Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)

Помнік сакральнай архітэктуры
Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла
Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла
Краіна	Беларусь
Места	Менск
Каардынаты	53°54′17.12″ пн. ш. 27°33′5.50″ у. д. / 53.9047556° пн. ш. 27.5515278° у. д. / 53.9047556; 27.5515278Каардынаты: 53°54′17.12″ пн. ш. 27°33′5.50″ у. д. / 53.9047556° пн. ш. 27.5515278° у. д. / 53.9047556; 27.5515278
Канфэсія	праваслаўе і Беларускі экзархат
Эпархія	Менская япархія
Архітэктурны стыль	барокавая архітэктура^[d] і рэнэсансная архітэктура^[d]
Дата заснаваньня	XVII ст.
Статус	Ахоўная зона
Сайт	sppsobor.by
Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла на мапе Беларусі Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла
Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла на Вікісховішчы

Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла — помнік архітэктуры XVII стагодзьдзя ў Менску, дамінанта комплексу колішняга манастыра і гістарычных мясцовасьцяў Нізкага Рынку і Ракаўскага прадмесьця. Знаходзіцца на рагу вуліцаў Ракаўскай і Нямігі (вуліца Ракаўская, 4). Пры пабудове была ў юрысдыкцыі Канстантынопальскага патрыярхату, цяпер — у валоданьні Маскоўскага патрыярхату. Твор архітэктуры барока. Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі.

Царква Сьвятых Пятра і Паўла — адзіная праваслаўная царква ў Менску ў XVII—XVIII стагодзьдзях, якая не прыняла Уніі. У наш час тут стала праводзіцца першая ўва ўсім месьце служба на беларускай мове.

Беларускія набажэнсты

На 2021 год у Петрапаўласкім саборы па-беларуску ладзілі:

штосераду а 17:00—18:00 малебен за беларускі народ з акафістам віленскім мучанікам Антонію, Яну і Яўстафію;
штосуботу а 8:00—9:20 боскую літургію^[1].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

З далучэньнем менскіх архімандрытаў да Уніі праваслаўныя месьцічы з блаславеньня патрыярха ерусалімскага Тэафана ўтварылі брацтва імя Сьвятога Яна Хрысьціцеля і пастанавілі заснаваць мужчынскі манастыр Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла^[2]. У 1611 годзе Аўдоцьця Друцкая-Горская (удава Багдана Статкевіча) ахвяравала на пабудову манастыра 3 пляцы на вуліцы Юраўскай. 52 шляхціцы і мяшчаніны Менску і Менскага ваяводзтва ў 1612 годзе адмысловай граматай абвясьцілі сябе царкоўнымі старастамі і фундатарамі гэтага манастыра: Багдан, Іван і Аляксандар Агінскія, Юры Скумін-Тышкевіч, Адам Ваньковіч, Рыгор Валадковіч, Канстантын Ратомскі, Стэфан Гладкі, Аляксандар Трызна, Юры Сулятыцкі, Яраш Валадковіч, Іван Гараін, Захар Заруцкі, Рыгор Уняхоўскі, Іван Уняхоўскі, Адам Трызна, Багдан Стацкевіч, Іван Стацкевіч, Аляксандар Косаў, Іван Рагаза, Стэфан Рагаза, Мікалай Васілеўскі, Аляксандар Граўза-Сноўскі, Марцін Зарнеўскі, Станіслаў Набароўскі, Андрэй Сялява, Зыгмант Палнеўскі, Іван Станкевіч, Дзімітр Цяшэйка, Павал Есьман, Аляксандар Крупка, Рыгор Пакаршынскі, Іван і Філон Каханы, Васіль Хадачынскі, Аляксандар Войніч, Іван Вербіловіч. Андрэй Вярыга, Фёдар Львовіч Кустынскі, Пётар Прыбытак, Багдан Завалай, Іван Дабрынеўскі, Філон Шымковіч, Кандрат Давыдовіч, Іван Стахоўскі, Васіль Сталпавіцкі Станкевіч, Павал Ляскевіч, Васіль Кірык, Марцін Рагаза, Стэфан Пашкоўскі і Філон Турчын^[3].

У 1613 годзе завяршылася ўзьвядзеньне манастырскага комплексу. Відаць, сьпярша ўсе будынкі былі драўлянымі. У 1620 годзе мітрапаліт кіеўскі Ёў Барэцкі блаславіў пабудову мураванага манастыра. На блаславеньне настаяцеля архімандрыта Лявонція Карповіча ў будаваньні бралі ўдзел некалькі інакаў манастыра Сьвятога Духа, якія засталіся ў праваслаўі. Адзін зь іх — ігумен Павал Дамжава — кіраваў будоўляй. Мэцэнатамі манастыра былі пратэстанты Януш Радзівіл, Марцін Валадковіч і Ян Агінскі. У 1620 годзе княжна Ганна Тышкевіч ахвярала манастыру грошы, у 1635 годзе Мікалай Дзераваед — уласную маёмасьць. У 1624 годзе мітрапаліт кіеўскі Пётар Магіла выдаў грамату з блаславеньнем на заснаваньне жаночага манастыра. Намаганьнямі брацтва пры манастыры адкрыліся друкарня, школа, шпіталь. Прыстанак быў прыпісаны да Віленскага Сьвятадухаўскага манастыра, які знаходзіўся ў юрысдыкцыі патрыярха канстантынопальскага. У сваю чаргу менскаму прыстанку падпарадкоўваліся манастыры Сьвятой Тройцы ў Прылуках, Узьнясеньня Гасподняга ў Лагойску і Сьвятога Спаса жаночы ў Менску.

Будаваньне царквы Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла вялося хутчэй за ўсё ў 1620-я гады^[4] або ў 1620—1630-я^[5]. Гэтага датаваньня прытрымліваецца гісторык Расьціслаў Баравы, які грунтоўна прааналізаваў вялікую колькасьць дакумэнтаў, зьвязаных з гісторыяй помніка. Такі час пабудовы мураванай царквы зьяўляецца больш імаверным, чым прапанаваны Міколай Шчакаціхіным, які лічыў, што яе «мураваны гмах быў, пэўна, закладзены ў сярэдзіне XVII стагодзьдзя і ў другой палове яго быў скончаны ў тых самых прыблізна формах, як і будынак бэрнардынскага касьцёла» (жаночага ў Менску). Таксама існуе меркаваньне пра ўзьвядзеньне мураванай царквы ў 1611—1613 гадох^[2].

На працягу амаль 2 стагодзьдзяў манастыр быў апірышчам супраціўнікаў Уніі ў месьце і набыў вядомасьць сярод царкоўнай герархіі. У 1635 годзе яго наведаў Пётар Магіла, у 1670-я гады — мітрапаліт македонскі Сафроні Галепанос. Захавалася пячатка XVII ст. з выявай імавернага выгляду царквы. У 2-й палове XVIII ст. манастыр прыйшоў у заняпад, значна пацярпеў ад пажару (абваліліся скляпеньні царквы, адлупіўлася насьценнае малярства). На 1766 год брація манастыра складалася з ігумена, 2 манахаў і 2 паслушнікаў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай (1795 год), калі Менск апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, царкву рэканструявалі коштам маскоўскай гаспадыні Кацярыны II і на яе жаданьне пераасьвяцілі ў Кацярынінскую. У 1793 годзе царква Сьвятой Кацярыны атрымала статус саборнай царквы новаўтворанай Менскай япархіі Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы). Аднак ў 1799 годзе з прычыны знаходжаньня на паўночна-заходняй ускраіне места на блаславеньне архіяпіскапа менскага Ёва (Пацёмкіна) царкву пераўтварылі ў прыходзкую і толькі ў 1844 годзе зноў зрабілі саборнай.

Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня (1863—1864) улады Расейскай імпэрыі ўчынілі істотную перабудову царквы з мэтай маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага: у 1870—1872 гадох з блаславеньня япіскапа Аляксандра Дабрыніна на вылучаныя Мураўёвым-Вешальнікам сродкі на яе надбудавалі шатры, завершаныя купаламі-цыбулінамі. Асьвячэньне зьвявечанай сьвятыні адбылося 26 лютага 1872 году. У чэрвені 1881 году будынак пацярпеў ад вялікага пажару. У 1898 годзе збудавалі 2-клясную жаночую царкоўна-прыходзкую школу. На 1913 год пры царкве налічвалася 5698 прыхаджанаў, службу правілі настаяцель, 3 сьвятары, дыякан і 4 псаломшчыкі. Існавалі прыпісныя цэрквы Покрыва Багародзіцы ў Крупцах, Марыі Магдалены на Старажоўскіх могілках у Менску, а таксама капліцы Сьвятога Ільлі ў Цне і Яна Прадцечы ў Вялікай Сьляпянцы.

Найноўшы час

За савецкім часам царкву зачынілі, у ёй разьмясьцілі рыбны склад. У Другую сусьветную вайну 7 сьнежня 1941 году сьвятыню зноў асьвяціў архіяпіскап Філятэй (Нарко), тут праводзіліся набажэнствы і дзеялі 2-месячныя пастарскія курсы. Па вайне яе выкарыстоўвалі пад жытло. Потым ў царкоўным будынку разьмяшчаліся Архіў навукова-тэхнічнай дакумэнтацыі БССР і Архіў-музэй літаратуры і мастацтва БССР^[6]. У 1972—1979 гадох праводзілася рэстаўрацыя царквы (архітэктар А. Курто) з аднаўленьнем аўтэнтычнага аблічча да маскоўскай перабудовы.

У 1991 годзе будынак перадалі Беларускаму экзархату Маскоўскага патрыярхату. У дні сьвяткаваньня 200-годзьдзя Менскай япархіі (1993 год) у сабор урачыста ўнесьлі абраз Трох Віленскіх мучанікаў Антонія, Яна і Яўстаха з часткай іх мошчаў з крыпты Віленскай Святадухаўскай царквы. Пры царкве дзее Беларускае праваслаўнае брацтва Трох Віленскіх мучанікаў.

З 1994 году прыход Петрапаўлаўскага сабору штогод выдае па-беларуску «Беларускі праваслаўны каляндар», які ўлучае іменаслоў і тэматычны дадатак. У месяцаслове прыводзяцца зьвесткі пра штодзённыя набажэнствы і дні памяці сьвятых. Таксама зьмяшчаюцца кандакі і трапары беларускіх сьвятым. У «Багагласьніку» прыводзяцца ноты і тэксты народных хрысьціянскіх сьпеваў перад набажэнствам і пасьля яго. Укладальніцамі календара выступалі сакратарка Біблейскай камісіі Тацьцяна Матрунчык і кандыдатка гістарычных навук Лідзія Кулажанка^[7].

У сакавіку 2022 году прыход Петрапаўлаўскага сабору выдаў па-беларуску «Служэбнік» (ISBN 978-985-6594-76-5) для чыну сьвятой і Боскай літургіі сьвяціцеля Яна Златавуста. Літургію і малітвы падзякі пераклаў кандыдат багаслоўся Сергій Гардун, а уваходныя малітвы, праскамідыі і таемныя малітвы — кандыдат багаслоўя Георгі Рой. Дадатковыя разьдзелы падрыхтаваў выдавецкі аддзел Брацтва ў гонар Віленскіх мучанікаў у адпаведнасьці з тэрміналёгіяй Біблейскай камісіі Беларускай праваслаўнай царквы. Наклад выданьня абсягам 127 старонак склаў 500 асобнікаў^[8].

Пры канцы жніўня 2022 году прыход Петрапаўлаўскага сабору ў Менску выдаў «Кароткі царкоўнаславянска-беларускі слоўнік праваслаўнай лексыкі», які падрыхтавала Біблейская камісія Беларуская праваслаўнай царквы. Адказным рэдактарам слоўніка быў спачылы протаярэй Сергій Гардун, які таксама пераклаў на беларускую мову такія богаслужэбныя тэксты, як: Боская літургія Яна Златавуста і Вялікая вячэрня, Ранішнія і Вечаровыя малітвы, Пасьледаваньне да Сьвятога прычасьця і Малітвы падзякі пасьля Сьвятога прычасьця, Малітвы перад споведзьдзю, Таінсты вянчаньня і хрышчэньня, Таінства мірапамазаньня і шэраг канонаў. Усе вышэйпералічаныя пераклады сталі выкарыстоўваць у паўсядзённых набажэнствах прыходаў БПЦ, дзе тыя рэгулярна праводзілі па-беларуску^[9].

«Кароткі царкоўнаславянска-беларускі слоўнік праваслаўнай лексыкі» меў разьдзел «Імёны сьвятых паводле праваслаўнага месяцаслова», які зьмяшчаў у 1-м слупку царкоўнаславянскую форму імя, першапачатковае значэньне гэтага імя і пазначэньне мовы паходжаньня гэтага імя. У 2-м слупку прыводзілася беларуская царкоўная форма імя, а ў 3-м — вытворныя формы імя. Усе імёны падавалі з пазначэньнем націску. У разьдзеле «Назвы праваслаўных сьвятаў» 2-і слупок зьмяшчаў беларускую царкоўную назву сьвята ў кароткай і поўнай форме, а 3-і слупок — беларускія народныя назвы гэтага сьвята. У асобным разьдзеле прыводзіўся пераклад назваў шанаваных у Праваслаўнай царкве абразоў. Іншы разьдзел утрымліваў пераклад назваў усіх 77 кніг Сьвятога Пісаньня ў адпаведнасьці з парадкам у праваслаўі. У апошнім разьдзеле зьмясьцілі правілы тытулаваньня і звароту да духавенства^[9].

Архітэктура

Помнік архітэктуры барока. Гэта 3-нэфавая 6-слуповая базыліка з 5-граннай апсыдай. Абапал галоўнага фасаду ўзвышаюцца дзьве 3-ярусныя вежы-званіцы, завершаныя купаламі, у цэнтры знаходзіцца высокі 3-кутны франтон зь люкарнай. Цэнтральная частка ўваходнага парталу завяршаецца высокім 3-кутным франтонам, над ім — вялікая паўцыркульная люкарна. Бакавыя часткі фасаду дэкаруюцца неглыбокімі аркавымі і прастакутнымі нішамі. Цэнтральны высокі і бакавыя нізкія нэфы праразаюцца здвоенымі аркавымі аконнымі праёмамі ў нішах. Міжаконныя прасьценкі дэкаруюцца пілястрамі і тонкапрафіляваным карнізам. Над ніжэйшай апсыдай 3-кутны франтон зь люкарнай асноўнага нэфу^[10].

На думку гісторыка архітэктуры Тамары Габрусь, паводле мастацка-стылявых характарыстык царква набліжаецца да касьцёла бэрнардынаў у Горадні. Калі ў апошнім абстрагавацца ад нартэксу, то абодва яны маюць амаль аднолькавую будову ўласна базылікі. Агульныя гатычна-рэнэсансныя рысы адзначаюцца і ў разьвязку алтарнай часткі. У Петрапаўлаўскай царкве адна алтарная апсыда (адыход ад праваслаўнага канону 3-апсыднасьці папярэдняга часу) больш нізкая за асноўны нэф, ад якога аддзяляецца мураваным франтонам і мае асобны дах. У той жа час алтарная апсыда ў праваслаўнай царкве яшчэ ня мае выцягнутай вімы, уласьцівай касьцёлу. Ляпідарныя гранёныя формы апсыды ёсьць, відаць, рэмінісцэнцыяй папярэдняй драўлянай царквы. На глыбіні 2,5 м археолягі выявілі рэшткі паўкруглых у пляне падмуркаў зь перавязкай паміж імі і сьценамі алтарнай апсыды, а таксама бакавых нэфаў. Выказваліся меркаваньні, што гэта сьляды абарончых вежаў, але, на думку Тамары Габрусь, гэта, хутчэй, нерэалізаваныя бакавыя алтарныя апсыды, якія патрабавала праваслаўная традыцыя, але не дазваляў загад — арыентавацца на ўзор касьцёлаў.

Аналёгіі паміж Петрапаўлаўскай царквой і Гарадзенскім касьцёлам бэрнардынаў праглядаюцца таксама ў элемэнтах дэкаратыўна-канструкцыйнага характару — разьвязак высокіх спараных паўцыркульных аконных праёмаў, падобных да біфорыюмаў. У бакавых нэфах царквы яны (аналягічна гарадзенскаму касьцёлу) аб’ядноўваюцца высокімі роўнымі аркавымі нішамі^[11]. Да таго ж цыліндрычныя скляпеньні царквы ня маюць канструкцыйных падпружных арак, што характэрна для сакральных помнікаў раньняга барока на Беларусі. Тамара Габрусь акцэнтуе на гэтым увагу, таму што падпружныя аркі памылкова нанесьлі на пляне Петрапаўлаўскай царквы ў «Зборы помнікаў гісторыі і культуры Беларусі» і іншых выданьнях. Навацыяй для праваслаўнай архітэктуры таго часу ёсьць таксама 2-вежавы фасад царквы, у якім незвычайна і арганічна спалучыліся мастацкія прынцыпы барока і традыцыі мясцовай готыкі. Дасьледнікі помніка звычайна не зважаюць на тое, што ў гэтым выпадку чацьверыковыя вежы па-гатычнаму ўзвышаюцца з кутоў будынка, як у цэрквах-фартэцыях, а не над фасадам-нартэксам. Падобнае разьмяшчэньне вежаў, як і наяўнасьць у іх байніцаў, пацьвярджаюць думку пра першасны абарончы характар царквы. У той жа час вежы зьмянілі сваю форму з круглых абарончых на прызматычную і сталі важным элемэнтам кампазыцыі раньнебарокавага фасаду. Разьмешчаныя ў вежах маршавыя сходы (а не вітыя гатычныя) хаваюцца ў тоўшчы вельмі масіўнай фасаднай сьцяны (таўшчыня 1,45 см). Дарэчы, галоўны фасад царквы не 3-часткавы, як лічаць некаторыя дасьледнікі, а 5-часткавы — з выступаючымі наперад раскрапоўкамі цэнтральнага нэфу і вежаў. Паміж імі заглыбляюцца прасьценкі, што закрываюць тарцы бакавых нэфаў, але не адпавядаюць ім вышынёй. У такім тлумачэньні фасаду як самастойнай кампазыцыі, незалежнай ад тэктонікі царквы, як тэатральнай кулісы — яго барокавая сутнасьць, нават пры вельмі аскетычным мастацкім абліччы^[12].

У наш час рэстаўратары выявілі мэтрычны модуль збудаваньня і 4 пласты манумэнтальных сьценавых росьпісаў у інтэр’еры. Аднак археалягічныя дасьледаваньні не выявілі ніякіх сьлядоў узмацненьня слупоў падкупальнага квадрата, а гэта значыць, што царква адпачатку была чыстай 3-нэфавай базылікай, без трансэпту і купала. Таму меркаваньне Лаўрэцкага, што пры яе ўзьвядзеньні быў «выкарыстаны той жа плянавальны прыём, што і ў помніках Магілёва — Мікольскай і Багаяўленскай цэрквах» (надбудаваны купал), не адпавядае гістарычнай праўдзе^[12].

Прастора інтэр’еру 6 магутнымі пілёнамі падзяляецца на 3 нэфы, цэнтральны зь якіх перакрываецца цыліндрычным скляпеньнем з распалубкамі, бакавыя — крыжовымі. Ад пачатку ў царкве былі 3 прастолы: галоўны ў імя Сьвятых Пятра і Паўла, правы — Прадцечы і Яна Хрысьціцеля, левы — архістраціга Міхала. У 1817 годзе пераасьвяцілі правы прыдзел у імя Сьвятога Міколы, у 1871 — левы ў імя Сьвятога Міхала.

У 1871 годзе інтэр’ер ўпрыгожылі фрэскавай размалёўкай: у апсыдзе — «Захоп Ісуса Хрыста ваярамі ў садзе», «Нясеньне крыжа», «Сьвяты Рыгор Багаслоў», «Ян Залатавуст», «Сьвятыя Апосталы Пётар і Павал»; на сьценах, слупах і арках меліся выявы: «Нагорная прамова», «Дабравешчаньне дзетак», «Сьвяты Апостал Андрэй Першазваны», «Сьвяты Васіль Вялікі», «Нарачэньне народа пяцьцю хлябамі і дзьвюма рыбамі», «Цуд Ісуса Хрыста ў Кане Галійскай», эвангелістаў Яна, Лукі, Мацея і Марка, Сьвятых апосталаў Яна Завядзеева, Міколы Цудатворца, Тамы, Філіпа, Алены. Апсыду вылучаў драўляны 5-ярусны з пазалочаным дэкорам іканастас. У наш час інтэр’ер знаходзіцца ў стадыі рэстаўрацыі.

Галерэя

Гістарычная графіка

Старая графіка
У панараме места (направа), мяжа XVIII—XIX стагодзьдзяў
У панараме места (налева), 1868 г.
У панараме места па вялікім пажары, 1881 г.
Абмеры, 1890-я гг.

Гістарычныя здымкі

Старыя здымкі (па маскоўскай перабудове)
Агульны выгляд
Галоўны фасад
З боку Нямігі
З боку Нямігі

З боку Раманаўскай Слабады
Ракаўскага прадмесьця
З боку Высокага Рынку
З боку Школьнага Двара

Інтэр’ер
Інтэр’ер
Інтэр’ер
У Другую сусьветную вайну, 1943

Сучасныя здымкі

Сучасны стан
З боку апсыды
Галоўны ўваход
Інтэр'ер
Абраз Трох Віленскіх мучанікаў

Крыніцы

^ Аляксандар Мізей. Расклад богаслужэньняў на беларускай мове // Прыход Петрапаўлаўскага сабору ў Менску, 2 сакавіка 2011 г. Праверана 9 чэрвеня 2021 г.
^ ^а ^б Кулагін А. Праваслаўныя храмы на Беларусі. — Менск, 2001. С. 135.
^ Смородский А. П. Летопись города Минска // Памятная книжка Минской губернии на 1891 год. — Минск, 1890. С. 296.
^ Баравы Р. Менскі Петрапаўлаўскі манастыр // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 296.
^ Габрусь Т. Мураваныя харалы. — Менск, 2001. С. 110.
^ Баравы Р. Менскі Петрапаўлаўскі манастыр // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 297.
^ У выдавецтве Петра-Паўлаўскага сабору горада Менска выйшаў «Беларускі праваслаўны каляндар, 2023» (рас.) // Выдавецкая рада Беларускай праваслаўнай царквы, 2022 г. Праверана 26 красавіка 2023 г.
^ Служэбнік. Чын сьвяшчэннай і Бажэственнай літургіі сьвяціцеля Іаана Златавуста // Выдавецкая рада Беларускай праваслаўнай царквы, 2022 г. Праверана 26 красавіка 2023 г.
^ ^а ^б Упершыню пабачыў сьвет «Кароткі царкоўнаславянска-беларускі слоўнік праваслаўнай лексыкі» // Беларускі экзархат, 17 кастрычніка 2022 г. Архіўная копія ад 18 кастрычніка 2022 г. Праверана 19 кастрычніка 2022 г.
^ Кулагін А. Праваслаўныя храмы на Беларусі. — Менск, 2001. С. 136.
^ Габрусь Т. Мураваныя харалы. — Менск, 2001. С. 111.
^ ^а ^б Габрусь Т. Мураваныя харалы. — Менск, 2001. С. 112.

Літаратура

Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Габрусь Т. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Менск: «Ураджай», 2001. — 287 с.: іл. ISBN 985-04-0499-X.
Кулагін А. Праваслаўныя храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік. — 2-е выд. — Менск: БелЭн, 2001. — 328 с.: іл. ISBN 985-11-0190-7.
Слюнькова И. Н. Монастыри восточной и западной традиций: Наследие архитектуры Беларуси / Рос. акад. архитектуры и строит. наук. — М.: Прогресс-Традиция, 2002. — 600 с.: ил. ISBN 5-89826-093-5.

Вонкавыя спасылкі

Царква Сьвятых Апосталаў Пятра й Паўла (Менск). Radzima.org. Праверана 9 чэрвеня 2012 г.

[1] Аляксандар Мізей. Расклад богаслужэньняў на беларускай мове // Прыход Петрапаўлаўскага сабору ў Менску, 2 сакавіка 2011 г. Праверана 9 чэрвеня 2021 г.

[kulahin135-2] а ^б Кулагін А. Праваслаўныя храмы на Беларусі. — Менск, 2001. С. 135.

[3] Смородский А. П. Летопись города Минска // Памятная книжка Минской губернии на 1891 год. — Минск, 1890. С. 296.

[4] Баравы Р. Менскі Петрапаўлаўскі манастыр // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 296.

[5] Габрусь Т. Мураваныя харалы. — Менск, 2001. С. 110.

[6] Баравы Р. Менскі Петрапаўлаўскі манастыр // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 297.

[7] У выдавецтве Петра-Паўлаўскага сабору горада Менска выйшаў «Беларускі праваслаўны каляндар, 2023» (рас.) // Выдавецкая рада Беларускай праваслаўнай царквы, 2022 г. Праверана 26 красавіка 2023 г.

[8] Служэбнік. Чын сьвяшчэннай і Бажэственнай літургіі сьвяціцеля Іаана Златавуста // Выдавецкая рада Беларускай праваслаўнай царквы, 2022 г. Праверана 26 красавіка 2023 г.

[а-9] а ^б Упершыню пабачыў сьвет «Кароткі царкоўнаславянска-беларускі слоўнік праваслаўнай лексыкі» // Беларускі экзархат, 17 кастрычніка 2022 г. Архіўная копія ад 18 кастрычніка 2022 г. Праверана 19 кастрычніка 2022 г.

[kulahin136-10] Кулагін А. Праваслаўныя храмы на Беларусі. — Менск, 2001. С. 136.

[11] Габрусь Т. Мураваныя харалы. — Менск, 2001. С. 111.

[habrus112-12] а ^б Габрусь Т. Мураваныя харалы. — Менск, 2001. С. 112.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]