Менск: 2005 Т. 2. С. 446.
^ ^а ^б ^в Łabuński J. Województwo połockie // Słownik geograficzny... T. V. — Warszawa, 1894. S. 720.
^ Насевіч В. Полацкае ваяводства // ЭГБ. — Менск: 1999 Т. 5. С. 524.
^ Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Менск: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9

[2] ст.-бел. Воеводство Полоцкое; лац. Palatinatus Polocensis, польск. Województwo mińskie

[8] Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя» (Цьвярскі летапіс 1306 году); «литвин родом» пра Даўмонта Пскоўскага («Пролог», напісаны ў Пскове ў канцы XIV ст.^[6]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)

[evkl-1] а ^б Насевіч В. Тэрыторыя, адміністрацыйны падзел // ВКЛ. Энцыкл. — Менск: 2005 Т. 1. С. 34—39.

[3] Насевіч В. Полацкае ваяводства // ВКЛ. Энцыкл. — Менск: 2005 Т. 2. С. 448.

[4] Мальцев В. П. Записки о смерти «тюремных сидельцев» в смоленских тюрьмах в 1609—1610 гг. // Исторический архив. № 5, 1960.

[5] Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.

[6] Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 87.

[7] Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 200.

[9] Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.

[10] Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 402.

[11] Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 432.

[12] Записки Московского археологического института. Т. 14. — М., 1911. С. 411.

[13] Дополнения к актам историческим, собранные и изданные археографической коммиссией. Т. 4. — СПб., 1851. С. 68.

[sg1-14] а ^б ^в Jelski A. Województwo połockie // Słownik geograficzny... T. V. — Warszawa, 1894. S. 341.

[15] Насевіч В. Полацкае ваяводства // ВКЛ. Энцыкл. — Менск: 2005 Т. 2. С. 446.

[sg-16] а ^б ^в Łabuński J. Województwo połockie // Słownik geograficzny... T. V. — Warszawa, 1894. S. 720.

[17] Насевіч В. Полацкае ваяводства // ЭГБ. — Менск: 1999 Т. 5. С. 524.

[18] Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.

[kniastva-19] Адміністрацыйныя адзінкі, што выступаюць у крыніцах з назвай княства, без уліку фэўдальных вотчынаў з той жа назвай

[lublin-20] а ^б ^в ^г Перайшло ў склад Польшчы перад складаньнем Люблінскай уніі

[zamojc-21] а ^б Фактычна роўная ваяводзтву

[22] Супольнае падпарадкаваньне Вялікаму Княству Літоўскаму і Каралеўству Польскаму

[1]

[a]

[2]

[3]

[4]

[5]

[b]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[6]

[i]

[ii]

[iii]

[iv]