Ільля (вёска)

	Ільля; лац. Illa
	; Касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Пана Езуса
Першыя згадкі:	1475
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Менская
Раён:	Вялейскі
Сельсавет:	Ільлянскі
Вышыня:	183 м н. у. м.
Насельніцтва:	▼1458 чал. (2009);
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1771
Паштовы індэкс:	222431
Нумарны знак:	5
Геаграфічныя каардынаты:	54°25′3″ пн. ш. 27°17′36″ у. д. / 54.4175° пн. ш. 27.29333° у. д.Каардынаты: 54°25′3″ пн. ш. 27°17′36″ у. д. / 54.4175° пн. ш. 27.29333° у. д.
	Ільля на мапе Беларусі ± Ільля
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Ільля.

І́льля^[1] — вёска ў Беларусі, на правым беразе ракі Іліі. Цэнтар сельсавету Вялейскага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 1458 чалавек. Знаходзіцца за 37 км на паўднёвы ўсход ад Вялейкі, за 29 км ад чыгуначнай станцыі Вуша; на аўтамабільнай дарозе Р58 (Сосенка — Краснае).

Ільля — даўняе мястэчка гістарычнай Меншчыны. Да нашага часу тут захаваліся рэшткі гуты Салагубаў, помнік археалёгіі XVIII—XIX стагодзьдзяў, а таксама збудаваная ў стылі клясыцызму царква Сьвятога Ільлі, помнік архітэктуры XIX ст.

Назва

Існуе некалькі меркаваньняў пра паходжаньне тапоніму Ільля. Паводле аднаго зь іх, ён утварыўся ад назвы ракі Ілія і сьпярша выглядаў як Іля. Пазьней назва мястэчка зьмянілася на Ільлю, нібы ў гонар хрысьціянскага прарока. Згодна зь іншай вэрсіяй, паселішча атрымала сваю назву ад Ільлінскай царквы.

Афіцыйнае напісаньне назвы паселішча — Ілья.

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Ільлю як двор маршалка дворнага Багдана Саковіча датуецца 1475 годам. Пазьней паселішчам валодалі Забярэзінскія, Збараскія.

У 1564 годзе Ільля ўпершыню ўпамінаецца як мястэчка («место»), таксама існавалі аднайменныя двор і воласьць. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Ільля ўвайшла ў склад Менскага павету Менскага ваяводзтва. 3 1582 году да канца XVII ст. мястэчка знаходзілася ў валоданьні Глябовічаў.

Паводле інвэнтару 1650 году, Ільля складалася з Рынку і 3 вуліцаў, тут было 93 двары, 10 корчмаў, новазбудаваны касьцёл (царква згарэла незадоўга да складаньня інвэнтару). У 1692 годзе Крыстына Глябовіч разам з мужам, гетманам вялікім Казімерам Янам Сапегам зьмянялі маёнтак велятыцкаму старосту князю К. Друцкаму-Сакалінскаму.

У XVIII ст. уладальнікамі Ільлі былі: дачка Друцкага-Сакалінскага Барбара і яе муж ковенскі харунжы А. Скарульскі, Савіцкія (графы на Ільлі), каралеўскі ад’ютант, потым Я. М. Салагуб, за якім у маёнтку існавала вялікая гута. У 1772 годзе з фундацыі Брыгіты з Радзівілаў Салагуб тут збудавалі Касьцёл Маці Божай Ружанцовай (зьнішчаны ў Другую сусьветную вайну). У 1792 годзе Я. М. Салагуб прадаў Ільлю падскарбію вялікаму, кампазытару Міхалу Клеафасу Агінскаму.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Ільля апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, у Вялейскім павеце Віленскай губэрні. За ўдзел у паўстаньні Т. Касьцюшкі ў 1794 годзе расейскія ўлады канфіскавалі мястэчка. У 1795—1804 гадох уладальнікам Ільлі быў фэльдмаршал М. Салтыкоў, у 1804—1806 гадох — генэрал-маёр Л. Зьдзяхоўскі, потым — менскі губэрнскі маршалак Ю. Валадковіч і С. Радзішэўскі, які за часамі вызвольнага паўстаньня (1830—1831) быў вайсковым начальнікам Вялейскага павету і камандзірам палку. Расейскія карныя войскі разрабавалі Ільлінскую сядзібу, а маёнтак канфіскавалі. На 1886 год у Ільлі было 40 двароў, 2 царквы, школа, таргі ў нядзелі, штогадовыя кірмашы 6 студзеня і 20 чэрвеня.

За часамі Першай сусьветнай вайны у лютым 1918 году Ільлю занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Ільлія абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Жыхары мястэчка атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР, накіроўвалі ў Народны Сакратарыят скаргі на дзеяньні нямецкіх войскаў^[2]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Ільля ўвайшла ў склад Беларускай ССР. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году мястэчка апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала цэнтрам гміны Вялейскага павету Віленскага ваяводзтва. У гэты час існавалі аднайменныя мястэчка (236 дамоў) і калёнія (30 дамоў).

У 1939 годзе Ільля ўвайшла ў БССР, дзе стала цэнтрам раёну і сельсавету (з 1957 годзе ў Вялейскім раёне). Статус паселішча панізілі да вёскі. На 1971 год тут было 530 двароў, на 1995 год — 600, на 1997 год — 602. У 2000-я гады Ільля атрымала афіцыйны статус «аграгарадку».

Мястэчка на старых здымках
Царква, каля 1900 г.
Стары касьцёл, каля 1900 г.
Рынак, да 1930 г.
Рынак, 3.05.1938 г.

Узьвядзеньне капліцы-помніка паўстанцам, 1930 г.
Помнік паўстанцам, 1930-я гг.
Помнік паўстанцам, 1930-я гг.
Вуліца, 1930 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

XVIII стагодзьдзе: 1798 год — 170 чал.
XIX стагодзьдзе: 1860 год — 141 чал.; 1866 год — 522 чал.^[3]; 1886 год — 318 чал.
XX стагодзьдзе: 1905 год — 1525 чал.; 1921 год — 1333 чал. у мястэчку Ільлі і 162 чал. у калёніі Ільлі; 1971 год — 2179 чал.; 1995 год — 1865 чал.^[4]; 1997 год — 1803 чал.^[5]; 1999 год — 1671 чал.
XXI стагодзьдзе: 2010 год — 1458 чал.

Адукацыя

У вёсцы знаходзіцца адна зь дзьвюх сярэдніх спэцыяльных навучальных установаў Вялейскага раёну — Ільлянскі аграрны каледж. Установа адкрылася 26 жніўня 1957 году пад назвай Ільлінскі вэтэрынарны тэхнікум. 20 верасьня 1990 году саўгас-тэхнікум пераўтварыўся ў асобны саўгас «Абадоўцы» і Ільлінскі сельскагаспадарчы тэхнікум. За час свайго існаваньня да 2008 году навучальная ўстанова падрыхтавала 7061 адмыслоўца, зь якіх 2928 заатэхнікаў і 4133 фэльчары вэтэрынарнай мэдыцыны.

У Ільлі разьмяшчаецца дзіцячая музычная школа, заснаваная 25 жніўня 1975 году. Першым рэктарам быў Раман Мізула. За час існаваньня да 2008 году музычную школу скончыла больш за 270 навучэнцаў. У школе праходзіць навучаньне на наступных музычных інструмэнтах: баян, акардэон, цымбалы, фартэпіяна. У 2004 годзе ў Ільлінскай музычнай школе адкрыліся харэаграфічнае аддзяленьне, старэйшы і малодшы харавыя ансамблі, а таксама зьмяшаныя дзіцячыя ансамблі.

Таксама ў вёсцы дзее агульнаадукацыйная сярэдняя школа з краязнаўчым ухілам імя акадэміка Адама Антонавіча Грымаця. Паводле зьвестак на 2008 год у ёй навучаюцца 360 вучняў і працуюць 40 настаўнікаў (7 зь іх маюць вышэйшую катэгорыю, 20 — першую).

Мэдыцына

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляе лякарня.

Культура

Дзеюць дом культуры і бібліятэка.

Забудова

Вуліцы і пляцы

Гістарычная назва цэнтральнага пляцу Ільлі — Рынак.

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

У Ільлінскай школе дзеюць 2 музэі: краязнаўчы музэй і «Вялейшчына літаратурная».

Славутасьці

У Ільлі захаваўся помнік археалёгіі — рэшкі гуты (канец XVIII — пачатак XIX ст.).

Касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Пана Езуса (1908—1909)
Царква Сьвятога Ільлі (1828)

Страчаная спадчына

Касьцёл Маці Божай Ружанцовай (1772)

Галерэя

Краявіды Ільлі
Царква
Касьцёл
Інтэр’ер касьцёла
Старасьвецкае пажарнае дэпо

Асобы

Сьвятлана Марозава (нар. 1954) — беларускі гісторык
Зьміцер Піневіч (нар. 1967) — 9-ы міністар аховы здароўя Беларусі (зь 2020 году)

Мястэчка Ільля — радзіма продкаў Лізы Кудроў^[6].

Крыніцы

^ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (djvu) С. 153—154.
^ Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.
^ Słownik geograficzny... T. III. — Warszawa, 1882. S. 258.
^ Брэгер Г. Ілья // ЭГБ. — Мн.: 1996 Т. 3. С. 481.
^ БЭ. — Мн.: 1998 Т. 7. С. 204.
^ Кіназорка плакала на месцы пахаваньня ільлянскіх габрэяў(недаступная спасылка)

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1998. — Т. 7: Застаўка — Кантата. — 604 с. — ISBN 985-11-0130-3
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя. — 527 с. — ISBN 985-11-0041-2
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom III: Haag — Kępy. — Warszawa, 1882.

Вонкавыя спасылкі

Ільля , Radzima.org

[1] Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (djvu) С. 153—154.

[2] Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.

[3] Słownik geograficzny... T. III. — Warszawa, 1882. S. 258.

[4] Брэгер Г. Ілья // ЭГБ. — Мн.: 1996 Т. 3. С. 481.

[5] БЭ. — Мн.: 1998 Т. 7. С. 204.

[6] Кіназорка плакала на месцы пахаваньня ільлянскіх габрэяў(недаступная спасылка)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

Ільля лац. Illa
Касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Пана Езуса
Першыя згадкі:	1475
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Менская
Раён:	Вялейскі
Сельсавет:	Ільлянскі
Вышыня:	183 м н. у. м.
Насельніцтва:	▼1458 чал. (2009)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1771
Паштовы індэкс:	222431
Нумарны знак:	5
Геаграфічныя каардынаты:	54°25′3″ пн. ш. 27°17′36″ у. д. / 54.4175° пн. ш. 27.29333° у. д. / 54.4175; 27.29333Каардынаты: 54°25′3″ пн. ш. 27°17′36″ у. д. / 54.4175° пн. ш. 27.29333° у. д. / 54.4175; 27.29333
Ільля на мапе Беларусі ± Ільля Ільля
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы