Амсьціслаўскае ваяводзтва

	Амсьціслаўскае ваяводзтва; лац. Amścisłaŭskaje vajavodztva
	Герб
Агульныя зьвесткі
Краіна	Вялікае Княства Літоўскае
Статус	ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага[d]
Адміністрацыйны цэнтар	Амсьціслаў
Дата ўтварэньня	1566
Дата скасаваньня	1772
Ваяводы	Ваяводы амсьціслаўскія
Кашталяны	Кашталяны амсьціслаўскія
Насельніцтва	гл. Дэмаграфія
Плошча	22,6 тыс. км²
Час існаваньня	1566—1772
Месцазнаходжаньне Амсьціслаўскага ваяводзтва
	Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

Амсьці́слаўскае ваяво́дзтва^[a] — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на ўсходзе Вялікага Княства Літоўскага. Плошча каля 22,6 тыс. км². Сталіца — места Амсьціслаў. Найбольшыя месты і мястэчкі: Дрыбін, Жукава, Крычаў, Радамля, Радзівілаў, Расна, Хаславічы, Шумячы^[1]^[2].

Гісторыя

Утварылася згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў на аснове Амсьціслаўскага княства (з 1529 году — намесьніцтва^[3]).

У 1601 годзе большасьць мясцовага праваслаўнага сьвятарства далучылася да Берасьцейскай уніі. У 1614 годзе з фундацыі старосты Пятра Паца ў Амсьціславе збудавалі першы касьцёл^[4], у 1637 годзе насупраць Замкавай гары — касьцёл і кляштар кармэлітаў. У 1641 годзе браты Москавічы заснавалі Тупічэўскі мужчынскі манастыр, а ў 1665 годзе Мар’яна Сухадольская — Мазалаўскі жаночы манастыр.

22 ліпеня 1654 году ў пачатку вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай маскоўскія войскі пад камандаю Трубяцкога захапілі Амсьціслаў і ўчынілі масавую разьню мескага насельніцтва. Акупанты з асаблівай жорсткасьцю забілі амаль 15 тыс. чалавек, у жывых засталося толькі каля 700 месьцічаў. У 1690 годзе ў Амсьціславе зьявіліся езуіты, якія трымалі тут місію, пазьней рэзыдэнцыю і калегіюм^[5].

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Амсьціслаўскага ваяводзтва ліцьвінамі: «литвин мстисловец Юря Телега» (1609—1610 гады)^[6], «…литвин Корнило Офонасьев в роспросе сказал: Кричевского повету, отец де ево был в Кричеве городничий» (1627 год)^[7], «…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин^[b], белорусец Мстиславского повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету» (1631 год)^[10], «литвин Куземка Головач… шляхтич… Мстиславского повету» (1632 год)^[11], «…литвин — белорусец Степан Голынский <…> Мстиславского повету» (1633 год)^[12], «литвин… Андрюшка Петров, купец мстисловец» (1644 год)^[13]. Апроч таго, апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на Смаленшчыну ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «амсьціслаўцы і крычаўцы»^[14]. Паводле каталёгу студэнтаў Грэцкай калегіі ў Рыме, Аўгустын Тамашэўскі азначаецца як Lithuanus, Mscislavia (1780 год)^[15].

У верасьні 1708 году ў Вялікую Паўночную вайну на тэрыторыі ваяводзтва адбыліся дзьве істотныя бітвы паміж швэдзкімі і расейскімі войскамі: спачатку пад Маляцічамі, а потым — пад Раеўкай.

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Амсьціслаўскае ваяводзтва спыніла сваё існаваньне. Ягоная тэрыторыя ўвайшла ў склад Амсьціслаўскага намесьніцтва Расейскай імпэрыі. Аднак урад ваяводы і кашталяна амсьціслаўскіх захоўваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім да ліквідацыі дзяржавы ў 1795 годзе.

У 1924 годзе адзін з пачынальнікаў Беларускага нацыянальнага адраджэньня Вацлаў Ластоўскі пакінуў сьведчаньне, што беларусы на ўсходзе Магілёўскай губэрні працягвалі называць сябе ліцьвінамі: «дагэтуль народ наш называе сябе Літвінамі (прыкладам, у Чарнігаўшчыне, ва ўсходняй Магілёўшчыне і Смаленшчыне)»^[16]. Мовазнаўца Іван Бялькевіч запісаў у другой палове 1920-х гадоў у ваколіцах Амсьціслава: «Нашы заходнія суседзі — ліцьвіны»^[17].

Сымболіка

Герб ваяводзтва меў наступны выгляд: белая Пагоня ў чырвоным полі. Ваяводзкая харугва была лімонна-жоўтага колеру (паводле Гваньіні — «памяранцавага», аранжавага^[18]) з выяваю гербу Пагоні ў цэнтры^[19].

Мескія гербы атрымалі Амсьціслаў (Малая Пагоня) і Крычаў.

Герб Амсьціслаўскага ваяводзтва Пагоня
1712 г.
каля 1720 г.
1794 г.
канец XIX ст. (рэканструкцыя)

Геаграфія

На поўначы межавала з Аршанскім паветам Віцебскага ваяводзтва і Смаленскім паветам Смаленскага ваяводзтва (пэўны час апошняе знаходзілася пад уладай Маскоўскай дзяржавы), на ўсходзе — зь Белгарадзкай губэрняй Маскоўскай дзяржавы, на поўдні — з Старадубскім паветам Смаленскага ваяводзтва, на захадзе — з Рэчыцкім паветам Менскага ваяводзтва^[19].

Ахоплівала тэрыторыі былога Амсьціслаўскага княства, Крычаўскай воласьці і прыватных маёнткаў, папярэдне вылучаных зь іхнага складу.

На тэрыторыі ваяводзтва знаходзіліся месты і мястэчкі: Амсьціслаў, Ганна / Мілаславічы, Геранімаў / Гронаў, Дрыбін, Жукава, Казімераў, Канічы, Касьцюковічы, Клімавічы, Лазовіцы, Маляцічы, Манастыршчына, Міхалаў / Забычаньне, Негін, Пятровічы, Пячэрск, Радамля, Расна, Радзівілаў / Хоцімля, Родня, Саматэвічы Студзянец, Хаславічы, Шумячы. Магдэбурскае права мелі Амсьціслаў (16 жніўня 1634 году) і Крычаў (23 жніўня 1633 году).

Амсьціслаўшчына на старых мапах
Полацкае, Віцебскае і Амсьціслаўскае ваяводзтвы (Парыж, 1665)
Частка Менскага і Амсьціслаўскага ваяводзтва (Парыж, 1666)
Менскае, Амсьціслаўскае, Полацкае і Віцебскае ваяводзтвы (Вэнэцыя, 1781)

Амсьціслаўскае ваяводзтва (Парыж, 1724—1729)
Амсьціслаўскае ваяводзтва (Парыж, 1724—1729)
Амсьціслаўскае ваяводзтва (Парыж, 1724—1729)

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

Ваяводзтва ня мела падзелу на паветы^[1]. У яго склад уваходзілі Крычаўскае, Чэрыкаўскае, Чавускае, Магілёўскае, Радамльскае і Клімавіцкае нягродавае староствы (дзяржаўныя воласьці) і прылеглыя прыватнаўласьніцкія маёнткі^[20].

Ваяводзкі соймік праводзіўся ў Амсьціславе, тамака ж месьціліся падкаморскі, земскі і гродзкі суды, склікалася паспалітае рушаньне. Амсьціслаўская шляхта абірала двух паслоў на Вальны сойм Рэчы Паспалітай, а таксама двух дэпутатаў на Галоўны Трыбунал (па адным на вясновую і восеньскую сэсіі).

Дэмаграфія

У сярэдзіне XVII ст. Амсьціслаўскае ваяводзтва налічвала 13 769 дымоў. Паводле сучасных падлікаў, да вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) колькасьць насельніцтва складала каля 96 тыс. чал., па вайне яно скарацілася да 27 тыс. чал.^[21]

На 1717 год ваяводзтва налічвала 2323 дымы^[19]

Ураднікі

У Сэнаце Рэчы Паспалітай Амсьціслаўскае ваяводзтва мела двух прадстаўнікоў — ваяводу і кашталяна. Згодна зь Люблінскай уніяй (1569) ваявода і кашталян амсьціслаўскія займалі даволі невысокія месцы: ваявода — па холмскім і перад мальбарскім, кашталян — па холмскім і перад эльблёнскім. З гэтае прычыны амсьціслаўскія пасады не цікавілі прадстаўнікоў вялікіх магнацкіх радоў, звычайна іх займалі нашчадкі руска-літоўскіх князёў і нават прадстаўнікі сярэдняй шляхты. За ўвесь час свайго існаваньня Амсьціслаўскае ваяводзтва мела 33 ваяводы і 28 кашталянаў^[19].

Ваяводзкі мундзір складаўся зь цёмна-сіняга («гранатовага») кунтуша са срэбнымі адваротамі і жоўтага («саламянага») жупана.

Архітэктура

Драўляная

На Амсьціслаўшчыне склалася даўняя традыцыя драўлянага дойлідзтва.

Помнікі традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры
Надбрамная і цёплая цэрквы, Тупічэўшчына
Халодная царква, Тупічэўшчына
Могілкавая царква, Амсьціслаў
Царква Раства Багародзіцы, Радзівілаў

Мураваная

У XVIII ст. у мураваную архітэктуру Амсьціслаўшчыны прыйшла стылістыка віленскага барока.

Помнікі мураванага сакральнага дойлідзтва
Касьцёл кармэлітаў, Амсьціслаў (віленскае барока)
Касьцёл і калегіюм езуітаў, Амсьціслаў
Царква Сьвятога Ануфрыя, Ануфрыева
Руіны касьцёла, Пацкава

Заўвагі

^ Мсьціслаўскае ваяводзтва (ст.-бел. Воеводство Мстиславское; лац. Palatinatus Mscislaviensis, польск. Województwo mścisławskie)
^ Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»^[8] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[9]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)

Крыніцы

^ ^а ^б Насевіч В. Мсціслаўскае ваяводства // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 321.
^ Насевіч В. Мсціслаўскае ваяводства // ЭГБ. — Мн.: 1999 Т. 5. С. 227.
^ Насевіч В. Тэрыторыя, адміністрацыйны падзел. // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 38.
^ Гісторыя Мсціслаўскага раёна: Часы Рэчы Паспалітай (1569 г. — канец 18 ст.). Магілёўская абласная бібліятэка. Праверана 24 кастрычніка 2010 г.
^ Батвіннік М. Мсціслаў // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 321.
^ Мальцев В. П. Записки о смерти «тюремных сидельцев» в смоленских тюрьмах в 1609—1610 гг. // Исторический архив. № 5, 1960.
^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 92.
^ Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.
^ Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 199—201.
^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.
^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 426.
^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 488.
^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 189.
^ Дубавец С., Сагановіч Г. Старажытная Літва і сучасная Летува // З гісторыяй на «Вы». Вып. 2. — Менск, 1994. С. 233—234.
^ Надсан А. Беларусы ў Грэцкай калегіі // Запісы БІНіМ. Т. 30. — New York — Miensk, 2006. С. 175.
^ Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 72.
^ Бялькевіч І. Краёвы слоўнік усходняй Магілёўшчыны. — Менск, 1970. С. 251.
^ Насевіч В. Гэты сцяг пачынаўся так… // Чырвоная Змена. № 42 (13900), 20 красавіка 1995 г.
^ ^а ^б ^в ^г Jelski A. Województwo mścisławskie // Słownik geograficzny... T. V. — Warszawa, 1884. S. 341.
^ Гісторыя Клімавіцкага раёна: Край у складзе Вялікага княства Літоўскага. Магілёўская абласная бібліятэка. Праверана 24 кастрычніка 2010 г.
^ Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.

Літаратура

Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Мяцельскі А. Мсціслаўскае княства і ваяводства ў ХІІ—ХVIII стст. — Менск: «Беларуская навука», 2010. — 664 с.: іл. ISBN 978-985-08-1202-5.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9

Вонкавыя спасылкі

«Віртуальнае Мсціслаўскае ваяводства» Праверана 30 сьнежня 2011 г.

[1] Мсьціслаўскае ваяводзтва (ст.-бел. Воеводство Мстиславское; лац. Palatinatus Mscislaviensis, польск. Województwo mścisławskie)

[11] Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»^[8] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[9]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)

[evkl-2] а ^б Насевіч В. Мсціслаўскае ваяводства // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 321.

[3] Насевіч В. Мсціслаўскае ваяводства // ЭГБ. — Мн.: 1999 Т. 5. С. 227.

[4] Насевіч В. Тэрыторыя, адміністрацыйны падзел. // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 38.

[library.mogilev.by-5] Гісторыя Мсціслаўскага раёна: Часы Рэчы Паспалітай (1569 г. — канец 18 ст.). Магілёўская абласная бібліятэка. Праверана 24 кастрычніка 2010 г.

[6] Батвіннік М. Мсціслаў // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 321.

[7] Мальцев В. П. Записки о смерти «тюремных сидельцев» в смоленских тюрьмах в 1609—1610 гг. // Исторический архив. № 5, 1960.

[8] Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 92.

[9] Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.

[10] Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 199—201.

[12] Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.

[13] Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 426.

[14] Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 488.

[15] Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 189.

[Дубавец-Сагановіч-1994-233-234-16] Дубавец С., Сагановіч Г. Старажытная Літва і сучасная Летува // З гісторыяй на «Вы». Вып. 2. — Менск, 1994. С. 233—234.

[17] Надсан А. Беларусы ў Грэцкай калегіі // Запісы БІНіМ. Т. 30. — New York — Miensk, 2006. С. 175.

[18] Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 72.

[19] Бялькевіч І. Краёвы слоўнік усходняй Магілёўшчыны. — Менск, 1970. С. 251.

[20] Насевіч В. Гэты сцяг пачынаўся так… // Чырвоная Змена. № 42 (13900), 20 красавіка 1995 г.

[sg-21] а ^б ^в ^г Jelski A. Województwo mścisławskie // Słownik geograficzny... T. V. — Warszawa, 1884. S. 341.

[22] Гісторыя Клімавіцкага раёна: Край у складзе Вялікага княства Літоўскага. Магілёўская абласная бібліятэка. Праверана 24 кастрычніка 2010 г.

[23] Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.

[kniastva-24] Адміністрацыйныя адзінкі, што выступаюць у крыніцах з назвай княства, без уліку фэўдальных вотчынаў з той жа назвай

[lublin-25] а ^б ^в ^г Перайшло ў склад Польшчы перад складаньнем Люблінскай уніі

[zamojc-26] а ^б Фактычна роўная ваяводзтву

[27] Супольнае падпарадкаваньне Вялікаму Княству Літоўскаму і Каралеўству Польскаму

[a]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[b]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[8]

[9]

[i]

[ii]

[iii]

[iv]