Ваяводзтва
Ваяво́дзтва — традыцыйная беларуская назва адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі першага ўзроўню ад часоў Вялікага Княства Літоўскага[1][2], якая адпавядае вобласьці — ужыванай з часоў савецкай гвалтоўнай русіфікацыі сэмантычнай кальцы з расейскай мовы. Кіраўнік — ваявода, рэпрэзэнтацыйны орган улады — ваяводзкі соймік. На другім узроўні адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу ў склад ваяводзтва традыцыйна ўлучаюцца паветы.
Апроч Вялікага Княства Літоўскага, ваяводзтвы гістарычна існавалі ў Польшчы, Румыніі, Вугоршчыне і Сэрбіі, а ў Маскоўскай дзяржаве ў XVI—XVIII стагодзьдзях існавала сыстэма кіраваньня на чале з ваяводам[3]. Адміністрацыйны ўзровень тэрыторыі ваяводзтва адпавядае княству ў сярэднявечных дзяржавах, гэтаксама як і пасада ваяводы адпавядае пасадзе князя. Адна з сучасных адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак Польшчы, якая падзяляецца на 16 ваяводзтваў.
Этымалёгія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Ваявода (ст.-слав воєвода, слав. *vojevoda, якое ўзыходзіць да *voi-, вайна, воін і *vod- 'вадзіць'[4], літаральна «лідэр жаўнераў» або «вайсковы лідэр», адпаведнік лацінскага «Dux Exercituum» і нямецкага «герцага») пачаткова быў вайсковым кіраўніком, які ў дзяржаўнай структуры знаходзіўся побач з кіраўніком дзяржавы. Пазьней слова пачало азначаць кіраўніка адміністрацыйнай адзінкі.
Слова «ваяводзтва» ў розных мовах выглядае наступным чынам: па-польску: województwo; па-румынску: voievodat; па-сэрбску: vojvodina ( војводина), vojvodstvo ( војводство) або vojvodovina ( војводовина); па-вугорску: vajdaság; па-летувіску: vaivadija.
Ад слова «ваяводзтва» ўтварылася назва сэрбскага Аўтаномнага краю Ваяводзіны.
Вялікае Княства Літоўскае
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Першыя ваяводзтвы ў Вялікім Княстве Літоўскім — Віленскае і Троцкае — утварыліся на аснове адпаведных княстваў паводле Гарадзельскага прывілею 1413 году як вайскова-адміністрацыйныя акругі[5]. У 1471 годзе ўтварылася Кіеўскае, у 1504 годзе — Полацкае, у 1507 годзе — Наваградзкае, у 1508 годзе — Смаленскае, у 1511 годзе — Віцебскае, у 1513 годзе — Падляскае ваяводзтвы.
У 1565—1566 гадох згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай аформіўся новы падзел тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага:
- Амсьціслаўскае ваяводзтва (без падзелу на паветы)
- Берасьцейскае ваяводзтва (паветы: Берасьцейскі, Пінскі)
- Брацлаўскае ваяводзтва (паветы: Віньніцкі, Брацлаўскі)
- Валынскае ваяводзтва (паветы: Крэменецкі, Луцкі, Уладзімераўскі)
- Віленскае ваяводзтва (паветы: Ашмянскі, Браслаўскі, Віленскі, Вількамірскі, Лідзкі)
- Віцебскае ваяводзтва (паветы: Аршанскі, Віцебскі)
- Кіеўскае ваяводзтва (паветы: Жытомірскі, Кіеўскі, Мазырскі, Оўруцкі, Чаркаскі, Чарнобыльскі)
- Менскае ваяводзтва (паветы: Менскі, Рэчыцкі)
- Наваградзкае ваяводзтва (паветы: Ваўкавыскі, Наваградзкі, Слонімскі)
- Падляскае ваяводзтва (паветы: Бельскі, Дарагічынскі, Мельніцкі)
- Полацкае ваяводзтва (без падзелу на паветы)
- Троцкае ваяводзтва (паветы: Гарадзенскі, Ковенскі, Троцкі, Упіцкі)
- Жамойць (фактычна мела статус ваяводзтва)
Паводле ўмоваў Люблінскай уніі 1569 году, Брацлаўскае, Валынскае, Кіеўскае (без Мазырскага павету), Падляскае ваяводзтвы далучыліся да Каралеўства Польскага. У 1611 годзе войскі Рэчы Паспалітай вярнулі ў склад Вялікага Княства Смаленскае ваяводзтва (паветы Смаленскі і Старадубскі).
У 1667 годзе, паводле ўмоваў Андрусаўскага замірэньня, Смаленск і Старадуб перайшлі пад уладу Маскоўскай дзяржавы, з таго часу адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел дзяржавы не зьмяняўся больш за стагодзьдзе (да 1772 году). У 1793 годзе ўтварыліся Браслаўскае, Гарадзенскае, Жамойцкае і Мерацкае ваяводзтвы. Усе яны спынілі сваё існаваньне ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай[6].
Усе ваяводзтвы Вялікага Княства Літоўскага мелі свае гербы і вайсковыя харугвы (штандары). Ачольваліся ваяводамі, якія прызначаліся вялікім князем і панамі-радай з заможнай шляхты, ураджэнцаў гаспадарства.
Польшча
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Першыя ваяводзтвы ў Польшчы ўтварыліся ў XIV ст. У 1837 годзе ўлады Расейскай імпэрыі замянілі ваяводзтвы Царства Польскага на губэрні.
Аднавіліся ў 1922 годзе ў міжваеннай Польскай Рэспубліцы, калі беларускія землі ўвайшлі ў склад Беластоцкага, Віленскага, Наваградзкага і Палескага ваяводзтваў.
З 1999 году Польшча падзяляецца на 16 ваяводзтваў.
Глядзіце таксама
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Чайчыц А. Карыснае практыкаваньне ад Зянона Пазьняка, Радыё Свабода, 24 красавіка 2017 г.
- ^ Народная Праграма Вольная Беларусь — гэта праект новай Беларусі. — Варшава — Нью-Ёрк — Менск: «Беларускія Ведамасьці», 2017. С. 17.
- ^ Грыцкевіч А. Ваяводства // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 240.
- ^ ЭСБМ. Т. 2. — Мн., 1980. С. 79.
- ^ Грыцкевіч А. Ваяводства // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 399.
- ^ БЭ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 52.
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым. — 480 с. — ISBN 985-11-0090-0
- Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
- Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с. — ISBN 5-85700-142-0
- Былыя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі Беларусі
- Гістарычная геаграфія Польшчы
- Ваяводзтвы
- Гістарычная геаграфія Вугоршчыны
- Гістарычная геаграфія Малдовы
- Гістарычная геаграфія Ўкраіны
- Гістарычная геаграфія Латвіі
- Гістарычная геаграфія Сэрбіі
- Гістарычная геаграфія Румыніі
- Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Асманскай імпэрыі