Бранск

Бранск
Герб Бранску Сьцяг Бранску
Дата заснаваньня:	985
Былая назва:	Дзябранск
Краіна:	Расея
Суб’ект фэдэрацыі:	Бранская вобласьць
Кіраўнік:	Marina Valentinovna Dbar[d]
Плошча:	230 км²
Вышыня:	190 м н. у. м.
Насельніцтва (2018)
колькасьць:	405 723 чал.
шчыльнасьць:	1764,01 чал./км²
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	4832
Паштовы індэкс:	241000
Нумарны знак:	32
Геаграфічныя каардынаты:	53°15′ пн. ш. 34°22′ у. д.
Бранск на мапе Расеі Бранск
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
http://bryansk032.ru/

Бранск — места ў Расеі, на абодвух берагах ракі Дзясны пры ўтоку ў яе Болвы і Сьнежаці. Адміністрацыйны цэнтар Бранскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 405 723 чалавекі.

Бранск — места гістарычнай Севершчыны, побач зь якім праходзіць паўднёва-ўсходняя мяжа этнічнай тэрыторыі беларусаў.

Гісторыя

Раньнія часы

Сутока Дзясны і Болвы

Упершыню ўпамінаецца ў Іпацьеўскім летапісы як «Дзебранск» пад 1146 годам, пазьней — ва Ўваскрасенскім, Лаўрэнцеўскім, Траецкім летапісах ды іншых крыніцах.

Дакладная дата заснаваньня Бранску невядомая, але ўскосныя паказаньні на яе ўтрымоўваюцца ў раньніх рускіх летапісах і адносяцца да канца X стагодзьдзя Археалягічныя зьвесткі, атрыманыя пры раскопках старога гарадзішча на Чашыным кургане ў 1976—1979 гадох, паказваюць на тое, што горад на тэрыторыі цяперашняга Бранску паўстаў у апошняй чвэрці X стагодзьдзя. Зыходзячы з гэтых ды іншых зьвестак, умоўным годам заснаваньня Бранску лічаць 985.

Па пажары ў гарадзішчы на Чашыным кургане горад наноў збудавалі на Пакроўскай гары. Летапісныя крыніцы упамінаюць пра яго ў 1146 годзе.

Старажытны Бранск уваходзіў у склад Чарнігаўскага княства. Па разбурэньні ў 1239 годзе Чарнігава, Ноўгарада-Северскага ды іншых гарадоў княства мангола-татарамі ўтварылася (у 1246 годзе) удзельнае Бранскае княства, а першым бранскім князем быў Раман Міхайлавіч, потым яго сын Алег. Аднак па пастрыжэньні апошняга ў манахі бранскі і чарнігаўскі стальцы засталіся вакантнымі і Бранск перайшоў пад уладу смаленскіх князёў.

У 1310 годзе бранцы ня вытрымалі нападу татараў, іхны князь Сьвятаслаў быў забіты ў баі, і з тых часоў бранскія князі атрымлівалі дазвол на княжаньне ад Арды. Апошні князь бранскі і смаленскі Васіль атрымаў ярлык на княжаньне ад мангольскіх ханаў у 1356 годзе.

Паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай

У 1360-я гады вялікі князь Альгерд далучыў Бранск да Вялікага Княства Літоўскага. Новы князь Дзьмітры Альгердавіч пасьпяхова абараняў места ад спробаў Маскоўскай дзяржавы падпарадкаваць сабе ўсё Бранскае княства. Між іншым, ён жа істотна дапамог князю Дзьмітрыю маскоўскаму ў час Кулікоўскай бітвы (1380 год), выступіўшы з уласнай харугвай на ягоным баку. Па сьмерці князя Дзьмітрыя (1399 год) места перайшло да Вітаўта, некаторы час ім кіраваў Ягайла, а потым Сьвідрыгайла.

У 1500 годзе Бранск захапіла войска Івана III і далучыла места да Маскоўскай дзяржавы. У пачатку XVI стагодзьдзя пачалася вайна з ВКЛ, падчас якой Бранск выступаў як апорны пункт маскоўскіх сілаў. У разгар вайны крымскі хан Мэхмэд I Гірай запатрабаваў ад Васіля III вярнуць места ВКЛ, аднак Васіль не выканаў патрабаваньняў. Шмат гадоў Бранск быў яблыкам разладу паміж ВКЛ (пазьней Рэччу Паспалітай) і Масковіяй. Назва места ўпаміналася амаль у кожнай мірнай дамове.

У 1607 годзе на Бранск двойчы нападаў Дзьмітры Самазванец II. У першы раз места спалілі, каб не яно не дасталася «злодзею», да канца ж году Бранск адбудавалі практычна нанова. Нягледзячы на бесьперапынную ваенную пагрозу, места расло, насельніцтва павялічвалася. У 1616 годзе тут жыло 497 чалавек, а ў 1622 годзе ваявода князь Даўгарукаў адпісваў, што ў месьце ўжо 1069 здольных насіць зброю. З XVII стагодзьдзі Бранск апынуўся на ростанях найважнейшых гандлёвых шляхоў, якія зьвязалі Ўкраіну з Масквой, і з гэтага часу пачалося імклівае разьвіцьцё гандлю.

Захавалася сьведчаньне азначэньня жыхароў ваколіцаў Бранску ліцьвінамі: «…приехали де к ним из Брянска два литвина на дву возех тогож села Быкович [Брянского уезда] с Матвеевым крестьянином Грудинина с Игнатом Михеевым» (1649 год). А ў дакумэнце 1637 году, укладзеным у Бранску, упамінаецца жыхар Канстантынопалю (Асманская імпэрыя) пад турэцкім імём Рэзван, які «…был литвин и взят в полон в турки… …родом литвин… …а по литовску зовут ево Ондрюшкам».

Пад уладай Маскоўскай дзяржавы і Расейскай імпэрыі

Сьвенскі манастыр, да 1918 г.

У 1709 годзе Бранск увайшоў у склад Кіеўскай губэрні. За маскоўскім гаспадаром Пятром I яго наноў ўмацавалі. На Дзясьне заклалі карабельную вэрф, на якой будаваліся караблі Бранскай флятыліі дзеля паходу супраць Турэччыны.

У 1778 годзе Бранск атрымаў мескі герб «у чырвоным полі залатая марціра зь дзьвюма пірамідамі бомбаў» і стаў цэнтрам павету Арлоўскай губэрні. У 1783 годзе ў месьце заснавалі арсэнал для вырабу аблогавай і палявой артылерыі.

У XIX стагодзьдзі Бранск — цэнтар прамысловага раёну: у 1870-х гадох узьнікла акцыянэрнае таварыства Бранскага рэйкапракатнага, жалезарабочага і мэханічнага заводаў (у наш час ЗАТ «Вытворчы комплекс «Бранскі машынабудаўнічы завод»). У 1852 годзе адзначалася, што жыхароў-беларусаў Акуліцкай воласьці Бранскага павету суседняе насельніцтва называла «літвой».

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Бранск абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Нягледзячы на паведамленьні асобных дасьледнікаў, места не ўваходзіла ў склад Гомельскай губэрні.

У 1920—1929 гадох Бранск быў цэнтрам губэрні. У 1923 годзе географ Аркадзь Смоліч у сваё кнізе «Геаграфія Беларусі» ахарактарызаваў яго як беларускае места.

У Другую сусьветную вайну 6 кастрычніка 1941 году Бранск занялі войскі Трэцяга Райху. 17 верасьня 1943 году яго зноў занялі савецкія войскі, з тых часоў гэтая дата адзначаецца як дзень места. У лясах Браншчыны быў цэнтар савецкага партызанскага руху, дзейнічалі партызанскія аддзелы колькасьцю каля 60 тысячаў чалавек.

5 ліпеня 1944 году Бранск стаў цэнтра вобласьці. У 1956 годзе ў склад места ў якасьці раёну ўлучылі места-спадарожнік Бежыцу.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

Бранск падзяляецца на чатыры раёны: Бежыцкі, Валадарскі (улучае мястэчкі Вялікае Поўпіна і Сьнежацкая), Савецкі, Фокінскі (улучае мястэчка Белыя Берагі).

Насельніцтва

Насельніцтва Бранску складае 405 723 чалавекі (на 2018 год).

Год	1897	1913	1939	1959	1970	1992	2002	2008	2018
Насельніцтва, тыс. чал.	23,5	30,7	87,5	207,0	318,0	460,5	431,5	413,9	405,7

Эканоміка

Прамысловасьць

Бранск — буйны прамысловы цэнтар. Асноўныя галіны прамысловасьці — машынабудаваньне, мэталаапрацоўка. Таксама разьвіты хімічная, электратэхнічная і электронная, дрэваапрацоўчая, тэкстыльная, харчовая прамысловасьць. Больш за 1200 прадпрыемстваў выпускаюць:

• цеплавозы, цеплавозныя і карабельныя дызэлі, грузавыя вагоны;
• аўтагрэйдары, асфальтамяшальнікі і іншую дарожную тэхніку;
• сельскагаспадарчую тэхніку;
• будаўнічыя матэрыялы;
• швацкія вырабы;
• і іншую прамысловую прадукцыю.

За 2008 год па прадпрыемствах апрацоўчых вытворчасьцяў аб’ём адгружаных тавараў уласнай вытворчасьці, выкананых працаў і паслуг уласнымі сіламі склаў 38,4 млрд рублёў.

Буйныя прадпрыемствы

• «Бранскі машынабудаўнічы завод»;
• «Бежыцкі сталеліцейны завод»;
• «Бранскі аўтамабільны завод»;
• «Бранскі завод колавых цягачоў»;
• «Ірмаш» (дарожна-будаўнічая, землекапальная тэхніка);
• «Брансксельмаш»;
• «Тэрматрон-Завод» (абсталяваньне для чыгунак, пад’ёмна-транспартнае абсталяваньне);
• «Бранскі арсэнал» (дарожна-будаўнічае абсталяваньне);
• «Бранскі эксперыментальны завод па рамонце дызэльных машынаў»;
• «Бранскі хімічны завод ім. А. І. Паддубнага»;
• «Група-Крэмній» (інтэгральныя схемы, паўправадніковыя прыборы);
• «Бранскі электрамэханічны завод»;
• «Бранскпрамбэтон»;
• «Бранская папяровая фабрыка»;
• «Бранскі кардон»;
• «Бранскі камвольны камбінат»;
• «Брансксьпіртпрам»;
• «Бранканфі» (кандытарскія вырабы);
• «Мелькрук» (мука, крупы, макаронныя вырабы, піва, солад);
• «Бранскі малочны камбінат»;
• «Бранскі мясакамбінат».

Транспарт

Бранск — буйны чыгуначны вузел: праз места праходзяць лініі на Маскву, Кіеў, Гомель, Смаленск, Арол і Вязьму, якімі ажыцьцяўляюцца пасажырскія і грузавыя перавозкі.

Разьвязка стратэгічных і міжнародных аўтамабільных шляхоў: М3 (Масква — Кіеў), М13 (Бранск — Кобрынь), А141 (Арол — Рослаў).

Праз Бранск пралягае «нафтаправод Сяброўства», газаправоды Дашава — Масква, Шабелінка — Масква (з адгалінаваньнем на Гомель).

Тут разьмяшчаецца міжнародны аэрапорт «Бранск», чыгуначны вакзал «Бранск I», аўтобусны вакзал і аўтобусная станцыя.

Пасажырскія перавозкі ажыцьцяўляюцца маршрутнымі таксі (больш за 1400 машынаў на 53 маршрутах) тралейбусамі (гл. Бранскі тралейбус), аўтобусамі (33 маршруты), а таксама прыгараднымі электрацягнікамі і аўтаматрысамі.

Адукацыя

Стары корпус Бранскага дзяржаўнага тэхнічнага ўнівэрсытэту

Муніцыпальная сыстэма адукацыі ўлучае 188 адукацыйных установаў:

• 76 агульнаадукацыйных школ (зь іх 2 ліцэі, 9 гімназіяў);
• 98 дашкольных адукацыйных установаў (14 600 выхаванцаў);
• 10 цэнтраў і дамоў творчасьці;
• 2 навучальна-вытворчыя камбінаты ў Бежыцкім і Савецкім раёнах гораду;
• муніцыпальная адукацыйная ўстанова для дзяцей, якія маюць патрэбу ў псыхоляга-пэдагагічнай дапамозе: «Бранскі гарадзкі цэнтар псыхоляга-мэдычна-сацыяльнага суправаджэньня»;
• муніцыпальная адукацыйная ўстанова «Бранскі гарадзкі інфармацыйна-мэтадычны цэнтар у сыстэме дадатковай пэдагагічнай адукацыі (падвышэньня кваліфікацыі)».

Прафэсійную вышэйшую адукацыю ажыцьцяўляюць 5 ВНУ:

• Бранскі дзяржаўны тэхнічны ўнівэрсытэт;
• Бранскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя акадэміка І. Г. Пятроўскага;
• Бранская дзяржаўная інжынэрна-тэхналягічная акадэмія;
• Бранская дзяржаўная сельскагаспадарчая акадэмія
• Бранскі адкрыты інстытут кіраваньня і бізнэсу

Акрамя таго, у Бранску працуюць філіі 18 ВНУ:

• Маскоўскі пэдагагічны дзяржаўны ўнівэрсытэт;
• Расейскі дзяржаўны сацыяльны ўнівэрсытэт;
• Расейскі дзяржаўны адкрыты тэхнічны ўнівэрсытэт шляхоў зносін;
• Расейскі дзяржаўны гандлёва-эканамічны ўнівэрсытэт;
• Санкт-Пецярбурскі дзяржаўны ўнівэрсытэт фізычнай культуры імя П. Ф. Лесгафта;
• Маскоўскі ўнівэрсытэт Міністэрства ўнутраных справаў Расейскай Фэдэрацыі;
• Расейскі ўнівэрсытэт каапэрацыі;
• Маскоўскі псыхоляга-сацыяльны інстытут;
• Усерасейскі завочны фінансава-эканамічны інстытут;
• Маскоўскі інстытут рэклямы, турызму і шоў-бізнэсу;
• Маскоўскі новы юрыдычны інстытут;
• Міжнародны славянскі інстытут;
• Сучасная гуманітарная акадэмія;
• Маскоўская фінансава-юрыдычная акадэмія;
• Міжнародная акадэмія бізнэсу і кіраваньня;
• Акадэмія права і кіраваньня Фэдэральнай службы выкананьня пакараньняў;
• Арлоўская рэгіянальная акадэмія дзяржаўнай службы.

У месьце працуе 168 бібліятэк рознай ведамаснай прыналежнасьці. Найбуйнейшая — Бранская абласная навуковая ўнівэрсальная бібліятэка ім. Ф. І. Цютчава.

Культура

Тэатры, кінатэатры, канцэртныя залі

Бранскі драматычны тэатар

• Бранскі абласны дзяржаўны тэатар драмы ім. А. К. Талстога,
• Бранскі абласны тэатар юнага гледача,
• Бранскі абласны тэатар лялек,
• Дзіцячы музычны тэатар «Арфэй».
• Філярмонія (канцэртная заля «Сяброўства»).
• Канцэртная заля Палаца культуры «БМЗ».
• 4 кінатэатры, зь іх 3 муніцыпальныя.
• Цырк на 1945 месцаў.
• Плянэтар.

Музэі

• Бранскі Дзяржаўны аб'яднаны краязнаўчы музэй:
  • Бранскі краязнаўчы музэй,
  • Музэй гісторыі партызанскага руху на Браншчыне (Мэмарыяльны комплекс «Партызанская паляна»),
  • Бранскі літаратурны музэй.
• Бранскі абласны мастацкі музэй,
  • Музэй братоў Ткачовых.
• Музэй «Бранскі лес» — першы ў Расеі прафэсійны музэй лесу. Згарэў амаль дашчэнту ў ноч на 8 сакавіка 2009 году.
• Парк-музэй ім. А. К. Талстога — дэкаратыўна-паркавы ансамбль драўлянай скульптуры.
• Мэмарыяльны музэй Д. М. Мядзьведзева.

Славутасьці

Сьвята-Пакроўскі сабор

Пакроўскі сабор (пач. XVIII стагодзьдзя)

Месц азнаходжаньня: Пакроўская гара.

Збудаваны ў 1626 годзе на сродкі бранскага стольніка Е. Т. Алымава замест старажытнай саборнай драўлянай царквы, якая згадваецца ў дакумэнтах 1603, 1613 гадоў. Архітэктура храма спалучае старажытныя традыцыі стылю XVII ст. Гэта мураваны бясслупны пяцігаловы двухпавярховы храм. Ніжні храм асьвячоны ў гонар сьвяціцеля Аляксія, Мітрапаліта Маскоўскага і «ўсея Русі», цудатворца; верхняя — у гонар Пакрова найсьвяцейшай Багародзіцы. Цікавай асаблівасьцю храма зьяўляецца разьмяшчэньне бакавых частак па баках сьвету. Да 1798 году храм быў саборным (галоўным у горадзе), а пасьля — прыхадзкім. У 1799 годзе была разабрана верхняя шатровая званіца, а пазьней чатыры бакавых часткі і зроблена шырокая двухпавярховая прыбудова з новай званіцай. У 1918 годзе храм быў зачынены, а ў 30-я гады званіца і цэнтральная частка былі разбураныя, і ў будынку храма разьмясьціўся дзяржаўны архіў. Напачатку 70-х гадоў была зроблена рэстаўрацыя царквы з прыстасаваньнем будынка пад Дом народнай творчасьці. У 1991 годзе сабор вернуты вернікам і з 24 траўня 1991 году ў храме праходзяць рэгулярныя набажэнствы.

Горна-Мікольская царква

Месца знаходжаньня: Пакроўская гара. 53.248060° пн. ш. 34.375220° у. д. / 53.248060; 34.375220

Збудаваная ў 1751 годзе. У архітэктурных дэталях карнізаў, ліштве вокнаў, кутніх лапатках прасочваюцца старыя традыцыі, узыходныя да XVII ст.

Камяніца купца Аўраамава

Месца знаходжаньня: Савецкі раён, Пакроўская гара.

Збудаваная ў 1870 годзе.

Сьвенскі манастыр

Месца знаходжаньня: непадалёк ад тэлецэнтру.

Разьмяшчаецца ў маляўнічым месцы на гары правага берага ракі Дзясны. Паводле паданьня ў 1288 годзе вялікі князь чарнігаўскі Раман Міхайлавіч, быўшы ў сваёй вотчыне ў Бранску, асьлеп, а вылечыўся з дапамогай цудатворнага абраза. У памяць пра гэта ён заснаваў на беразе Дзясны, насупраць упадзеньня ў яе рэчкі Сьвінь, Усьпенскі манастыр (немілагучная назва «Сьвінскі» ў першай палове васямнаццатага стагодзьдзя было зьменена на «Сьвенскі»).

Усім пэрымэтрам манастыра праходзіць сьцяна вышынёй месцамі да 10 м, ёсьць байніцы. У наш час яго ваколіцы выкарыстоўваюцца як месца правядзеньня штогадовага Сьвенскага кірмаша.

Спаса-Грабаўская царква

Спаса-Грабаўская царква (пач. XX стагодзьдзя)

Храм, спраектаваны ў псэўдарускім стылі (мураўёўка), збудаваны ў 1904 годзе. Аўтарам праекту быў бранскі архітэктар-мастак Н. А. Лебедзеў. У 1929 годзе царкву зачынілі, а яе верхнюю частку зруйнавалі. Пазьней усярэдзіне храма разьмяшчаўся морг, потым Дом займальнай навукі і тэхнікі. Прабітыя новыя вокны для першага паверху і дапушчаныя іншыя парушэньні яе архітэктурнага аблічча. З 7 студзеня 1993 году храм ізноў пачаў дзейнічаць.

Курган Неўміручасьці

Цэнтральны манумэнт на Пакроўскай гары

Месца знаходжаньня: парк «Салаўі». 53.268619° пн. ш. 34.364191° у. д. / 53.268619; 34.364191

Курган Неўміручасьці — помнік загінулым у змаганьні зь нямецкім нацызмам. Гэта адзін з асноўных помнікаў места.

Быў закладзены 11 траўня 1967 году ў мескім парку культуры і адпачынку «Салаўі». Сёньня гэта велічнае збудаваньне, якое вянчае велізарная пяціканцовая зорка.

Сьвятую зямлю з брацкіх магіл у местах і сёлах Браншчыны, зь легендарных месцаў гарадоў-герояў, з баўгарскай Шыпкі — знака братэрства славянскіх народаў, прынесьлі да месца закладкі Кургана маці, чые сыны не вярнуліся з вайны, вэтэраны вайны, рэвалюцыі і камсамола, Героі Савецкага Саюзу, кавалеры ордэнаў Славы, кіраўнікі і ўдзельнікі партызанскага руху і падпольлі, ваяры Савецкага Войска, камсамольцы, піянэры, акцябронкі.

Тысячы юнакоў і дзяўчат працавалі на збудаваньні Кургана. Ён уяўляе сабою земляны насып агульным аб’ёмам звыш 20 тысячаў кубічных мэтраў і вышынёй 12 мэтраў.

У падставе Кургана закладзены гарматны ствол з капсулай, у якой утрымоўваецца зварот да нашчадкаў-бранцаў 2017 году: «Дарагія таварышы, сябры, людзі XXI стагодзьдзя!.. Ніколі не забывайце гераічнага мінулага нашага партызанскага краю! Заўсёды памятайце, якім коштам дасталася воля вашым дзядам! Беражыце яе, як зрэнку вока… Мы адпісваем вам самае дарагое, што ёсьць у савецкага чалавека, — гонар сваёй Радзімы! Любіце сваю краіну так, як любілі яе мы, вашы старэйшыя таварышы, аднадумцы, сябры. Прымнажайце магутнасьць Радзімы Саветаў!»

У асновы Кургана прыступкі шырокіх сходаў падводзяць да пляцоўкі, на фасадзе якой надпіс: «У імя міру аддалых жыцьці свае Курган Неўміручасьці збудаваны камсамольцамі і моладзьдзю гораду ў год пяцідзесяцігодзьдзя ВЛКСМ».

Архітэктар — В. Н. Гарадкоў, аўтар пілёна — В. А. Цяплякоў.

Месты-сябры

• Арол, Расея
• Паўночнадзьвінск, Расея
• Гомель, Беларусь
• Магілёў, Беларусь
• Чарнігаў, Украіна
• Канін, Польшча
• Карлава, Баўгарыя
• Дупніца, Баўгарыя
• Новыя Акмяны, Летува
• Добеле, Латвія
• Д'ёр, Вугоршчына
• Лоўэл, ЗША

Асобы

• Аляксандар Перасьвет — герой Кулікоўскай бітвы

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 684 с.: іл. ISBN 985-11-0314-4.
• Катлярчук А. Беларусы Бранскага краю. Этнічная гісторыя і сучаснасць // ARCHE. № 2, 2001 (Народны нумар).
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna. — Warszawa, 1880. S. 353.

Вонкавыя спасылкі

• Бранск (Бранск-Северскі), Radzima.org
• Сайт адміністрацыі Бранскай вобласьці^(рас.)
• Сайт Бранскай гарадзкой адміністрацыі^(рас.)
• Тэрытарыяльны орган Фэдэральнай службы дзяржаўнай статыстыкі па Бранскай вобласьці^(рас.)
• Бранскі адукацыйны партал^(рас.)
• Герб горада^(рас.)
• Інтэрактыўная мапа Бранску^(рас.)