Гісторыя Польшчы

У гэтым артыкуле асьвятляецца гісторыя Польшчы ад старажытных часоў да найноўшага часу.

Утварэньне Польскай дзяржавы

У 9-10 ст. на сучаснай тэрыторыі Польшчы жылі розныя заходнеславянскія плямёны, сярод якіх вылучаліся вісьляне і паляне. Першыя займалі тэрыторыю з цэнтрам у Кракаве, другія — з цэнтрам у Гнезна (Польшча). Менавіта паляне ў 10 ст. здолелі аб’яднаць вакол сябе сваіх суседзяў і паклалі пачатак дзяржавы, якая ад іх і празвалася Польшчай. Старажытныя легенды, запісаныя польскімі летапісцамі, распавядаюць пра князя Крака, у гонар якога быў названы горад Кракаў, пра князя Папеля, які быў выгнаным за свае злачынствы. Існуюць легенды і пра Земавіта, сына хлебароба Пяста, па імені якога была названая першая гістарычная польская валадарская дынастыя. З нашчадкаў Пяста выйшаў князь Мешка I (960—992), першы гістарычна вядомы князь. Валоданьні Мешка ўключалі ў сябе Вялікую Польшчу (вобласьць расьсяленьня палян), а таксама землі па сярэднім цячэньні Віслы. У 965 Мешка ажаніўся на дачцы чэскага князя Баляслава I — Дабраве, а ў 966 — прыняў хрысьціянства. Для таго, каб паслабіць залежнасьць ад германскага імпэратара, васалам якога Мешка I прызнаў сябе ў 963 годзе, польскі князь на падставе Дароўнага акту аддаў Польшчу пад заступніцтва Ватыкану. З гэтага часу Польшча плаціла на карысьць Ватыкану штогадовую даніну — «лепту Сьв. Пятра».

Сын Мешка — Балеслаў I Храбры (992—1025) працягнуў стварэньне польскай дзяржавы, аб’яднаўшы пад сваёй уладай усе польскія плямёны. У 1000 ён заключыў дагавор з Атонам I (германскім каралём, з 962 — імпэратарам Сьвятой Рымскай імпэрыі), паводле якой стваралася самастойнае арцыбіскупства з цэнтрам у Гнезна. Тым самым была пацьверджаная незалежнасьць польскіх земляў ад імпэрыі. У 1025 Балеслаў прыняў каралеўскі тытул. Да таго часу Польшча ўяўляла сабою краіну з разьвітой сыстэмай замкаў і гарадоў, пачынае складацца і польскае рыцарства (milites), якое атрымоўвала зямлю за службу князю, і шляхта (nobiles).

Аднак пасьля сьмерці Балеслава Храбрага пачаліся міжусобіцы. Дробныя польскія князі патрабавалі ад Мешкі (Мячыслава) II вылучыць частку ім. Патрабаваньні былі задаволеныя, але беспарадкі не спыніліся і амаль уся дынастыя Пястаў была зьнішчаная. Скарыстаўшыся ўнутранымі праблемамі, суседзі Польшчы захапілі частку земляў, якія належалі ёй да таго часу: немцы — усе заваяваныя Балеславам Храбрым землі ўздоўж цячэньня Лабы, датчане — Памор’е, чэхі — узнавілі сваю незалежнасьць, а кіеўскі князь Яраслаў Уладзімеравіч — Чэрвеньскія гарады.

Казімеру Аднавіцелю (1034—1058) ўдалося выправіць сытуацыю. Абапіраючыся на саюз з Русьсю, ён вярнуў Польшчы Мазовію і Сылезію. У той жа час у пэрыяд яго кіраваньня адбылося адно з самых буйных народных паўстаньняў таго часу (1037—1038). Паўстаньне было накіраванае супраць царкоўных і сьвецкіх уладаў, і для падаўленьня яго спатрэбілася дапамога імпэратара Конрада II.

Балеслаў II Сьмелы (1058—1079) імкнуўся працягнуць палітыку свайго прадзеда — Балеслава I Храбрага, выкарыстоўваючы спрыяльную міжнародную сытуацыю. У барацьбе паміж імпэратарам Сьвятой Рымскай імпэрыі Генрыхам IV і папам Рыгорам VII ён выступіў на боку апошняга. Гэта прынесла свой плён: у 1075 у Польшчу прыбыў папскі пасланец, каб канчаткова замацаваць правы Гнезьненскага архібіскупства, а ў 1076 Балеслаў II быў каранаваны. У гэтых умовах ён не адважыўся адхіліць просьбу папы, які прасіў яго дапамагчы князю Ізяславу ў барацьбе за кіеўскі сталец. У 1077 Балеслаў Сьмелы зьдзейсьніў паход на Кіеў. Горад быў узяты, Ізяслаў зноў стаў кіеўскім князем. Аднак як толькі палякі вярнуліся дадому, браты Ізяслава зноўку выступілі супраць яго, і князь загінуў у бітве (1078). Валадараньне самога Баляслава Сьмелага скончылася катастрофай. Пасьля забойства абвінавачанага ім у здрадзе біскупа кракаўскага Станіслава ў краіне пачаўся мяцеж магнатаў, і Балеслаў быў змушаны зьбегчы ў Вугоршчыну. Сталец заняў ягоны брат — Уладзіслаў Герман (1079—1102), падчас кіраваньня якога цэнтральная ўлада моцна аслабла. Сам Уладзіслаў Герман насіў не каралеўскі, а княскі тытул, а справамі пры ім запраўляў ваявода Сецех, які нават чаканіў уласную манэту. Пры яго сыне — Балеславе III Крывавусным (1102—1138) ізноў узяла верх тэндэнцыя да аб’яднаньня. Па завяшчаньні свайго бацькі ён атрымаў у кіраваньне толькі частку земляў — Малую Польшчу і Сылезію, вялікапольскія землі дасталіся яго старэйшаму брату — Зьбігневу, якому належала і вярхоўная ўлада ў дзяржаве. Паміж братамі пачаліся канфлікты і сытуацыя абвастрылася настолькі, што, камэнтуючы яе, чэскі храніст пісаў: «Двух катоў нельга адначасова пасадзіць у адзін мяшок». Балеслаў склаў цесны саюз з Кіевам, ажаніўшыся на дачцы кіеўскага князя — Збыславе, і ўсталяваў добрасуседзкія адносіны зь венграмі. Маючы такіх саюзьнікаў, ён вымусіў Зьбігнева пакінуць Польшчу і падпарадкаваў польскія землі, якія было адышлі, акрамя Памор’я. У 1109 у Польшчу, сумесна з чэхамі, уварваліся імпэратарскія войскі. Пад відам аднаўленьня ў правах Зьбігнева, імпэратар спадзяваўся аднавіць свае правы ў Польшчы, аднак гэтым надзеям не наканавана было ажыцьцявіцца. Выгнаўшы немцаў з краіны і склаўшы ў 1114 мір з чэхамі, Балеслаў III аднавіў наступ на Памор’е і далучыў да Польшчы яго ўсходнюю частку, а ў 1121 вымусіў князя Заходняга Памор’я прызнаць сябе васалам Польшчы.

Фэўдальная раздробленасьць

У 1138 завяшчаньнем Баляслава III быў узаконены парадак сэньёрыяту. Дзяржаву падзялілі на ўдзелы паміж сынамі, але старэйшы ў родзе адначасова станавіўся вялікім князем. Акрамя асабістага ўдзелу, ён атрымоўваў вялікакняскі ўдзел з гарадамі Гнезнам і Кракавым. З гэтага часу для Польшчы можна гаварыць аб пэрыядзе фэўдальнай раздробленасьці.

Колькасьць удзелаў расла, улада цэнтральнай адміністрацыі слабела. З 12 ст. узмацніўся націск немцаў на славянскія землі за Лабай. На захопленых землях было створана маркграфства Брандэнбург, з тэрыторыі якога зьдзяйсьнялася далейшае прасоўваньне на ўсход. Сытуацыя ўскладнялася бесьперапыннымі ўсобіцамі паміж сынамі Баляслава III. У 1157 адзін зь іх — Уладзіслаў Выгнаньнік — заклікаў на дапамогу імпэратара Фрыдрыха I Барбаросу. Выкарыстаўшы спрыяльную магчымасьць, Фрыдрых паставіў Польшчу ў ленную залежнасьць ад імпэрыі. У 1226 годзе ўдзельны князь Конрад I Мазавецкі запрасіў рыцараў Тэўтонскага ордэна для барацьбы з прусамі. Тэўтонскі ордэн заваяваў зямлю прусаў і стварыў на іх тэрыторыі моцную дзяржаву, якая павяла барацьбу за панаваньне ў Прыбалтыцы.

У 1240 у Польшчу ўварваліся мангола-татары, у сакавіку 1241 імі быў узяты і спалены Кракаў. У 1257 і 1287 набегі паўтарыліся.

Пэрыяд фэўдальнай раздробленасьці быў і пэрыядам разьвіцьця прадукцыйных сілаў. Для засваеньня пустуючых земляў земляўласьнікі сталі запрашаць каляністаў зь іншых краінаў. Сярод каляністаў пераважалі немцы, якія прынесьлі з сабою нямецкае права. Сялянскія павіннасьці ў карысьць фэўдала выразна фіксаваліся. Выплаціўшы чынш і выплаціўшы іншыя ўскладзеныя на яго абавязкі, селянін мог пакінуць вёску. Нямецкае права распаўсюдзілася і на прынцыпы самакіраваньня. На чале вёскі стаяў стараста — солтыс, які займаўся ўладкаваньнем каляністаў і зьдзяйсьняў суд па дробных справах. Расла колькасьць гарадоў, якія, пачынаючы з 13 ст., таксама набывалі правы самакіраваньня.

Аб’яднаньне Польшчы

У 1290-я абвастрылася барацьба за польскі сталец. У 1290 кракаўскім князем стаў Пшэмысл. У 1295 ён быў каранаваны польскім каралём — Пшэмыслам II (1295—1296). Супраць яго выступілі Ўладзіслаў Лакеток (так ён быў празваны за малы рост) і чэскі кароль Вацлаў II. Пшэмысл распаўсюдзіў сваю ўладу на Вялікую Польшчу і Памор’е, але ў 1296 быў забіты ў выніку змовы магнатаў. Пасьля нядоўгага валадарства Лакетка, скінутага польскімі фэўдаламі, каралём у 1300 стаў Вацлаў II Чэскі (1300—1305), які захапіў Вялікую Польшчу. Па ўсіх польскіх абласьцях ён разаслаў сваіх намесьнікаў — стараст, якія падпарадкоўваліся толькі каралю, што спрыяла цэнтралізацыі дзяржавы.

Уладзіслаў Лакеток тым часам не спыніў барацьбу. Вярнуўшыся з выгнаньня ў 1305, ён на чале вугорскіх атрадаў заняў у Кракаў. Лакетка прызналі Малая Польшча і Ўсходняе Памор’е. Аднак ужо ў 1308—1309 Усходняе Памор’е заняў Тэўтонскі ордэн, а ў 1311—1312 у Кракаве ўспыхнуў бунт патрыцыята, які прызнаў сваім каралём Яна Люксэмбурскага. Бунт кракаўскіх месьцічаў Лакеток жорстка падушыў, а ў 1314 далучыў да Малой Польшчы Вялікую Польшчу і пачаў барацьбу за аб’яднаньне ўсіх польскіх земляў. У 1320 ён быў каранаваны польскай каронай (1320—1333). Каранаваньне ўпершыню адбылася ў Кракаве.

Справу бацькі працягнуў яго сын — польскі кароль Казімер III Вялікі (1333—1370). З дапамогай пераважна дыпляматычных мэтадаў ён вярнуў Польшчы Куявію і Добжынскую землі (1343), Мазовію (1351—1353), а таксама адабраныя Брандэнбургам гарады. У 1349 Казімір уварваўся ў Галічыну, захапіў Львоў і Галіч. У 1660-я пад яго ўлада перайшлі Ўладзімер-Валынскі і Камянец-Падольскі. У Львове ён пасяліў калёнію армянаў, якія займаліся пасярэдніцкім гандлем паміж Усходам і Захадам: празь іх у Эўропу траплялі перац, прыправы, ядваб, пэрсыдзкія дываны.

У пэрыяд кіраваньня Казімера III адбылася кадыфікацыя польскага заканадаўства. Былі выдадзены Пётркаўскі (для Вялікай Польшчы) і Вісьліцкі (для Малой Польшчы) статуты, пазьней аб’яднаныя ў Збор статутаў Казімера Вялікага. Праведзеныя адміністрацыйная і грашовая рэформы. У 1364 па ўзоры Балёнскага ўнівэрсытэту была заснаваная Кракаўская акадэмія, дзе асноўная ўвага надавалася падрыхтоўцы юрыстаў. Пры Казімеру ў Польшчы вялося шырокае будаўніцтва. Па словах летапісца, Уладзіслаў Лакеток пакінуў Польшчу драўляную, а Казімер — каменную.

Дынастыя Ягелонаў

Са сьмерцю Казімера Вялікага дынастыя Пястаў перапынілася. Улада перайшла да прадстаўніка Анжуйскай дынастыі, вугорскага караля Людовіка I Вялікага з 1370 адначасова і караля польскага. Яшчэ ў 1355 ён выдаў прывілей, паабяцаўшы польскай арыстакратыі ня ўводзіць надзвычайных падаткаў і пакрываць усе ваенныя выдаткі ў выпадку заняцьця стальца. У 1374 ім быў выдадзены Кошыцкі прывілей, які вызваляў шляхту практычна ад усіх падаткаў, за выключэньнем невялікага зямельнага падатку, што стварала асновы для разьвіцьця шляхецкага самакіраваньня.

Пасьля пэрыяду бескаралеўя (1382—1384) на сталец узышла дачка Людовіка — Ядвіга Анжуйская. Малопольская шляхта, якая фактычна кіравала ў дзяржаве, прапанавала вялікаму князю літоўскаму Ягайлу руку Ядвігі і польскі сталец у абмен на заключэньне уніі з Польшчай. У 1385 у Крэўскім замку быў падпісаны дагавор, па якім Ягайла мусіў прыняць хрысьціянства па каталіцкім абрадзе, ахрысьціць Літву і ўключыць яе зямлі ў склад Польшчы. У 1386 ён быў каранаваны пад імем польскага караля Ўладзіслава II (1386—1434), паклаўшы пачатак новай, Ягелонскай дынастыі, якая правіла ў Польшчы звыш 200 гадоў. Вялікае княства Літоўскае дзякуючы палітыцы вялікага князя Вітаўта (1392—1430), захавала сваю самастойнасьць.

Крэўская унія згуляла сваю ролю ў барацьбе супраць Тэўтонскага ордэна, для якой і неабходна было аб’яднаць сілы абедзьвюх дзяржаваў. Падчас вайны 1409—1411 гадоў, якая атрымала назву Вялікай, польска-літоўскае войска дасягнула значных посьпехаў. Асабліва важнай была перамога каля Грунвальду 15 ліпеня 1410 г., калі загінула амаль усё кіраўніцтва Ордэна. Аднак плёнам перамогі польска-літоўская дзяржава ня здолела ў поўнай меры скарыстацца. Падчас аблогі Марыенбургу (сталіцы Ордэна) пачаўся разлад паміж Ягайлам і Вітаўтам, літоўска-рускія харугвы пакінулі лягер абложваючых крэпасьць. Мірны дагавор 1411 прадугледжваў вяртаньне ВКЛ Жамойці, але частка страчаных падчас вайны земляў Ордэн атрымоўваў назад.

У далейшым заключаны паміж Польшчай і ВКЛ саюз прыходзілася неаднаразова пацьвярджаць. У 1413 была падпісаная Гарадзельская унія, па якой баяры ВКЛ і польскія паны абавязваліся выбіраць польскага караля або вялікага князя літоўскага па ўзаемнай дамоўленасьці. Было вырашана таксама склікаць сумесныя польска-літоўскія соймы ў Любліне або ў Парчаве^[1]. Гарадзенская унія (1432) прызнавала Жыгімонта Кейстутавіча вялікім князем літоўскім.

Падчас свайго кіраваньня Ягайлу некалькі раз прыходзілася задавальняць патрабаваньні польскай шляхты, якая імкнулася да пашырэньня сваіх правоў. У абмен на прызнаньне за сваім сынам ад чацьвертага шлюбу — Уладзіславам — правоў на сталец Ягайла ў 1430 падпісаў прывілей, які гарантаваў асабістую недатыкальнасьць шляхцічу, цяпер шляхціча было арыштоўваць без адпаведнага судовага выраку.

Пасьля сьмерці Ягайла сталец заняў 10-гадовы Ўладзіслаў III (1434—1444), аднак краінай на працягу чатырох гадоў фактычна кіравала апякунская рада на чале з кракаўскім біскупам Зьбігневам Алесьніцкім. Прыхільнік уніі з Вугоршчынай, апошні спрыяў абраньню Ўладзіслава на вакантны з 1440 вугорскі сталец. Новы саюз залучыў Польшчу ў вайну з Асманскай імпэрыяй, падчас якой малады кароль загінуў.

Увесну 1445 польскім каралём пад імем Казімера IV (1447—1492) быў абраны вялікі князь літоўскі Казімер Ягелончык. Каранаваўся ён толькі ў 1447, дабіўшыся зьмены ўмоў уніі на карысьць ВКЛ. Баяры ВКЛ атрымалі тыя ж правы, што і польская шляхта.

У 1454 Казімірам былі выдадзеныя Няшаўскія статуты, празь якія Польшча ўступіла ў пэрыяд саслоўна-прадстаўнічай манархіі. Выданьне законаў, рашэньне пытаньняў вайны і міру магло зараз адбывацца толькі з згоды шляхецкіх ваяводзкіх сойміаў. Магнаты пазбавіліся выключнага права займаць дзяржаўныя пасады, шляхта вызвалялася ад суду каралеўскіх службоўцаў. Падвысілася роля і Вальнага сойма, на які ўсё ваяводзтвы пасылалі па два дэпутаты ў якасьці прадстаўнікоў сваёй тэрыторыі.

Статуты былі выдадзеныя ў пачатку 13-гадовай вайны з Тэўтонскім ордэнам (1454—1466) па патрабаваньні шляхецкага апалчэньня, якое інакш адмаўлялася працягваць ваенныя дзеяньні. Нягледзячы на зацяжны характар, вайна скончылася паразай Ордэна. Па Торунскім міры Польшча вярнула сабе Ўсходняе Памор’е, атрымала Вармійскія землі, а Ордэн прызнаў сябе васалам польскага караля.

Сьмерць Казімера IV перапыніла асабістую унію Польскага каралеўства і ВКЛ. У 1492 вял. кн. літоўскім стаў Аляксандар Ягелончык, а польскім каралём быў абраны Ян I Ольбрахт (1492—1501). У пачатку яго кіраваньня фактычна склалася двухпалатная структура сойма. Прадстаўнікі мясцовых соймікаў — «земскія паслы» — сталі зьязджацца да караля, каб на месцы абмеркаваць усе важныя пытаньні. Так зьявілася «пасольская ізба», у якой засядалі прадстаўнікі шляхецкага саслоўя. Роля верхняй палаты сойма — сэната — стала выконваць колішняя каралеўская рада, у якой паводле пасад ўваходзілі канцлер, ваяводы, іншыя вышэйшыя саноўнікі і каталіцкія біскупы. Гараджане толькі зрэдку ў першы час прымалі ўдзел у паседжаньнях пасольскай ізбы.

Асабістая унія аднавілася з абраньнем на польскі сталец Аляксандра Ягелончыка (1501—1506). Да 1503 ён займаўся справамі ВКЛ, а пасьля канца вайны з Маскоўскай дзяржавай і заключэньня перамір’я, падпісаў Пётрыкаўскую канстытуцыю (1504), а таксама Радамскую канстытуцыю (1505) — Nihil novi (Нічога новага). Канстытуцыя канчаткова замацоўвала парадак кіраваньня, які склаўся і паводле якога кароль ня меў права прымаць рашэньні бяз згоды сойма і сэната. Таму 1505 шматлікія гісторыкі лічаць пачаткам Новага часу ў польскай гісторыі.

Залатыя часы Польшчы

«Залатымі часамі ў польскай гісторыі завуць 16 і 17 ст. У гэты пэрыяд валадарылі апошнія прадстаўнікі Ягелонскай дынастыі — Жыгімонт Стары (1506—1548) і Жыгімонт II Аўгуст (1548—1572), а з 1573 — выбарныя каралі.

Каб быць абранымі, каралі выдавалі шляхце ўсе новыя і новыя прывілеі. Паступова ў Польшчы зацьвердзіўся своеасаблівы палітычны лад, званы шляхецкай дэмакратыяй. Успрыняўшы ідэі Рэфармацыі (у асноўным у форме кальвінізму), шляхта пачатку будаваць пляны ня толькі рэфармаваньні дзяржавы, але і цэрквы. У 1570 Жыгімонтам Аўгустам быў падпісаны дакумэнт, у якім гаварылася, што пытаньні веравызнаньня не ўваходзяць у кампэтэнцыю манарха, а ў 1574 у Генрыкавы артыкулы быў занесены пункт аб верацярпімасьці.

З 1520-х разьвіваецца рух экзэкуцыяністаў (прыхільнікаў экзэкуцыі законаў і экзэкуцыі маёмасьці). Экзэкуцыяністы выступалі за вяртаньне каралеўскай маёмасьці, раздадзеных магнатам Ягелонамі, і пашырэньне правоў шляхты, у тым ліку — за ўвядзеньне права на выбары караля. У 1538 Жыгімонт Стары паабяцаў шляхце, што пасьля сьмерці яго сына каралі будуць выбірацца і што ён ня будзе надалей прымаць ніякіх рашэньняў бяз згоды сойма. Сойм 1562—1563 пастанавіў правесьці экзэкуцыю маёмасьці: уся падораная пасьля 1504 каралеўская маёмасьць павінна было вярнуцца ў скарб. Апошняе рашэньне не атрымалася да канца правесьці ў жыцьцё: яно было сабатавана магнатамі.

16 — 1-ая пал. 17 ст. былі таксама стагодзьдзямі разьвіцьця польскай культуры, навукі і мастацтва. Цэнтрам засяроджваньня польскай духоўнай эліты стаў Кракаўскі ўнівэрсытэт, у пачатку 15 ст. пераўтвораны па ўзоры Парыскага і Праскага, які меў у 16 ст. агульнаэўрапейскае значэньне. Сярод выпускнікоў унівэрсытэту былі знакаміты польскі астраном Мікалай Капэрнік, аўтар трактата «Аб звароце нябесных сфэр» (1543) і паэт Ян Каханоўскі, якога звалі «сармацкім Арфеям з Чарналесься».

Рэч Паспалітая

У 1558 паміж Маскоўскай дзяржавай і Лівонскім ордэнам пачалася Лівонская вайна, у якую, пасьля таго, як Лівонія добраахвотна перайшла пад уладу Жыгімонта Аўгуста, уступіла Вялікае княства Літоўскае. Лівонскі ордэн спыніў сваё існаваньне. Аднак войскі Івана IV пасьпяхова прасоўваліся ўглыб ВКЛ. У гэтых умовах вярхі ВКЛ палічылі неабходным больш цесны саюзу Польшчы і ВКЛ. У 1569 паміж Польшчай і ВКЛ была заключана Люблінская унія, паводле якой абедзьве дзяржавы аб’ядноўваліся ў адну — з агульным каралём, агульным соймам, адзінай зьнешняй палітыкай і адзінай манэтнай сыстэмай. Аднак абедзьве часткі захоўвалі сваю адміністрацыю, скарб, войска, суды. Новая дзяржава звалася «Рэч Паспалітая абодвух народаў».

У 1572 памёр, не пакінуўшы спадчыньніка, Жыгімонт II Аўгуст. Паміж рознымі групоўкамі шляхты і магнатаў пачаліся доўгія дэбаты аб працэдуры выбараў караля і аб прызначэньні часовага старшыні сэната. Апошнім стаў глава польскай каталіцкай царквы, а караля, нарэшце, абраў першы ў гісторыі Польшчы элекцыйны Сойм Рэчы Паспалітай (1573). Сярод шматлікіх прэтэндэнтаў перамога дасталася Генрыху Валюа, брату францускага караля Карла IX. Яшчэ да заняцьця стальца Генрых павінен быў падпісаць два дакумэнты. Першы — свайго роду фінансавыя абавязкі перад Польшчай, другі — Артыкулы. У Артыкулах былі замацаваныя прынцыпы кіраваньня краінай, якія ўжо фактычна склаліся да таго часу. У першым артыкуле сьцьвярджалася непарушнае права щляхты абіраць караля. Пацьвярджалася права Сойма выдаваць законы, зьбіраць апалчэньне, уводзіць падаткі. Прадугледжваўся абавязковае скліканьне Сойма кожныя 2 гады. Пры каралю стваралася рада з 16 сэнатараў, прызначаных Соймам на 2-гадовы тэрмін. Бяз згоды рады кароль нічога ня мог распачаць ні ва ўнутранай, ні ў зьнешняй палітыцы. У апошнім артыкуле абвяшчалася права шляхты адмовіць у падпарадкаваньні манарху ў выпадку, калі той парушыць яе прывілеі. Кожны новы кароль пры абраньні павінен быў з гэтага часу падпісваць адпаведны дакумэнт. Сам жа Генрых нядоўга прабыў у Польшчы. Атрымаўшы вестку аб сьмерці свайго брата, ён таемна зьбег у Парыж, каб заняць там францускі сталец.

Выбары новага караля ледзьве не перарасьлі ва ўзброенае сутыкненьне. У 1575 сэнат абраў каралём Максыміліяна Габсбурга, брата імпэратара Рудольфа II, а шляхта — трансыльванскага князя Стэфана Баторыя. Прыхільнікі Баторыя, сабраўшы 20-тысячнае войска, занялі Кракаў. Стэфан Баторы (1574—1586) атрымаў польскую карону, але яшчэ прыйшлося ваяваць з Гданьскам, які адмовіўся прызнаць новага караля. Канфлікт скончыўся кампрамісам: Гданьск абвясьціў аб сваёй пакорнасьці, пагадзіўся заплаціць кантрыбуцыю і плаціць штогадовую мыту ў скарб. Наўзамен гораду была вернутая аўтаномія. Каралём была праведзеная ваенная рэформа: па вугорскім узоры зьмененая сыстэма камплектаваньня пяхоты, зацьверджаны рэестар казакаў, якія атрымоўвалі жалаваньне з казны і абавязваліся несьці памежную службу. Імкнучыся прыцягнуць на свой бок шляхту, ён падпісаў прынятую Соймам у 1578 канстытуцыю аб стварэньні апэляцыйнай судовай інстанцыі — Трыбунала Кароны, судзьдзі якога выбіраліся на шляхецкіх павятовых сойміках. Стэфан Баторы пасьпяхова завяршыў вайну супраць Івана IV: па дагаворы аб 10-гадовым перамір’і, падпісаным у студзені 1582 у Яме-Запольскім, Рэч Паспалітая атрымала Лівонію і вярнула Полацак.

Падчас падрыхтоўкі да вайны супраць Асманскай імпэрыі Стэфан нечакана памёр. Міжкаралеўе пасьля яго сьмерці ізноў вылілася ў смуту. Адбылося два элекцыйныя Соймы і кожны іх іх абраў свайго караля. Перамога войска канцлера Яна Замойскага ў студзені 1576 над войскамі аўстрыйскага эрцгерцага Максыміліяна прывяла да зацьвярджэньня на польскім стальцы швэдзкага каралевіча Жыгімонта III Вазы (1587—1632). Для падтрыманьня добрых адносін з Габсбургамі ён узяў сабе ў жонкі Ганну Габсбург, а пасьля яе сьмерці — ажаніўся на яе сястры Канстанцыі. Збліжэньне з Габсбурскім домам прывяло да ўзмацненьня контррэфармацыі ў Польшчы. Шматлікія пратэстанты былі адхіленыя ад дзяржаўных пасад, пачасьціліся пагромы лютэранскіх і кальвінісцкіх збораў. У 1592 адбыўся Сойм, на якім раздаваліся галасы незадаволеных палітыкай Жыгімонта аб адхіленьні яго ад стальца. Аднак Сойм быў сарваны: дэпутаты разьехаліся, не прыняўшы ніякіх пастаноў. Пасьля сьмерці свайго бацькі Юхана III Жыгімонт Ваза адбыў у Швэцыю, дзе ў 1593 каранаваўся швэдзкім каралём. Аднак польска-швэдзкая унія не прынесла Польшчы і наогул Рэчы Паспалітай ніякіх зьнешнепалітычных пераваг, а ў самой Швэцыі неўзабаве перамагла партыя праціўнікаў такой уніі і ў 1599 Жыгімонт Ваза быў скінуты са швэдзкага стальца.

Дынастычныя спрэчкі, а таксама барацьба за панаваньне ў Прыбалтыцы, прывялі да вайны са Швэцыяй (1600—1629). Сытуацыя ўскладнілася ўнутранай бязладзіцай — грамадзянскай вайной 1605—1609, вядомай як Рокаш сандамірскі або Рокаш Зебжыдоўскага (па імені кракаўскага ваяводы, главы апазыцыі каралю), падчас якой шляхта абараняла свае прывілеі. Практычна ў той жа час (1603—1606) шэраг польскіх магнатаў (першым чынам Мнішкі) распачалі спробу арганізацыі ўзброенага ўмяшаньня ва ўнутраныя справы Маскоўскага царства, падтрымаўшы авантуру Ілжэдзьмітрыя I.

У 1609 пачалася вайна з Расеяй, якая першапачаткова ўдала складвалася для палякаў. У 1610 руска-швэдзкае войска было пабіта пад Клушыным, Васіль Шуйскі быў скінуты са стальца, на які баярамі быў запрошаны польскі каралевіч Уладзіслаў. У 1612 рускае апалчэньне на чале зь Мініным і Пажарскім выгнала гарнізон Уладзіслава з Масквы, але вайна працягвалася. Скончылася яна на мяжы 1618—1619 падпісаньнем Дэвулінскага перамір’я: Рэч Паспалітая ўтрымала за сабою вернутыя падчас кампаніі Смаленск, Ноўгарад-Северскі, Чарнігаў. У 1634, ужо пасьля сьмерці Жыгімонта, Палянаўскім мірам былі пацьверджаныя гэтыя ўмовы, аднак Уладзіслаў адмовіўся ад маскоўскага царскага стальца. У той жа час вынікі вайны са Швэцыяй былі для Рэчы Паспалітай несуцяшальнымі. У 1629 у Альтмарку было заключана перамір’е, па якім да Швэцыі пераходзілі Лівонія і Эльблонг, а таксама парты Ўсходняй Прусіі.

Гады кіраваньня новага караля — Уладзіслава IV Вазы (1632—1648), абранага даволі хутка і безь вялікіх спрэчак, былі даволі ўдалымі. Быў падпісаны Палянаўскі мір з Масковіяй, адбіты чарговы націск асманска-крымскага войска, заключана 26-гадовае перамір’е са Швэцыяй (1635), па якім Польшчы вярталіся прускія гарады. Заключэньне дынастычнага шлюбу з Цэцыліяй Рэнатай умацавала саюз з Габсбургамі.

Аднак з другой паловы 17 ст. пачынаецца агульны заняпад Рэчы Паспалітай. У 1652 у Сойме ўпершыню на практыцы быў ужыты прынцып liberum veto, калі для зрыву прыняцьця рашэньня хапала аднаго голасу. У гісторыю ўвайшло імя шляхціча У. Сіцынскага, які, не пагадзіўшыся з прапановай працягнуць час паседжаньня Сойму, дэманстратыўна пакінуў залу. Выпадак гэты меў вельмі сур’ёзныя наступствы, стварыўшы прэцэдэнт, які ў далейшым часта выкарыстоўваўся для зрыву працы Сойма.

У 1648 годзе пачалося паўстаньне ва Ўкраіне, узначаленае Багданам Хмяльніцкім, якое неўзабаве перакінулася на ВКЛ. Багдан Хмяльніцкі зьвярнуўся на дапамогай да Маскоўскага царства і 1 кастрычніка 1653 на рускім Земскім саборы было прынята рашэньне прыняць Украіну ў склад Маскоўскага царства і абвясьціць вайну Рэчы Паспалітай. 18 студзеня 1654 году Пераяслаўская рада абвясьціла ўзьяднаньне Ўкраіны з Масковіяй і ў тым жа годзе маскоўскае войска пачало ваенныя дзеяньні супраць Рэчы Паспалітай. Спачатку былі ўзятыя гарады ВКЛ (Гомель, Магілёў, Смаленск і іншыя). Скарыстаўшыся сытуацыяй Швэцыя таксама пачала вайну супраць Рэчы Паспалітай (1655—1660). У кароткі тэрмін былі ўзятыя Кракаў і Варшава і акупаваная вялікая частка Польшчы і ВКЛ. «Патоп», як назвалі гэтае ўварваньне, выклікаў уздым патрыятычных пачуцьцяў. Па ўсёй краіне пачаўся ўсенародны супраціў, партызанская вайна. У 1656 швэдаў выбілі з Варшавы. Адначасова, не жадаючы ўзмацненьня Швэцыі, у вайну супраць яе ўступіла Масковія, заключыўшы часовае перамір’е з Рэччу Паспалітай. У 1660 паміж Рэччу Паспалітай і Швэцыяй у Аліве быў падпісаны мірны дагавор, паводле якога была прызнана страта Ліфляндыі з Рыгай. Прусія стала самастойнай дзяржавай.

У 1658 Масковія аднавіла ваенныя дзеяньні супраць Рэчы Паспалітай. Зацяжная вайна скончылася гэтак жа зацяжнымі перамовамі. Толькі ў 1667 было падпісана Андрусаўскае перамір’е, вынікі якога былі замацаваныя ў 1686 «вечным мірам». Да Маскоўскага царства адыходзілі Смаленскае ваяводзтва (ад ВКЛ) і Левабярэжная Ўкраіна з Кіевам (ад Польшчы). У 1668 зрокся стальца кароль Ян Казімер (1648—1668) і на пасад быў абраны Міхал Карыбут Вішнявецкі (1669—1673), які быў слабым кіраўніком і таму цалкам задавальняў сэнатараў. У гады яго кіраваньня рэзка ўзрасла асманская небясьпека: туркі захапілі Камянец-Падольскі і дайшлі да Кракаўшчыны. Польшча змушаная была аддаць туркам Падольскае, Брацлаўскае ваяводзтва і частку ваяводзтва Кіеўскага. Мірны дагавор 1672 прадугледжваў таксама штогадовую выплату султану 22 тыс. чэрвоных злотых.

Працягнуў вайну з Асманскай імпэрыяй таленавіты палкаводзец Ян III Сабескі, абраны пасьля сьмерці Міхала польскім каралём (1674—1696). У сакавіку 1683 ім быў заключаны саюз з Габсбурскай імпэрыяй, а ў верасьні дзякуючы Яну III была зьнятая аблога зь Вены. Асманскай экспансіі ў Заходнюю Эўропу быў пакладзены канец. Аднак і яму не атрымалася пераадолець унутрыдзяржаўныя бязладзіцы. Зрывы Соймаў толькі пачасьціліся, а працу Сойма ў 1688 нават не атрымалася пачаць. Такая сытуацыя цалкам задавальняла суседзяў Польшчы — Аўстрыю і Масковію, якія не жадалі ў сябе пад бокам мець моцную дзяржаву. Таму яны актыўна ўмешваліся ў працэс абраньня новага караля. Пасьля сьмерці Яна Сабескага абедзьве дзяржавы падтрымалі кандыдатуру саксонскага курфюрста Фрыдрыха Аўгуста, які і стаў польскім каралём пад імем Аўгуста II (1697—1733).

У пачатку яго кіраваньня атрымалася пасьпяхова завяршыць вайну з Асманскай імпэрыяй. У 1698 у Карлаўцах пачаліся перамовы паміж удзельнікамі антыасманскай кааліцыі (Аўстрыяй, Масковіяй, Польшчай), з аднаго боку, і Турэччынай — зь іншага. Па мірным дагаворы 1699 Польшча вярнула сабе Камянец-Падольскі і іншыя страчаныя землі Правабярэжнай Украіны.

У пач. 18 ст. Польшча была ўцягнутая ў Паўночную вайну (1700—1721). У 1701 на яе тэрыторыю ўступілі швэдзкія войскі Карла XII. Частка польскіх магнатаў выступіла на боку Швэцыі, яе прыхільнікі на сваёй генэральнай канфэдэрацыі абвясьцілі дэтранізацыю Аўгуста II і абралі каралём Станіслава Ляшчынскага. Іх праціўнікі стварылі сваю ўласную, Сандамірскую генэральную канфэдэрацыю, і выказаліся за падтрымку Аўгуста II. Па заключаным ім у 1704 дагаворы з Масковіяй Польшча і наогул Рэчы Паспалітая ўступіла ў вайну са Швэцыяй. Адначасова Масковія заахвочвала антыкаралеўскую апазыцыю ў Польшчы, у той жа час не даючы ёй скінуць караля. Пры пасярэдніцтве маскоўскага цара Пятра I, які ўвёў у Польшчу свае войскі, 1 лютага 1717 адбыўся Сойм, які атрымаў назоў «Нямы», бо на ім нікому не было дадзена слова для дыскусіяў. Сойм зацьвердзіў канстытуцыю, якая абмежавала саксонскі ўплыў у Рэчы Паспалітай і якая ўсталявала пастаянны падатак на ўтрыманьне войска. У якасьці гаранта выкананьня рашэньняў Сойма Пётар I атрымаў пастаянную магчымасьць умешвацца ва ўнутраныя справы краіны.

Да перамоў 1720—1721 аб сканчэньні вайны прадстаўнікі Рэчы Паспалітай дапушчаныя не былі, што сьведчыла аб канчатковай страце прэстыжу Рэчы Паспалітай у Эўропе. Лівонія, якую Пётар I некалі паабяцаў Аўгусту, была ўключаная ў склад Масковіі. Масковія і Прусія ў 1720 прынялі ўзаемнае абавязак падтрымліваць наяўныя ў Польшчы парадкі і не дапусьціць таго, каб каралеўская ўлада ў ёй стала спадчыннай.

Сьмерць Аўгуста II прывяла да так званай «вайны за польскую спадчыну» (1733—1735). У 1733 каралём быў абраны Станіслаў Ляшчынскі, падтрыманы Францыяй і Чартарыйскімі, які выступаў за правядзеньне дзяржаўных рэформаў. Аднак пад націскам Расейскай імпэрыі і Аўстрыі празь месяц быў сабраны яшчэ адзін элекцыйны Сойм, які абраў каралём Аўгуста III Саксонскага (1733—1763). Апошні прыйшоў да ўлады з дапамогай саксонскіх і расейскіх войскаў, якія вымусілі Станіслава Ляшчынскага пакінуць Польшчу.

Аўгуст III за доўгія гады свайго кіраваньня так і ня змог вывучыць польскую мову, вялікую частку часу праводзячы ў Дрэздэне. У пачатку кіраваньня ён паспрабаваў, абапіраючыся на Чартарыйскіх, правесьці некаторыя фіскальныя і ваенныя рэформы, але з-за зрыву Соймаў спробы не ўдаліся. З 14 Соймаў удала завяршыў сваю працу толькі адзін. Ва ўнутрапалітычным жыцьці гэта быў пэрыяд бесьперапыннай барацьбы магнатаў і поўнай дэзарганізацыі дзяржаўнага кіраваньня.

У пэрыяд бескаралеўя (1763—1764), пасьля сьмерці Аўгуста III, Чартарыйскія дабіліся на Сойме ўхвалы шэрагу рэформаў дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай. Быў зьменены парадак правядзеньня Сойма, соймікавыя паслы вызваленыя ад абавязку прытрымлівацца інструкцыям соймікаў, абмяжоўвалася ўжываньне liberum veto: рашэньні па эканамічных пытаньнях павінна было зараз прымацца простай большасьцю галасоў. Засноўвалася каронная Скарбовая камісія і Ваенная камісія пад старшынствам гетманаў. Былі ліквідаваныя «партыкулярныя» мыты і ўсталявалася адзіная мыта, якую павінны былі аплачваць і шляхцічы. У гарадах было адноўлена самакіраваньне. Па асабістай ініцыятыве караля ў 1765 была створаная Рыцарская школа, дзе рыхтавалі моладзь для ваеннай і дзяржаўнай службы.

Імкнучыся ўзмацніць уплыў Расейскай імпэрыі ў Рэчы Паспалітай, імпэратрыца Кацярына II спрыяла абраньню на польскі сталец свайго стаўленіка — Станіслава Аўгуста Панятоўскага (1764—1795). Аднак новы кароль павёў сябе зусім не так, як жадалася бы Кацярыне. Пры ім рэформы працягнуліся. Была створаная Канфэрэнцыя — свайго роду кабінэт міністраў. У 1766 арганізаваная камісія па чаканцы манэты, у ведзеньні якой знаходзілася мынца, а таксама камісіі па розных эканамічных пытаньнях.

Палітыка рэформ выклікала сур’ёзную занепакоенасьць з боку Расейскай імпэрыі і Прусіі, якія ў красавіку 1764 заключылі паміж сабой сакрэтны дагавор аб недапушчэньні якія-небудзь зьмен у Польшчы. У пачатку 1765 прускі пасол уручыў ураду Рэчы Паспалітай ноту, у якой пратэставаў супраць увядзеньня генэральнай мыты. Саступаючы непрыхаванаму вайсковаму націску з боку Прусіі, Польшча змушаная была пагадзіцца з адменай гэтай мыты. Прычынай для ўмяшаньня Расейскай імпэрыі ў справы Рэчы Паспалітай было так званае «дысідэнцкае пытаньне», то бок пытаньне аб урэгуляваньні ў правах дысідэнтаў-некатолікаў з каталікамі. Быў створаны шэраг канфэдэрацый (торунская, слуцкая, радамская), якія выступалі за рашэньне гэтага пытаньня на карысьць дысыдэнтаў і карысталіся падтрымкай расейскага пасла Рапніна. Пад прычынай абароны правоў дысідэнтаў у Варшаву былі ўведзеныя расейскія войскі, што прымусіла Сойм прыняць закон аб раўнаньні дысідэнтаў у правах з каталікамі. У 1768 быў падпісаны Варшаўскі дагавор з Расейскай імпэрыяй, які значна пашырыў правы праваслаўных, якія жывуць у Рэчы Паспалітай і іншых асобаў некаталіцкага веравызнаньня. Адказам на гэта са боку польскай шляхты было стварэньне Барскай канфэдэрацыі (1768—1772), якая выступіла супраць рашэньня Сойма, у прыватнасьці, і рэформаў Станіслава Аўгуста, у цэлым. Ініцыятарамі канфэдэрацыі сталі буйныя магнаты, не якія жадалі губляць сваіх прывілеяў. Войскі канфэдэрацыі, якія складаліся ў асноўным з шляхцічаў-добраахвотнікаў, пачалі вайсковыя дзеяньні супраць расейскіх і каронных войскаў. У 1768 у рукі канфэдэратаў перайшоў Кракаў, а ў 1769—1770 для прадухіленьня «анархіі ў Польшчу ўступілі аўстрыйскія і прускія войскі, заняўшы шэраг яе тэрыторыяў.

У гэтых умовах Расейская імпэрыя пагадзілася на частковы падзел Рэчы Паспалітай, яшчэ раней прапанаваў ёй прускі кароль Фрыдрых II. Наўзамен Кацярыне II паабяцалі падтрымку ў вайне Расейскай імпэрыі з Асманскай імпэрыяй, распачатай у 1768.

Падзелы Рэчы Паспалітай

Першы падзел

Першы падзел Рэчы Паспалітай быў замацаваны Пецярбурскімі канвэнцыямі 1772 паміж Расейскай імпэрыяй і Аўстрыяй, а таксама паміж Расейскай імпэрыяй і Прусіяй. У адпаведнасьці з гэтымі дакумэнтамі Аўстрыя атрымоўвала Галічыну, Прусія — Памор’е (апроч Гданьска) і частку Вялікай Польшчы (Расейская імпэрыя) — украінскія, а таксама частку ВКЛ на ўсход Заходняй Дзьвіны, Друці і Дняпра, а таксама Латгалію. Сойм 1773 змушаны быў ратыфікаваць дадзеныя дамовы.

У той жа час на гэтым і на наступных Соймах былі прынятыя і рашэньні, накіраваныя на ўнутраную стабілізацыю Рэчы Паспалітай. Быў створаны Пастаянная рада для ажыцьцяўленьня функцыяў ураду ў пэрыяд паміж Соймамі, заснаванае першае ў Эўропе міністэрства асьветы — Адукацыйная камісія, выдадзены шэраг пастаноў па пытаньнях разьвіцьця гандлю і прамысловасьці. Чатырохгадовы Сойм (1788—1792) 3 мая 1791 прыняў Канстытуцыю Рэчы Паспалітай, якая ўмацоўвала цэнтральную выканаўчую ўладу. Выбарнасьць караля замянялася выбіральнасьцю дынастыі. Пры каралю стваралася рада «Варта законаў», якая складалася з прымаса і 5 міністраў, прызначаных каралём. Кароль узначальваў раду, меў права прызначаць біскупаў, сэнатараў, службоўцаў і афіцэраў, у выпадку вайны зьдзяйсьняў вярхоўнае камандаваньне войскам. Адмяняліся пасольскія інструкцыі, канфэдэратыўныя соймы і liberum veto. Рэфармавалася таксама і судовая сыстэма. Вялікай памылкай патрыятычнай партыі Сойма, якая і дабілася прыняцьці канстытуцыі, было яе зварот за падтрымкай да Прусіі, якая імкнулася насамрэч да далейшых падзелаў Рэчы Паспалітай.

Пры поўнай падтрымцы Расеі ў маі 1792 старашляхецкай партыяй была створаная Таргавіцкая канфэдэрацыя, меўшая сваёй мэтай ліквідацыю Канстытуцыі 3 мая. Расейскія войскі, якія запрасілі канфэдэраты, уступілі ў Варшаву, у выніку чаго лідэры патрыятычнай партыі змушаныя былі пакінуць краіну. Вярнуліся старыя часы. Са свайго боку, Прусія таксама ўвяла ў Польшчу свае войскі, якія занялі Гданьск і Торунь.

Другі падзел

У гэтых умовах другі падзел Рэчы Паспалітай быў толькі замацаваньнем дэ-юрэ фактычнага стану. 12 студзеня 1793 паміж Расейскай імпэрыяй і Прусіяй была падпісаная новая канвэнцыя. Расейская міпэрыя атрымоўвала ўкраінскія землі Польшчы з гарадамі Жытомір, Камянец-Падольскі, а таксама землі ВКЛ з гарадамі Менск, Слуцк, Пінск. Прусіі дасталіся частка Вялікай Польшчы і Куявія, а таксама Гданьск.

Сойм 1793 (апошні ў гісторыі Рэчы Паспалітай) вымушаны быў ратыфікаваць дагаворы з Расейскай імпэрыяй і Прусіяй, якія замацоўвалі вынікі Другога падзелу. Адначасова без абмеркаваньня была зацьверджаная новая канстытуцыя, фактычна пераўтвараўшая рэшткі Рэчы Паспалітай у васала Расейскай імпэрыі. Аднак права liberum veto адноўлена не было.

Польскія патрыёты, не зьмірыўшыся з рашэньнямі Сойма, у сакавіку 1794 абвясьцілі ў Кракаве аб пачатку паўстаньня супраць замежных войскаў. На чале паўстаньня стаў Тадэвуш Касьцюшка, пры ім быў створаны Галоўная нацыянальная рада. Да войска Касьцюшка, якая выступіла з Кракава ў напрамку Варшавы, далучыўся атрад сялянаў Кракаўскага ваяводзтва. У першай буйной бітве — пры Рацлавічах — паўстанцкае войска атрымала перамогу над расейскімі войскамі. У красавіку перамаглі паўстаньні ў Варшаве. Аднак у чэрвені прускія войскі ўступілі ў Кракаў, а расейскія ў лістападзе занялі Варшаву.

Трэці падзел

Параза паўстаньня 1794 прывяла да поўнай ліквідацыі Рэчы Паспалітай. 3 студзеня 1795 была падпісаная канвэнцыя аб трэцім падзеле Рэчы Паспалітай паміж Расейскай імпэрыяй і Аўстрыяй, а 24 кастрычніка падобная канвэнцыя была падпісаная паміж Прусіяй і Расейскай імпэрыяй. Да Расеі адышлі Заходняя Валынь, а таксама рэшткі ВКЛ і Курляндыя. Аўстрыя атрымала малапольскія землі зь Люблінам і Кракавам, Прусія — частку Падляшша і Мазавецкіх земляў з Варшавай, а таксама частка Жамойці.

Польскія землі 1795—1815

У складзе Прусіі нахадзіліся: Сылезія (захопленая ў 1740), а таксама, пасьля трох падзелаў Польшчы, — Вялікая Польшча, Памор’е, вялікая частка Мазовіі, частка Малой Польшчы. Землі, далучаныя пры першым падзеле, атрымалі назоў Заходняй Прусіі і Прыноцецкай акругі, пры другім і трэцім падзелах — Паўднёвай Прусіі, Новаўсходняй Прусіі і Новай Сылезіі. На гэтых тэрыторыях была ўведзеная пруская адміністрацыйная сыстэма. Правінцыі дзяліліся на дэпартамэнты, дэпартамэнты — на акругі (паветы). Шляхецкае самакіраваньне было ліквідавана, адміністрацыйную ўладу зьдзяйсьнялі ландраты. У 1797 на польскія землі было распаўсюджанае дзеяньне прускага «земскага права». Землі каталіцкага духавенства былі канфіскаваныя і распрададзеныя.

Па дачыненьні да ўсіх захопленых тэрыторыяў праводзілася палітыка анямечваньня, сюды прыцягваліся нямецкія каляністы, якім шчодра раздаваліся землі, якія апынуліся ў руках дзяржавы. У той жа час прускі ўрад садзейнічала разьвіцьцю прамысловасьці і сельскай гаспадаркі. У Сылезіі пры яго падтрымцы наладзілася разьвіцьцё горнай справы, упершыню ў Эўропе тут у 1788 была ўжытая паравая машына для адпампоўкі вады з шахт, а з 1798 пачалося ўжываньне каменнага вугля ў мэталюргіі. У мэтах усталяваньня суднаходнай сувязі паміж Одрай і Віслай ужо ў 1773 быў праведзены Бромбэрскі (Быдгашцкі) канал. У 1807 указам аб асабістым вызваленьні сялянаў пачалося правядзеньне аграрнай рэформы. Указ 1811 даваў той катэгорыі сялянаў-паншчыньнікаў, якая была спадчынным трымальнікам зямлі, права ўласнасьці на 2/3 свайго ўчастку.

Аўстрыя ў выніку першага падзелу атрымала тэрыторыі па паўночным схіле Карпацкага хрыбта, населеныя палякамі і ўкраінцамі. Амаль усе яны заставаліся ў складзе Аўстрыі да 1918 і мелі назоў «Каралеўства Галіцыя і Ладамерыя». Па трэцім падзеле ў яе склад былі ўключаныя землі паміж рэкамі Піліцай, Віслай і Бугам, якія атрымалі афіцыйны назоў «Заходняй Галіцыі». У 1803 усе гэтыя землі былі аб’яднаныя ў адну правінцыю, але ў выніку вайны з Францыяй у 1809 Заходняя Галічына і Замойская акруга былі згубленыя.

Галіцыя была падзеленая на 18 акруг, кіраваных акруговымі начальнікамі — старастамі. На чале самой правінцыі стаяў губэрнатар. У 1775 у Галічыне быў заснаваны саслоўны сойм, у якім засядалі прадстаўнікі трох саслоўяў: магнатаў, шляхты і каралеўскіх гарадоў. Аднак паўнамоцтвы сойма былі абмежаваныя: ён мог абмяркоўваць пытаньні ўказаныя ўрадам і зьвяртацца да імпэратара з пакорлівымі прашэньнямі.

Ранейшыя каронныя маёнткі, а таксама маёнткі ліквідаванага ордэна езуітаў сталі ўласнасьцю аўстрыйскай дзяржавы. Гэтыя землі выкарыстоўваліся для прыцягненьня каляністаў, якія вербаваліся з прырэйнскіх княстваў. У 1780-е на Галічыну распаўсюдзіліся рэформы, праведзеныя ў імпэрыі Ёсіфам II, у прыватнасьці, была скасаваная асабістая залежнасьць сялянаў, зробленая спроба абмежаваць іх павіннасьці.

Польскія патрыёты не зьмірыліся з стратай краінай дзяржаўнай незалежнасьці. У Варшаве ў 1798 годзе паўстала таемнае «Таварыства польскіх рэспубліканцаў». У шматлікіх эўрапейскіх краінах існавалі польскія прадстаўніцтвы, якія аб’ядноўвала парыская эміграцыя. Генэрал Я. Г. Дамброўскі прапанаваў францускаму ўраду — Дырэкторыі — праект стварэньня польскіх легіёнаў, які быў першапачаткова прыняты. Меркавалася, што легіёны ўступяць у Галіцыю і стануць ядром паўстаньня. Аднак Напалеон Банапарт, які прыйшоў да ўлады ў Францыі перафармоваў польскія легіёны ў звычайныя францускія войскі.

У 1806, заняўшы Бэрлін і прасоўваючыся да меж польскіх земляў, Напалеон даручыў Дамброўскаму сфармаваць польскае войска і паспрабаваў усталяваць кантакт з Т. Касьцюшкам. Аднак патрабаваньні апошняга аб аднаўленьні Польшчы ў старых межах былі для Напалеона непрымальнымі. Пасьля перамогі напалеонаўскага войска пад Фрыдландам, у Тыльзыце ў 1807 было заключаны дагавор аб стварэньні з часткі польскіх земляў Варшаўскага княства. Князем стаў Фрыдрых Аўгуст Саксонскі. Па канстытуцыі 1807 княства аб’яўлялася спадчыннай канстытуцыйнай манархіяй. Манарху належала выканаўчая ўлада і заканадаўчая ініцыятыва. Ён мог прызначаць міністраў і іншых вышэйшых службовых асобаў. Пры ім складалася Раду міністраў і Дзяржаўная рада (Rada Stanu), якая была дарадчым органам і адначасова выконвала функцыі вышэйшага адміністрацыйнага суду. Сойм княства, які складаўся з двух палат, меў абмежаваныя кампэтэнцыі. Па францускім узоры дзяржава падпадзялялася на дэпартамэнты, на чале якіх стаялі прэфэкты, якія былі ў прамым падначаленьні міністра замежных справаў. Канстытуцыя не гарантавала княству поўнай дзяржаўнай самастойнасьці: унутраная яго палітыка залежыла ад саксонскага караля, а войска нахадзілася пад францускім кіраўніцтвам. Апроч таго, адмысловы прадстаўнік Францыі зьдзяйсьняў кантроль за дзейнасьцю ўраду княства. Абвяшчалася адмена прыгоннай залежнасьці і роўнасьць усіх перад законам.

21 сьнежня 1807 быў уведзены ў дзеяньне пункт канстытуцыі аб адмене прыгоннага права (зямля і пабудовы пры гэтым пераходзілі ва ўласнасьць памешчыка), а ў 1808 на княства распаўсюдзілася дзеяньне норм буржуазнага права, замацаваных Кодэксам Напалеона. У 1809 у склад княства па мірным дагаворы з Аўстрыяй увайшлі Заходняя Галіцыя і Замойская акруга.

У 1812 польскія войскі прымалі ўдзел ва ўварваньні Напалеона ў Расейскую імпэрыю. Для прыцягненьня на свой бок жыхароў колішняга ВКЛ Сойм княства абвясьціў сябе «генэральнай канфэдэрацыяй Каралеўства Польскага» і прыняў маніфэст аб аднаўленьні Рэчы Паспалітай. Неўзабаве, пасьля паразы Напалеона ў Расейскай імпэрыі, у канфэдэрацыі пачаўся разброд. Большасьць сярод арыстакратыі і шляхты выказаліся за дамову з расейскім імпэратарам Аляксандрам I. Расейскі імпэратар у сакавіку 1813 прызначыў часовы ўрад княства.

Венскі кангрэс

На Венскім кангрэсе, які пачаўся ўвосень 1814 году, польскае пытаньне быў адным з самых вострых. Аляксандар I выступаў за стварэньне Царства Польскага пад уладай Расеі. Прусія і Аўстрыя патрабавалі падзелу Варшаўскага княства. Нарэшце рознагалосьсі былі перадоленыя: Аляксандар I пагадзіўся на тэрытарыяльныя саступкі Аўстрыі. 3 траўня 1815 былі падпісаныя дагаворы паміж Расеяй, Прусіяй і Аўстрыяй аб Варшаўскім княстве, а 9 чэрвеня — генэральны акт Венскага кангрэсу. Прусія атрымала Познанскі і Быдгашцкі дэпартамэнты княства, Аўстрыя — раён Вялічкі. Кракаў з навакольлямі быў абвешчаны «вольным горадам» пад пратэктаратам Аўстрыі. Астатняя тэрыторыя была далучаная да Расейскай імпэрыі і склала Царства Польскае.

Царства Польскае

У адпаведнасьці з дагаворам ад 3 траўня Царства Польскае мусіла быць «непарыўна зьвязана з Расеяй па канстытуцыі ў форме пераснальнай уніі праз асобу расейскага імпэратара, які атрымоўваў тытул караля польскага. 27 лістапада 1815 Аляксандар I падпісаў у Варшаве канстытуцыю Царства.

Канстытуцыя дэкляравала недатыкальнасьць асобы, волю друку, незалежнасьць суду, прызнаньне польскай мовы афіцыйнай у сфэры суду і адміністрацыі. У той жа час палітычныя правы, у тым ліку актыўнае і пасіўнае выбарчае права, атрымоўвалі толькі асобы, якія валодалі высокім маёмасным цэнзам.

Уся паўната выканаўчай улады належала цару. Заканадаўчую ўладу зьдзяйсьняў Сойм у які ўваходзілі: цар, Сэнат, Пасольская ізба. У Сэнат уваходзілі чальцы царскай сям’і, а таксама прызначаныя царом біскупы і вышэйшыя службовыя асобы. Пасольская ізба складалася з 77 дэпутатаў ад шляхты і 51 — ад гмін. Сойм павінен быў зьбірацца кожныя два году або па меры неабходнасьці. У рэчаіснасьці, усяго адбылося 4 Соймы — у 1818, 1820, 1825 і 1830. Кампэтэнцыі Сойма, у параўнаньні з канстытуцыяй 1807, былі некалькі пашыраныя: ён мог зьдзяйсьняць заканадаўства ў вобласьці суду і адміністрацыйнага права, прымаць рашэньні па пытаньнях грашовай сыстэмы, падаткаў і бюджэту. Аднак першы бюджэт, насуперак канстытуцыі, зацьвердзіў сам цар. Заканадаўчая ініцыятыва належала Дзяржаўнай Радзе, якая складалася з Адміністрацыйнай рады і Агульнага сходу. Адміністрацыйная рада ў 1826 была ператворана ў вышэйшы ўрадавы орган. Адміністрацыйна Царства падпадзялялася на 8 ваяводзтваў, якія кіраваліся калегіяльнымі ваяводніцкімі камісіямі. Ваяводзтвы, у сваю чаргу, дзяліліся на паветы і гміны. Стваралася польскае войска з польскай мовай камандаваньня і нацыянальнымі мундзірамі. На чале кіраваньня Царствам стаяў намесьнік, прызначаны царом.

Галоўнакамандуючым польскім войскам быў прызначаны вялікі князь Канстанцін, намесьнікам — генэрал Зайончэк. Імпэратарскім камісарам пры Адміністрацыйнай радзе стаў сэнатар Н. Н. Навасільцаў.

Палітычныя парадкі ў Царстве Польскім былі больш лібэральнымі, чым у астатняй частцы Расейскай імпэрыі, аднак канстытуцыйныя правы і свабоды неўзабаве сталі істотна абмяжоўвацца царскай адміністрацыяй. У 1819 была ўведзеная цэнзура, у 1821 быў змушаны сыйсьці ў адстаўку міністар асьветы Ст. К. Патоцкі, пры якім быў адкрыты Варшаўскі ўнівэрсытэт і істотна павялічылася колькасьць школ. У 1825, падчас падрыхтоўкі Сойма, быў прыняты «дадатковы артыкул», які адмяняў галоснасьць соймавых паседжаньняў.

Мікалай I, уступіўшы на сталец, Маніфэстам ад 24 і 26 сьнежня абавязаўся захоўваць канстытуцыйныя ўстановы Царства Польскага. Каранаваньне яго ў якасьці польскага караля ажыцьцявілася ў 1829.

У 1820-е актывізавалася дзейнасьць тайных арганізацыяў, апазыцыйных па дачыненьні да наяўных парадкаў. Найболей буйнай арганізацыяй было Патрыятычнае таварыства, існавалае ў 1821—1826 і ўзначаленае У. Лукасіньскім. У 1828 паўстала тайнае ваеннае таварыства ў афіцэрскай школе падхарунжых (арганізатар — Пётр Высоцкі), якое ставіла сваёй мэтай аднаўленьне незалежнасьці Польшчы з дапамогай ваеннай рэвалюцыі.

Паўстаньне 1830—1831

Рэвалюцыя пачалася з узброенага паўстаньня ў Варшаве ў лістападзе 1830 і паступова ахапіла ня толькі польскія землі, але таксама часткі Беларусі, Літвы і Ўкраіны. Асноўнай сілай паўстаўшых былі рэгулярныя фармаваньні польскага войска, падтрыманыя працоўнымі і рамесьнікамі Варшавы. Актыўны ўдзел у паўстаньні прыняў вядомы польскі гісторык, прафэсар Віленскага ўнівэрсытэту Я. Лялевель. 5 сьнежня была абвешчаная дыктатура генэрала Хлапіцкага, які, аднак, устаў на шлях перамоваў з царскім урадам. Цар, у сваю чаргу, адмовіўся размаўляць з «бунтаўнікамі» і запатрабаваў безумоўнай капітуляцыі. У адказ на гэта Сойм, які сабраўся 25 студзеня 1831, прыняў акт аб дэтранізацыі Мікалая I і ўтварыў Нацыянальны ўрад. Менавіта ў гэтыя дні нарадзіўся дэвіз «За нашу і вашу свабоду!», які потым стаў знакам супрацоўніцтва польскіх і рускіх рэвалюцыянэраў. У лютым царскія войскі, узначаленыя спачатку І. І. Дыбічам, а пасьля яго сьмерці ад халеры — І. Ф. Паскевічам, перайшлі ў наступ. У ліпені ў Польшчы была абвешчаная мабілізацыя, але сяляне, не дабіўшыся ажыцьцяўленьні сваіх патрабаваньняў, запрацівіліся ёй. У той жа час польскае камандаваньне заняло нерашучую пазыцыю, а новы ўрад на чале з генэралам Я. Крукавецкім адмовіўся ўзброіць варшаўцаў. 8 верасьня 1831 Варшава была здадзеная, а празь месяц былі падушаныя апошнія месцы супраціву.

Прыняты пасьля падаўленьня паўстаньня Арганічны статут 1832 зьмяніў польскую канстытуцыю. Быў скасаваны Сойм, замест якога меркавалася стварыць «сход правінцыйных саслоўяў». Аднак ён так і ня быў скліканы. Не пайшло ў жыцьцё таксама гарадзкое і сельскае самакіраваньне. Да 1841 захоўваўся толькі Дзяржаўная рада як кансультатыўны орган пры Расейскай Дзяржаўнай радзе. У 1857 ваяводзтвы былі пераназваныя ў губэрні з губэрнатарамі на чале.

На Польшчу абрынулася хваля рэпрэсій. Быў зачынены Варшаўскі ўнівэрсытэт і варшаўскае «Таварыства сяброў навукі». Уведзеная строгая цэнзура. Імёны А. Міцкевіча, Ю. Славацкага і Я. Лялевеля забаранялася нават згадваць. Але, каб прыцягнуць на свой бок польскую шляхту, Мікалай I ураўнаў яго ў саслоўных правах і прывілеях з рускім дваранствам.

Большасьць удзельнікаў паўстаньня, нягледзячы на абвешчаную царом амністыю, апынулася ў эміграцыі, якая атрымала ў польскай гістарычнай навуцы найменьне «Вялікай». Самой шматлікай арганізацыяй эмігрантаў было «Польскае дэмакратычнае таварыства» (1832—1862). Рэвалюцыйна-дэмакратычнае крыло эміграцыі стварыла «Люд польскі» (1835—1846), кансэрватыўнае, узначаленае А. Чарторыйскім, аб’ядналася вакол яго рэзыдэнцыі — Hôtel Lambert. Усе гэтыя арганізацыі выступалі за аднаўленьне незалежнасьці польскай дзяржавы, але шляхі дасягненьня незалежнасьці бачылі па-рознаму. На польскіх землях дзейнічалі «Садружнасьць польскага народа» (1835—1838), «Саюз польскай нацыі» (1839—1850), «Канфэдэрацыя польскай нацыі» (1876—1878) і інш.

Паўстаньне 1863—1864

Да канца 1861 у польскім грамадзтве сфармаваліся два асноўных палітычных лягера: «белыя» (кансэрватары) і «чырвоныя» (радыкальныя дэмакраты). «Белыя» прытрымваліся тактыкі пасіўнай апазыцыі, «чырвоныя» — выступалі за падрыхтоўку ўзброенага паўстаньня з мэтай аднаўленьня незалежнасьці Польшчы. Паўстаньне прыйшлося пачаць раней вызначанага тэрміна — у студзені 1863, бо царскі ўрад абвясьціў пазачарговы рэкруцкі набор па адмысловых сьпісах.

Цэнтральны нацыянальны камітэт (кіруючы орган «чырвоных»), абвясьціўшы аб пачатку паўстаньня 22 студзеня, быў ператвораны ў Часовы нацыянальны ўрад. Быў апублікаваны дэкрэт аб перадачы сялянам апрацоўваемых імі зямельных надзелаў з наступным кампэнсаваньнем за кошт дзяржавы. Да лета 1863 паўстаньне ахапіла практычна ўсё Царства Польскае, а таксама частка Літвы, Беларусі і Ўкраіны; шырыўся партызанскі рух. Аднак «белыя», захапіўшы ў свае рукі кіраўніцтва ўрадам, ухіляліся ад правядзеньня ў жыцьцё аграрнага заканадаўства і стварэньня ўсеагульнага народнага апалчэньня, ускладаючы свае надзеі на інтэрвенцыю ў Расею заходніх дзяржаваў. Рознагалосьсі паміж «белымі» і «чырвонымі» палегчылі царскаму ўраду падаўленьне паўстаньня. Адмысловыя паўнамоцтвы для гэтага атрымаў віленскі генэрал-губэрнатар М. М. Мураўёў, празваны «вешальнікам». Да мая 1864 паўстаньне было практычна падушанае.

Хоць царскі ўрад жорстка расправіўся з удзельнікамі паўстаньня, яно ўсёткі змушанае было задаволіць некаторых іх патрабаваньня. У 1864 у Царстве Польскім было пачата правядзеньне аграрнай рэформы, якая ішла значна далей агульнарасейскай. Сяляне сталі ўласьнікамі сваіх земляў, выкупныя плацяжы спаганяліся шляхам зьбіраньня казной падатку ў памеры 2/3 ранейшага чынша. Атрымалі надзелы і безьзямельныя сяляне.

Вольны горад Кракаў

Стварэньне Кракаўскай рэспублікі пад назвай «Вольны горад Кракаў» у 1815 было сьледзтвам спрэчак паміж Расеяй і Аўстрыяй. Фармальна горадам кіравалі выбарныя органы — Сэнат і сход прадстаўнікоў, фактычна — створаная ў 1816 «Арганізацыйная камісія» з рэзыдэнтаў Аўстрыі, Прусіі і Расеі.

Пасьля падаўленьня паўстаньня 1830—1831 у Царстве Польскім Мікалай I у Мюнхэнгрэце дамовіўся з аўстрыйскім канцлерам К. Метэрніхам аб сумеснай палітыцы ў дачыненьні Кракава. У 1833 у горадзе была ўведзеная новая канстытуцыя, а ў 1836 войскі Расеі, Аўстрыі і Прусіі пад прычынай выдаленьня эмігрантаў акупіравалі Кракаў. Пры гэтым аўстрыйскі гарнізон прабыў у Кракаве 5 гадоў.

22 студзеня 1846 у горадзе пачалося паўстаньне. Было абвешчана аб стварэньні Нацыянальнага ўраду Польскай рэспублікі, які выступіў з Маніфэстам да польскага народу. Вялікую ролю ў кіраўніцтве паўстаньнем згуляў Э. Дэмбоўскі — аўтар дэкрэтаў і заклікаў ураду, у тым ліку, дэкрэту аб адмене паншчыны. Паўстаўшыя змаглі пратрымацца толькі 9 дзён. Неўзабаве ў горад уступіла аўстрыйскае войска і статус вольнага гораду быў ліквідаваны.

Польскія землі 1864—1914

Пасьля падаўленьня паўстаньня 1863—1864 Царства Польскае было канчаткова інкарпаравана ў склад Расеі. Былі ліквідаваныя інстытут намесьніцтва, Дзяржаўная рада, урадавыя камісіі Царства, а само яно было пераназвана ў Прывісьлінскі край. Праводзілася русіфікацыя навучальных устаноў.

Прускія ўлады таксама імкнуліся да ліквідацыі нацыянальных асаблівасьцяў польскіх земляў, якія ўваходзілі ў Прусію. У 1867 Вялікае княства Познанскае, створанае па рашэньні Венскага кангрэсу 1815 году, якое мела ўласныя адміністрацыйныя інстытуты, стала часткай Паўночна-Германскага саюзу, а ў 1871 — Германскай імпэрыі. Палякаў выцясьнялі зь дзяржаўных установаў, польская мова ў судзе і адміністрацыі замянялася нямецкай. Для скупкі немцамі польскім земляў была створаная Каляніяльная камісія.

На польскіх землях, якія знаходзіліся пад уладай Аўстра-Вугоршчыны, сытуацыя была некалькі іншая. Галіцыя атрымала шырокую аўтаномію, была пашыраная кампэтэнцыя Сойма, у 1907, як і ва ўсёй імпэрыі, было ўведзена ўсеагульнае выбарчае права.

У грамадзка-палітычным жыцьці Польшчы пасьля 1864 году зьявілася плынь «угадоўцаў» — прыхільнікаў дамовы з царызмам. Да іх прымыкалі і варшаўскія пазытывісты, якія заклікалі да «палітычнага рэалізму» і «арганічнай працы ў вобласьці эканомікі і культуры».

У 1890-я паўстала нацыянальна-дэмакратычная плынь, якая ў 1893 стварыла нелегальную Нацыянальную лігу на чале з Р. Дмоўскім. У 1897 Ліга сфармавала Нацыянальна-дэмакратычную партыю (эндэкі). Праграма апошняй абвясьціла прынцып клясавай салідарнасьці, злучаны зь недаверам і варожасьцю да іншых народаў. У палітычнай сфэры партыя выступала за захаваньне аўтаноміі Царства Польскага ў рамках Расейскай імпэрыі.

Інтарэсы сялянаў абараняла Народная партыя (Stronnictwo Ludowe), створаная ў 1895 у Галіцыі. Партыя выступала за дэмакратызацыю сыстэмы выбараў, палягчэньне падатковага цяжару, урэгуляваньне сялянскіх павіннасьцяў, а з 1903 — высунула патрабаваньне наданьня Польшчы незалежнасьці. У 1897 была створаная Хрысьціянска-сялянская партыя.

У 1880-я зьявіліся і першыя працоўныя партыі. У 1882 была заснаваная Сацыяльна-рэвалюцыйная партыя «Пралетарыят» (разгромленая ў 1885), на яе базе — II «Пралетарыят», а ў 1893 — Польская сацыялістычная партыя («старая ППС»). Практычна адначасова ў Парыжы была створаная партыя з такой жа назвай («новая ППС»), якая ў сваёй праграме аб’ядноўвала барацьбу за незалежнасьць з барацьбой за сацыялізм. Каб адмежавацца ад «новай ППС», «старая ППС» прыняла рашэньне аб пераназваньні ў Сацыял-дэмакратыю Каралеўства Польскага (СДКП). З II зьезду (1900) СДКП стала звацца Сацыял-дэмакратыяй Каралеўства Польскага і Літвы. У гэты жа час арганізацыі, незадаволеныя нацыяналістычнай палітыкай лідэраў ППС, стварылі партыю ППС-Пралетарыят.

Рэвалюцыя 1905—1907

Рэвалюцыя 1905—1907 ахапіла і польскія землі. У студзені-лютым 1905 у Царстве Польскім страйкавалі 93,2% працоўных. 23 ліпеня пачалося паўстаньне ў Лодзі. У кастрычніку-лістападзе працоўныя Царства ізноў падняліся на ўсеагульную стачку. У Дамброўскім басэйне 10 дзён існавала так званая Дамброўская рэспубліка. Сяляне адмаўляліся ад выплаты падаткаў, зьнішчалі быдла, захоплівалі казённыя і абшарніцкія ўгодзьдзі, выганялі старую адміністрацыю і выбіралі новую, палілі царскія партрэты. Барацьба за сацыяльнае вызваленьне цесна перапляталася з нацыянальнай барацьбой. У школе і судзе явачным парадкам уводзіўся польская мова.

Актыўную ролю ў руху згулялі сацыял-дэмакратычныя партыі, а таксама створаны ў 1904 Польскі сялянскі саюз, які высунуў лозунгі незалежнасьці Польшчы і падтрымкі пралетарыяту ў яго барацьбе за дэмакратычныя ператварэньні. У той жа час «угадоўцы», якія аб’ядналіся ў кастрычніку 1905 у Партыю рэальнай палітыкі, засталіся на пазыцыях лаяльнасьці царызму, высоўваючы толькі лозунг аўтаноміі. Падобную пазыцыю займалі і эндэкі. У гады рэвалюцыі адбыўся раскол у ППС: паўсталі ППС — рэвалюцыйная фракцыя (пад кіраўніцтвам Ю. Пілсудзкага) і ППС-левіца. Прыхільнікі Пілсудзкага асноўны ўпор рабілі на ваенную падрыхтоўку паўстаньня супраць царызму за незалежнасьць Польшчы і, у адрозьненьне ад Левіцы, займалі нацыяналістычныя пазыцыі.

1-я Сусьветная вайна

У пачатку вайны (жнівень 1914) галоўнакамандуючы расейскім войскам вялікі князь Мікалай Мікалаевіч зьвярнуўся да польскага народу з заклікам, у якім заклікаў да аб’яднаньня ўсіх польскіх земляў «пад скипетрам рускага цара» на ўмовах наданя ім самакіраваньня. Аднак ужо да восені 1915 Царства Польскае было акупавана германскімі войскамі, на гэтых землях быў усталяваны рэжым ваеннай дыктатуры.

Польскае грамадзтва падзялілася на два лягера, якія складаліся зь нерэвалюцыйных партыяў што арыенталавіся на адзін з двух ваенна-палітычных блёкаў, якія склаліся ў Эўропе. Большасьць галіцыйских партыяў і Сацыял-дэмакратычнай партыі, а таксама частка партыяў і палітычных груповак, якія дзейнічалі ў працоўным, сялянскім і моладзевым руху Царства Польскага, рабілі стаўку на Аўстра-Вугоршчыну. Садзейнічаць аўстра-германскай ваеншчыне ў разгроме Расеі лічыў неабходным лідэр Польскай сацыялістычнай партыі Ю. Пілсудзкі, які яшчэ ў 1906 усталяваў сувязь з ваеннымі коламі Аўстра-Вугоршчыны і ўзначаліў Часовую камісію, у якую ўвайшлі ППСД, сялянская партыя Польскае стронницво людове (ПСЛ), Польская прагрэсіўная партыя (ППП), ППС-фракцыя, Нацыянальны працоўны саюз, Нацыянальны сялянскі саюз. Да другога блёку, які арыентаваўся на перамогу Антанты і на аб’яднаньне польскіх земляў у складзе Расеі, належала ў Царстве Польскім частка «рэалістаў» і нацыянальных дэмакратаў (эндэкаў).

У лістападзе 1916 урады Нямеччыны і Аўстрыі, якія адчувалі недахоп людзкіх рэсурсаў для папаўненьня войска, змушаныя былі абвясьціць стварэньне на польскіх землях, якія ўваходзілі ў склад Расеі, незалежнай дзяржавы — канстытуцыйнай манархіі. Прадугледжвалася таксама фармаваньне польскага войска, якое павінна было ваяваць на боку Цэнтральных дзяржаваў. Часовы ўрад, які прыйшоў да ўлады ў Расеі ў выніку перамогі Лютаўскай рэвалюцыі 1917, прызнаў права Польшчы на самавызначэньне. А 29 жніўня 1918 Савет народных камісараў адмысловым дэкрэтам ануляваў дагаворы царскага ўраду, датычныя падзелаў Рэчы Паспалітай.

Узнаўленьне незалежнасьці

7 лістапада 1918 у Любліне быў створаны Часовы народны ўрад на чале з І. Дашыньскім. У маніфэсьце да польскага народу ўрад абвясьціў стварэньне Польскай народнай рэспублікі, вынясеньне на разгляд будучага Заканадаўчага Сойма прапаноў аб адчужэньні буйной зямельнай уласнасьці і нацыяналізацыі некаторых галін прамысловасьці.

11 лістапада рэгенцкая рада (створаная нямецкімі і аўстрыйскімі ўладамі ў верасьні 1917) перадала Ю. Пілсудскаму камандаваньне польскім войскам, а 14 лістапада — усю ўладу. Па патрабаваньні Пілсудзкага Часовы ўрад самораспусьціўся. У дэкрэце аб вышэйшай уладзе, выдадзеным 22 лістапада, Ю. Пілсудзкі быў абвешчаны «часовым начальнікам дзяржавы» з правам распускаць урад. Главой ураду стаў Е. Марачэўскі. Аднак, у сувязі зь неабходнасьцю пераарыентацыі на Антанту, якая раней прызнала Польскі нацыянальны камітэт, які дзейнічаў зь верасьня 1917 у Парыжы, была дасягнута дамова з апошнім і ўрад у студзені 1919 узначаліў І. Падзерэўскі.

28 лістапада 1918 быў прыняты дэкрэт аб выбарах ва Ўстаноўчы Сойм, які ўстанаўліваў усеагульнае, роўнае, прамое выбарчае права пры таемным галасаваньні. Выбары ў Сойм адбыліся 26 студзеня 1919.

Адносную большасьць пры падтрымцы каталіцкай царквы атрымаў Народна-нацыянальны саюз (блёк арганізацыяў, блізкіх да эндекаў). 20 лютага Соймам была прынятая Малая канстытуцыя, якая захоўвала сваю сілу да сакавіка 1921, Пілсудзкі захаваў свой пост начальніка дзяржавы, але станавіўся адказным перад Соймам. Былі прынятыя таксама Асновы зямельнай рэформы, якія ўстанаўлівалі дапушчальны памер землеўладаньняў і памякчалі сацыяльную напружанасьць на сяле.

Парыская мірная канфэрэнцыя 1919 юрыдычна аформіла аднаўленьне незалежнай Польшчы. Межы дзяржавы на захадзе і поўначы былі вызначаныя Вэрсальскім мірным дагаворам, а таксама, пасьля паўстаньня ў Сылезіі, рашэньнем Рады паслоў вялікіх дзяржаваў ад 20 лістапада 1921 Верхняя Сылезія, паводле гэтага рашэньня, была падзеленая паміж Польшчай і Нямеччынай, а Гданьск стаў вольным горадам пад пратэктаратам Лігі Нацыяў. Усталяваньне меж з Чэхаславакіяй было прадстаўлена арбітражу вялікіх дзяржаваў.

Рыскі мір 1921, які падвеў рахунак савецка-польскай вайны 1919—1920 быў тэрытарыяльным кампрамісам. Ён усталяваў усходнія межы Польшчы. У выніку ў складзе польскай дзяржавы апынуліся Заходняя Ўкраіна і Заходняя Беларусь. Вільня і Віленская вобласьць увайшлі ў склад Польшчы ў 1922.

Міжваенная Польшча

Канстытуцыя Польшчы, прынятая 17 сакавіка 1921, усталявала ў краіне парлямэнцкую рэспубліку. Заканадаўчая ўлада зьдзяйсьнялася Соймам (які складаўся з 444 дэпутатаў) і Сэнатам (куды ўваходзілі 111 сэнатараў). Акрамя заканадаўчых, Сойм меў кантрольныя паўнамоцтвы, Сойм і Сэнат — элекцыйныя (выбары прэзыдэнта). Выканаўчая ўлада даручалася ўраду і прэзыдэнту, паўнамоцтвы якога былі абмежаваныя. Кожны дзяржаўны акт прэзыдэнта павінен быў быць пацьверджаны подпісамі прэм’ер-міністра і адпаведнага міністра. Акрамя палітычных правоў і свабодаў (выбарчых, а таксама — слова, друку, сходаў, арганізацыяў і інш.) і роўнасьці грамадзян перад законам, канстытуцыя ўпершыню абвяшчала правы сацыяльныя — права аховы працы, сацыяльнага забесьпячэньня, аховы мацярынства, бясплатнага навучаньня ў дзяржаўных школах.

Выбары ў Сойм і Сэнат па новай канстытуцыі праходзілі ў лістападзе 1922 Правыя партыі (эндэкі, хрысьціянскія дэмакраты і інш.) аб’ядналіся ў выбарчы блёк Хрысьціянскі саюз нацыянальнага адзінства, у прастамоўі — «Хьена» (то бок гіена). Гэты блёк, які выступаў за паланізацыю краіны, атрымаў 29% галасоў выбарнікаў і правёў у сойм 169 дэпутатаў. Ім супрацьстаяў Блёк нацыянальных меншасьцяў, галоўным патрабаваньнем якога было нацыянальнае раўнапраўе (56 дэпутатаў). ПСЛ — «Пяст» і ПСЛ — «Вызволене» (партыі, узьніклыя ў выніку расколаў ПСЛ і ПСЛ — «Левіцы») атрымалі адпаведна 70 і 49 мандатаў. ППС мела ў сойме 41 дэпутата.

Прэзыдэнтам краіны пасьля некалькіх тураў галасаваньня быў абраны прапанаваны ПСЛ — «Вызволене» Габрыель Нарутовіч. Аднак за абраньнем прэзыдэнта пачалося шалёнае цкаваньне яго з боку нацыяналістаў і 16 сьнежня Нарутовіч быў забіты адным з прыхільнікаў эндэкаў. Новым прэзыдэнтам стаў З. Вайцэхоўскі.

У цэлым палітычная сыстэма Польшчы ў першыя гады Другой Рэчы Паспалітай не адрозьнівалася ўстойлівасьцю. Палітычная стракатасьць складу Сойма не дазваляла скласьці сталую ўрадавую кааліцыю. Толькі за 1922—1925 гады зьмянілася 8 урадаў. Палітычныя крызісы дапаўняліся ўзмацненьнем страйкавага руху, недастатковай эканамічнай стабілізацыяй, пагаршэньнем міжнароднага становішча. У гэтых умовах усеагульнай незадаволенасьці Пілсудзкі і яго прыхільнікі зьдзейсьнілі дзяржаўны пераварот. 12 траўня ППС апублікавала заклік да адхіленьня ад улады ўрад «Х’ена-Пяста» і ў гэты жа дзень пачаліся ўзброеныя сутыкненьні паміж урадавымі войскамі і часткамі, якія падтрымлівалі Пілсудзкага. 14 траўня ўрад сышоў у адстаўку. Новы рэжым, які ўсталяваўся ў выніку дзяржаўнага перавароту, атрымаў назоў «санацыі».

Пілсудзкі, фармальна займаючы пасаду кіраўніка ўраду ў 1926—1928 і са жніўня па сьнежань 1930, фактычна ўсталяваў у краіне сваю дыктатуру. Менавіта ад яго залежыла абраньне прэзыдэнта, фармаваньне кабінэта міністраў і прыняцьце законаў. Гэтаму спрыяла і канстытуцыйная навэла (зьмена ў канстытуцыі) ад 2 жніўня 1926. Паводле дадзенай навэлы прэзыдэнт атрымаў права самастойна распускаць Сойм і Сэнат да заканчэньня тэрміна іх паўнамоцтваў, а таксама выдаваць указы, якія маюць сілу законаў. У 1926—1930 урадам было выдадзена 276 падобных указаў прэзыдэнта.

23 траўня 1930 была прынятая новая канстытуцыя, якая ўсталявала ў краіне аўтарытарны рэжым. Крыніцай і носьбітам дзяржаўнай улады па канстытуцыі зьяўляўся прэзыдэнт, які валодаў заканадаўчымі, канстытуцыйнымі, кантрольнымі, выканаўчымі і надзвычайнымі (у выпадку вайны) паўнамоцтвамі. Прэзыдэнт прызначаў главу ўраду і ўсіх міністраў. Узрасла таксама ўлада главы ўраду, які цяпер меў права ўсталёўваць агульныя прынцыпы дзяржаўнай палітыкі. Паўнамоцтвы Сойма былі абмежаваныя. Недэмакратычны характар насіў і новы выбарчы закон ад 8 ліпеня 1935 па якім права высоўваць кандыдатаў у дэпутаты маглі толькі акруговыя выбарчыя камісіі.

У вобласьці зьнешняй палітыкі польскі ўрад паступова пераарыентавалася з Францыі на Нямеччыну. У студзені 1934 было падпісаны польска-германскі дагавор аб ненападзе тэрмінам на 10 гадоў, у лістападзе 1935 — дагавор аб эканамічным супрацоўніцтве. Узаемныя візыты і сталыя двухбаковыя сустрэчы вышэйшых службовых асобаў Нямеччыны і Польшчы былі накіраваныя на ўсё больш цеснае збліжэньне абедзьвюх краінаў. Скарыстаўшыся падпісаньнем Мюнхэнскага пагадненьня (1938) аб перадачы Судэцкай вобласьці Нямеччыны, Польшча ва ўльтыматыўнай форме запатрабавала ад Чэхаславакіі перадаць ёй Цешынскую Сылезію.

Аднак надзеям польскага ўраду на сяброўства зь Нямеччынай не наканавана было ажыцьцявіцца. 24 кастрычніка 1938 Рыбентроп у гутарцы з польскім паслом прапанаваў Польшчы пагадзіцца на далучэньне да Нямеччыны Гданьска і на пабудову экстэрытырыяльнай чыгункі праз «польскі калідор» ва Ўсходнюю Прусію. У красавіку 1939 германскае вярхоўнае камандаваньне прадставіла Гітлеру плян ваенных дзеяньняў супраць Польшчы. 28 красавіка германскі ўрад заявіў, што ў сувязі з заключэньнем польска-ангельскага дагавора аб гарантыях, ён лічыць што дагавор аб ненападзе паміж Польшчай і Нямеччынай страціў сілу. У той жа час савецкая прапанова аб ваеннай дапамозе, зробленае 25 мая, была адкінутая Польшчай. Таксама былі сарваныя і трохбаковыя (англа-франка-савецкія) перамовы ў Маскве. Наўзамен гэтага паміж СССР і Нямеччынай 23 жніўня быў падпісаны Дагавор аб ненападзе, у сакрэтным пратаколе да якога абодва бакі разьмежавалі сфэры сваіх інтарэсаў у Польшчы па лініі рэк Нараў, Вісла і Сан.

2-я Сусьветная вайна

Напаўшы на Польшчу 1 верасьня 1939, нямецкія войскі на працягу месяца акупіравалі вялікую частку польскіх тэрыторыяў. Ангельшчына і Францыя, нягледзячы на дадзеныя імі Польшчы гарантыі, ніякай дапамогі ёй не аказалі. 17 верасьня часткі Чырвонай Арміі ўступілі на тэрыторыю Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі, якія ўваходзілі ў склад Польшчы. Вільня з вобласьцю былі перададзеныя Літве. Польскі прэзыдэнт І. Масьніцкі і ўрад перайшлі ў Румынію, дзе былі інтэрнаваныя. 28 верасьня 1939 дагаворам Аб сяброўстве і мяжы была ўсталяваная новая дэмаркацыйная лінія паміж СССР і Нямеччынай: Люблінскае ваяводзтва і частка Варшаўскага ваяводзтва перайшоў у сфэру ўплыву Нямеччыны наўзамен яе адмовы ад Літвы. Мяжа прайшла па лініі Нараў-Буг-Сан.

Польскія землі былі падзеленыя Гітлерам на дзьве часткі, адна зь якіх непасрэдна ўвайшла ў склад Райха, іншая — склала так званае «Генэрал-губэрнатарства для акупаваных польскіх правінцый». Асноўная мэта гітлераўскай палітыкі на акупаваных польскіх землях складалася ў іх поўнай германізацыі, якую меркавалася ажыцьцявіць шляхам зьнішчэньня адной часткі насельніцтва (першым чынам — габрэяў і цыганаў) і анямечваньня іншы. У Асьвенціме, Трэблінцы і Майданеку былі створаныя канцэнтрацыйныя лягеры сьмерці.

Польскія землі, уключаныя ў склад Нямеччыны, былі падзеленыя на акругі і «рэгенцыі». На чале акругі стаяў намесьнік, які зьяўляўся адначасова кіраўніком мясцовай арганізацыі нацысцкай партыі. Намесьнікаў прызначаў канцлер Нямецкай дзяржавы. Усё насельніцтва па прынцыпе «расавага адбору» дзялілася на чатыры групы. На гэтай тэрыторыі было забароненае ўжываньне польскай мовы, зачыненыя ўсе польскія тэатры, газэты, школы. Маёмасьць палякаў і жыдоў падлягала канфіскацыі. У склад СССР былі ўключаныя Заходняя Беларусь і Заходняя Ўкраіна.

Генэрал-губэрнатарства ў адміністрацыйным дачыненьні ў склад Райха не ўваходзіла, але лічылася падуладнай яму тэрыторыяй. Узначальваў яго генэрал-губэрнатар Г. Франк, якому падпарадкоўваўся мясцовы ўрад зь нямецкіх службоўцаў. З польскай адміністрацыі захаваліся толькі мясцовыя выканаўчыя органы самакіраваньня ў гарадах і сельскіх акругах. Адмысловае месца ў сыстэме органаў улады займала паліцыя, начальнік якой адначасова выконваў функцыі камісара Райха па справах германізацыі. Для польскага насельніцтва была ўведзеная працоўная павіннасьць, забесьпячэньне зьдзяйсьнялася па картачнай сыстэме. Дапушчаліся польскія пачатковыя і прафэсійныя школы. Самым цяжкім было становішча габрэяў, якіх сагналі ў гета.

30 верасьня 1939 у Парыжы быў сфармаваны польскі ўрад у эміграцыі на чале з генэралам У. Сікорскім. У яго ўвайшлі прадстаўнікі Нацыянальнай партыі, ПСС і Партыі працы. У сьнежні быў створана Нацыянальная рада (Rada Narodowa) — дарадчы орган, закліканы гуляць ролю пераемніка парлямэнта. Галоўнай мэтай ураду абвяшчалася вызваленьне польскіх земляў ад акупацыі і стварэньне для гэтай мэты 100-тысячнага войска на тэрыторыі Францыі. Пасьля паразы Францыі ўрад перабраўся ў Лёндан, а польскі корпус ахоўваў узьбярэжжа Шатляндыі.

На акупаваных польскіх тэрыторыях з падпольных груп па распараджэньні Сікорскага быў адукаваны Саюз узброенай барацьбы (ЗВЗ) на чале з палкоўнікам З. Равецкім («Грот»), пазьней пераназваны ў Армію Краёву (АК). Акрамя падпарадкаваных ураду ў Польшчы дзейнічалі і іншыя групы Супрацівы — «барыкадаўцы», Рэвалюцыйныя рабоча-сялянскія рады і інш. Пры актыўным удзеле Г. Дзімітрава ў пачатку 1942 на тэрыторыі Польшчы была створаная Польская працоўная партыя (ППР).

Пасьля нападу Нямеччыны на СССР дачыненьне У. Сікорскага да савецкага ўраду зьмянілася. 30 ліпеня 1941 у Лёндане быў заключаны савецка-польскі дагавор. 14 жніўня быў падпісаны дагавор аб фармаваньні на тэрыторыі СССР польскага войска, а 4 сьнежня — Дэклярацыя аб сяброўстве і ўзаемадапамозе паміж абедзьвюма краінамі. На харчаваньне, абмундзіраваньне і ўзбраеньне войска, якое ўзначаліў генэрал У. Андэрс, савецкім урадам быў вылучаны крэдыт у памеры 65 млн руб. Аднак у далейшым адносіны паміж савецкім і польскім урадамі пагоршыліся. У 1943, калі стала вядома аб выяўленьні пахаваньняў польскіх афіцэраў у Катыні, чальцы ўраду Сікорскага заявілі аб неабходнасьці правесьці незалежнае расьсьледаваньне з удзелам Міжнароднага Чырвонага Крыжа. У адказ на гэта Сталін абвінаваціў польскі бок у змове з Гітлерам і заявіў аб разрыве адносін з эміграцыйным урадам.

Польскаму руху Супраціву не атрымалася стварыць адзіны фронт барацьбы супраць акупантаў. У 1943—1944 у ім канчаткова склалася дзьве асноўныя палітычныя групоўкі, якія супрацьстаяць адзін аднаму. Адна зь іх была пад кіраўніцтвам лёнданскага ўраду (які пасьля згубы Сікорскага ўзначаліў З. Мікалайчык) і арыентавалася на заходнія дзяржавы, іншая, якая лічыла галоўным саюзьнікам Польшчы СССР, — ППР. ППР на базе ўзброеных атрадаў камуністычнага падпольля яшчэ ў 1942 сфармавала Гвардыю Людову (ГЛ), якая разьвярнула актыўную барацьбу зь нямецкімі акупантамі. На тэрыторыі Польшчы дзейнічала і вельмі правая ўзброеная групоўка — Нацыянальныя ўзброеныя сілы (НСЗ), разглядалая СССР і камуністаў у якасьці «ворага № 1».

1 студзеня 1944 на кансьпіратыўным зборы ў Варшаве была створаная Краёва Рада Нарадова (КРН), куды акрамя камуністаў увайшлі прадстаўнікі Працоўнай партыі польскіх сацыялістаў, людоўцы і беспартыйныя. Дэкрэтам КРН ГЛ была ператвораная ў Войска людову (Народнае войска). У той жа час на тэрыторыі СССР паўстаў Саюз польскіх патрыётаў (СПП) на чале зь пісьменьніцай У. Васілеўскай. Па просьбе СПП з польскіх грамадзян была сфармаваная 1-я дывізія, якой было прысвоена імя Т. Касьцюшкі. Дывізія з кастрычніка 1943 дзейнічала на фронце сумесна з Чырвонай Арміяй. «Лёнданскім лягерам» 9 студзеня было абвешчана стварэньне на тэрыторыі Польшчы Рады Нацыянальнага адзінства (РЕН). Абодва ўраду — КРН і РЕН — сталі фармаваць у Польшчы падпольныя мясцовыя органы ўлады.

21 ліпеня 1944 савецкія войскі разам з 1-й Польскай арміяй уступілі на польскую тэрыторыю. 22 ліпеня ў г. Хэлме быў сфармаваны Польскі камітэт нацыянальнага вызваленьня (ПКНВ), якое ўзначаліў сацыяліст Э. Асубка-Мараўскі. У склад ПКНВ увайшлі прадстаўнікі ППР, ППС, Народнай партыі (СЛ) і Дэмакратычнай партыі (СД). У Маніфэсьце камітэту лёнданскі ўрад абвяшчаўся самазваным і абвяшчалася, што камітэт будзе дзейнічаць на аснове канстытуцыі 1921. Дэкрэтам КРН 1-я Польская армія і Войска Людова былі аб’яднаныя ў Войска Польскае на чале з генэралам М. Жымерскім. 26 ліпеня паміж СССР і ПКНВ быў падпісаны дагавор, у якім прызнавалася ўлада апошняга на вызваленай польскай тэрыторыі. Мяжа паміж СССР і польскай дзяржавай усталёўвалася па «лініі Керзона» зь некаторымі адступамі на карысьць Польшчы. У верасьні 1944 ПКНВ прыняў дэкрэт, які даў магчымасьць пачаць правядзеньне аграрнай рэформы. У выніку 1 млн сялянскіх сем’яў бясплатна атрымалі 6 млн га землі.

У той жа час лёнданскі ўрад і АК, не жадаючы перадаваць уладу ў Польшчы ў рукі левых сілаў, распрацавалі плян апэрацыі «Бура», які прадугледжваў па меры адступу нямецкіх войскаў заняцьце польскіх тэрыторыяў сіламі АК і фармаваньне там органаў улады. 1 аўгуста 1944 АК без узгадненьня з савецкім камандаваньнем і камандаваньнем Войска Польскага падняла ў Варшаве паўстаньне, якое зьявілася гераічнай старонкай у гісторыі вызваленчай барацьбы польскага народу супраць гітлераўскіх акупантаў. Паўстаньне, якое доўжылася 63 дня, пачалося ў неспрыяльных умовах. Супраць 15-16 тыс. нямецкіх салдат і афіцэраў ваявалі ўсяго 2,5 тыс. паўстанцаў. Паўстаньне было жорстка падушанае, але скавала буйныя сілы гітлераўскіх войскаў, яно аказала рэальную дапамогу Чырвонага Арміі.

31 сьнежня 1944 ПКНВ быў ператвораны ў Часовы ўрад Польскай Рэспублікі, які быў прызнаны СССР, Чэхаславакіяй і Югаславіяй. 21 красавіка 1945 урад заключыў з СССР дагавор Аб сяброўстве, узаемнай дапамозе і пасьляваенным супрацоўніцтве.

Пасьляваенная Польшча

Лёс пасьляваеннай Польшчы быў вырашаны на Ялцінскай (люты 1945) і Патсдамскай (ліпень-верасень 1945) канфэрэнцыях. У адпаведнасьці зь ялцінскімі дамоўленасьцямі Часовы ўрад у чэрвені 1945 быў пашыраны, уключыў палітыкаў зь лёнданскага лягера, і ператворана ў Часовы ўрад нацыянальнага адзінства. Главой ураду застаўся Э. Асубка-Мараўскі, а яго намесьнікамі сталі У. Гамулка (ад ППР) і З. Мікалайчык. Па ініцыятыве апошняга ў ліпені 1945 была створаная Польская народная (сялянская) партыя. Новы ўрад неўзабаве быў прызнаны ЗША, Вялікабрытаніяй і Францыяй.

Па пытаньні аб межах на Ялцінскай канфэрэнцыі было прынята кампраміснае рашэньне, але без удзелу польскага боку. Усходнія межы былі вызначаныя ў асноўным па «лініі Керзона», адзначалася таксама, што «Польшча мусіць атрымаць істотныя прырашчэньні тэрыторыі на поўначы і захадзе». Дэ-факта заходнія межы Польшчы былі ўсталяваныя ў лютым 1945 па лініі Одра — Ніса Лужыцкая, а затым зацьверджаныя Патсдамскай канфэрэнцыяй. У выніку Польшча атрымала буйныя марскія парты Гданьск і Шчэцін, а таксама прамыслова разьвітыя раёны Сылезіі. Немцы з гэтых земляў падлягалі перасяленьню.

Самой буйной палітычнай партыяй Польшчы да пачатку 1946 стала партыя Мікалайчика — ПСЛ, якая налічвала больш 500 тыс. чальцоў і якая зьяўлялася легальнай апазыцыяй ППР і ладу народнай дэмакратыі. У сьнежні 1945 была ўзноўленая Партыя працы (СП). ППР, I зьезд якой таксама прайшоў у сьнежні 1945, налічвала 250 тыс. чальцоў.

3 студзеня 1946 быў прыняты закон аб нацыяналізацыі прамысловых прадпрыемстваў зь лікам працоўных больш 50 чалавек, уладальнікі прадпрыемстваў атрымоўвалі кампэнсаваньне ад дзяржавы. Адначасова гарантавалася захаваньне прыватнай уласнасьці.

22 ліпеня 1946, у першыя ўгодкі апублікаваньня Маніфэста ПКНВ, дзень 22 ліпеня быў абвешчаны нацыянальным сьвятам Адраджэньня Польшчы. У сувязі з гэтым быў прыняты дэкрэт аб амністыі ўдзельнікаў узброенага падпольля, які даў магчымасьць вярнуцца да мірнага жыцьця 22 тыс. чалавек. Аднак у верасьні 1945 паўстала новая арганізацыя «Воля і незалежнасьць». Іншыя ўзброеныя фармаваньні таксама працягвалі дзейнічаць.

У сувязі з тым, што ПСЛ адмовілася ад прапановы ППР ісьці на будучыя выбары ў Сойм адзіным блёкам з усіх 6 легальных партыяў, пачалася адкрытыя канфрантацыя паміж ПСЛ і працоўнымі партыямі. Па ініцыятыве ППС 27 красавіка 1946 быў прыняты закон аб рэфэрэндуме, які павінен быў выявіць стаўленьне насельніцтва да зьмен, якія ўжо адбыліся. Вынікі рэфэрэндуму былі несуцяшальнымі для ПСЛ. Прайграла партыя Мікалайчыка і на выбарах у Сойм, якія адбыліся 19 студзеня 1947. Па афіцыйных дадзеных у выбарах прыняла ўдзел 89,9% выбарнікаў, за блёк з чатырох партыяў (ППР, ППС, СЛ і СД) прагаласавала 80,1%, за ПСЛ — 10,3%. ПСЛ спрабавала апратэставаць вынікі выбараў, заявіўшы аб іх фальсіфікацыі, але беспасьпяхова.

На першым паседжаньні Сойма ў лютым 1947 быў прыняты закон аб прэзыдэнце краіны і абраныя кіруючыя органы. Прэзыдэнтам стаў Баляслаў Берут, урад узначаліў Ю. Ціранкевіч (ППС). 19 лютага была зацьверджаная Малая канстытуцыя, якая дзейнічала да 1952. Заканадаўчая ўлада па канстытуцыі належала Сойму, выканаўчая — прэзыдэнту і ўраду. Пад кіраўніцтвам прэзыдэнта дзейнічаў новы калегіяльны орган — Дзяржаўная рада, надзелены правам заканадаўчай ініцыятывы, выданьня дэкрэтаў, ажыцьцяўленьня кантролю над органамі мясцовай улады.

Пасьля выбараў пачаліся рознагалосьсі як у апазыцыі, так і ў партыях кіруючага блёка. Мікалайчык і некаторыя іншыя правыя лідэры пакінулі краіну, і ПСЛ у канцы 1947 перайшоў да палітыкі супрацоўніцтва з урадам. III пленум ЦК ППР, які праходзіў 31 жніўня — 3 верасьня 1948, прыняў рэзалюцыю Аб праванацыяналістычным ухіле. У. Гамулка быў вызвалены ад абавязкаў Генэральнага сакратара ЦК, новы курс партыі ўсё больш стаў нагадваць капіяваньне досьведу савецкіх камуністаў. Новым Генэральным сакратаром быў абраны Б. Берут.

У сьнежні 1948 адбыўся аб’яднаўчы зьезд ППР і ППС, на якім была створаная Польская аб’яднаная працоўная партыя (ПАРП), якая абвясьціла курс на пабудову «падмурка сацыялізму ў Польшчы» і ператварэньне Польшчы ў індустрыяльна-аграрную краіну. Зьезд таксама прыняў Дырэктывы па Шасьцігадовым пляне (1950—1955), які рабіў упор на пераважнае разьвіцьцё цяжкай прамысловасьці. У 1949 Польшча стала чальцом Савета эканамічнай узаемадапамогі.

З 1949 у Польшчы сталі закладвацца асновы палітычнай сыстэмы, створанай па савецкім узоры. Ядром гэтай сыстэмы стала ПАРП, але захаваліся і некаторыя элемэнты шматпартыйнасьці. Аб’яднаная сялянская партыя, створаная ў 1949 на зьезьдзе людоўскіх партыяў, і Дэмакратычная партыя прызналі кіруючую ролю ПАРП. Партыя працы абвясьціла аб самароспуску. У эканоміцы сталі ўкараняцца савецкія мэтады кіраваньня, падвышэньня прадукцыйнасьці працы, новая палітыка ў вёсцы прадугледжвала правядзеньне калектывізацыі сельскай гаспадаркі. Для індывідуальнага сялянства былі ўведзеныя абавязковыя дзяржаўныя пастаўкі сельгаспрадуктаў па цэнах ніжэй сабекошту.

У 1952 была прынятая новая канстытуцыя, якая замацавала зьмены ў Польшчы. Польшча стала Польскай Народнай Рэспублікай.

Польская Народная Рэспубліка

Канстытуцыя, зацьверджаная Соймам 22 ліпеня 1952, замацавала сацыялістычную скіраванасьць грамадзкага разьвіцьця краіны і асновы сацыялістычнага дзяржаўнага ладу. ПНР абвяшчалася дзяржавай народнай дэмакратыі, палітычную аснову якой складаюць Саветы (рады нарадовы) і Сойм — вышэйшы орган улады. Сойму падпарадкоўваўся калегіяльны орган — Дзяржаўная рада, пост прэзыдэнта быў скасаваны. Прызнавалася існаваньне трох эканамічных укладаў — сацыялістычнага (дзяржаўнага і каапэратыўнага), дробнатаварнага і прыватнакапіталістычнага.

На выбарах у Сойм у кастрычніку 1952 па новай канстытуцыі барацьбы паміж кандыдатамі не было, ПОРП і яе саюзьнікі выступалі адзіным сьпісам. Разьмеркаваньне месцаў было загадзя ўзгодненае, прычым больш паловы зь іх атрымала ПОРП. Сойм абраў старшынём Дзяржрады А. Завадзкага, старшынём Рады міністраў — Б. Берута.

Падчас рэалізацыяў Шасьцігадовага пляну былі дасягнутыя пэўныя посьпехі: пабудавана больш 500 буйных прамысловых аб’ектаў, паўсталі новыя галіны прамысловасьці (аўтамабілебудаваньне, суднабудаваньне). У 1952 была створаная Польская Акадэмія навук. У той жа час у сельскай гаспадарцы істотных паляпшэньняў не адбылося. Нягледзячы на дадзеныя Сойму канстытуцыяй шырокія паўнамоцтвы, на практыцы ён апынуўся пазбаўлены ўскладзеных на яго функцыяў. У 1952—1955 дэпутаты прынялі ўсяго 11 законаў, у то час як Дзяржрада выдала 115 дэкрэтаў. У грамадзтве ўкараняўся культ асобы Сталіна.

Пасьля сьмерці Сталіна ў 1953 у розных пластах польскага грамадзтва стала нарастаць крытычнае стаўленьне да палітыкі ПОРП. Партыі-саюзьнікі выказвалі незадаволенасьць сваім нераўназначным становішчам у сыстэме дзяржаўнай улады. У прэсе разгарнулася шырокая дыскусія, удзельнікі якой выступалі супраць фальсіфікацыі гісторыі Польшчы. Высоўваліся патрабаваньні пашырэньня паўнамоцтваў Сойма. У чэрвені 1956 успыхнуў страйк на машынабудаўнічым заводзе ў Познані, да якога далучыліся і іншыя працоўныя гораду. Маніфэстанты разграмілі будынак мясцовага камітэту ПОРП, атакавалі будынкі аддзяленьняў дзяржбясьпекі і міліцыі. Для падаўленьня выступу ў Познань былі накіраваныя войскі.

Нарастаньне палітычнага крызісу было прыпынена ў кастрычніку 1956 абраньнем У. Гамулкі Першым сакратаром ЦК ПОРП. Быў абвешчаны новы курс партыі — «польскі шлях да сацыялізму», зьместам якога станавілася дэмакратызацыя грамадзкага жыцьця і дэцэнтралізацыя кіраваньня эканомікай. ПОРП урэгулявала ўзаемаадносіны з каталіцкай царквой, да выкананьня абавязкаў прымаса вярнуўся кардынал З. Вышыньскі, арыштаваны ў 1953.

Аднак ужо ў пачатку 1960-х стаў назірацца адыход ад лініі кастрычніка 1956, Сойм зноўку стаў зьбірацца рэдка, у ПОРП была абмежаваная нутрапартыйная дэмакратыя, умацавалася цэнтралізаваная сыстэма кіраваньня эканомікай. Асабістыя нэгатыўныя рысы У. Гамулкі, яго неталерантнасьць, таксама ўзмацнілі аўтарытарызм улады. У 1967 была пачатая антысэміцкая кампанія, якая перарасла ў кампанію супраць інтэлігенцыі. Студэнцкія мітынгі і дэманстрацыі, мінулыя ў буйных гарадах Польшчы ў 1968, паслужылі падставай да чыстак у ВНУ, Акадэміі навук і СМІ.

Пік крызісу быў адзначаны сьнежаньскімі падзеямі 1970 году. 12 сьнежня было абвешчана аб падвышэньні цэнаў на асноўныя прадукты харчаваньня, што выклікала хвалю незадаволенасьці ў краіне. 14 сьнежня пачаліся страйкі на суднавэрфях Гданьску і Гдыні, да якіх далучыліся працоўныя і іншых прадпрыемстваў. Страйкі перарасьлі ў масавыя беспарадкі, якія суправаджаліся нападамі на мясцовыя партыйныя камітэты і грамадзкія будынкі. Ужываньне зброі сіламі парадку прывяло да сур’ёзных наступстваў: 44 чалавекі было забіта і 1164 — параненыя.

20 сьнежня 1970 на VII пленуме ЦК ПОРП было прынята рашэньне аб абраньні Першым сакратаром ЦК аднаго зь лідэраў тэхнакратычнай групоўкі ў польскім кіраўніцтве — Э. Герэка. Рашэньне аб падвышэньні цэнаў было скасавана, падвышаная зарплата нізкааплатным катэгорыям працоўных і службоўцаў. VI зьезд ПОРП, які праходзіў у сьнежні 1971, высунуў новую стратэгію дзяржаўнага разьвіцьця, у аснове якой ляжала ідэя эканамічнага паскарэньня. Для гэтай мэты меркавалася выкарыстаць замежныя крэдыты. Першапачаткова рэалізацыя дадзенай праграмы праходзіла вельмі пасьпяхова. Асноўныя інвэстыцыі ўкладваліся ў мэталюргічную прамысловасьць, а таксама ў самалёта- і аўтамабілебудаваньне. Было пачата будаўніцтва найбуйнага мэталюргічнага камбіната «Катовіцэ», першай польскай атамнай электрастанцыі. Была праведзеная таксама рэформа адміністрацыйнай сыстэмы, пачаўся працэс нармалізацыі адносін паміж дзяржавай і каталіцкай царквой. Царкве вярталася нерухомая ўласнасьць на заходніх і паўночных польскіх землях.

Аднак разам з ростам нацыянальнага прыбытку расла і зьнешняя запазычанасьць, якую не атрымалася сплаціць, як гэта было заплянавана, экспартам польскіх тавараў. Пагаршэньне эканамічнай кан’юктуры на зьнешнім рынку, рост цэнаў на нафту нэгатыўна адбіліся на прамысловасьці краіны. З 1974 у эканоміцы зьявіліся першыя прыкметы інфляцыі. Спробы адкарэктаваць структуру інвэстыцыяў у карысьць пашырэньня вытворчасьці сродкаў спажываньня натыкнуліся на супраціў тэхнакратычных колаў.

Кіраўніцтва ПОРП не змагло адэкватна ацаніць дасягнуты ўзровень эканамічнага і палітычнага разьвіцьця Польшчы. Сьцьвярджалася, што краіна ўступіла ў пэрыяд будаўніцтва разьвітога сацыялізму. У першым артыкуле абноўленай у лютым 1976 канстытуцыі ПНР Польшча характарызавалася як сацыялістычная дзяржава. Была замацаваная таксама кіруючая роля ПОРП у грамадзтве.

Увосень 1976 у Польшчы актывізаваліся апазыцыйныя сілы. У Польшчы паўстаў Камітэт абароны працаўнікоў, пераназваны пазьней у Камітэт сацыяльнай абароны (КОС — КОР). У разьдзеле яго ўсталі Я. Куронь, А. Міхнік і Я. Ліпскі. З 1978 сталі стварацца незалежныя прафсаюзы, а ў верасьні 1979 была створаная Канфэдэрацыя незалежнай Польшчы на чале з Л. Мачульскім. У якасьці мэты канфэдэрацыі была абвешчаная ліквідацыя наяўнага палітычнага ладу ў НПР.

Палітычны крызіс

Цяжкі і самы працяглы ў гісторыі краіны палітычны крызіс ахапіў Польшчу зь лета 1980. Непасрэднай падставай да яго стала рашэньне ўраду Э. Бабюха ўвесьці з 1 ліпеня камэрцыйныя цэны на мяса. На шматлікіх прадпрыемствах Варшавы, Лодзі, Беластока, Познані, Гдыні і іншых гарадоў успыхнулі стыхійныя страйкі. У Гданьску застрайкавалі адразу 140 прадпрыемстваў. Першапачаткова патрабаваньні працоўных насілі эканамічны характар, але пасьля таго, як страйкавы рух узначалілі лідэры КОС-КОР, сталі высоўвацца і палітычныя патрабаваньні (свабоды друку, прызнаньня свабодных прафсаюзаў і інш.). 15 жніўня Э. Бабюх абвясьціў аб сваёй адстаўцы.

Для зьняцьця напружанасьці Галоўная рада япіскапата Польшчы заклікаў да дыялёгу паміж уладамі і грамадзтвам. Урад пашўла на перамовы з працоўнымі. У канцы жніўня — пачатку верасьня былі падпісаныя адпаведныя дамовы зь лідэрамі страйкаў, адбылося прызнаньне незалежных прафсаюзаў. Аднак чаканага выніку дасягнуць не атрымалася, працоўныя працягвалі высоўваць перад урадам патрабаваньня, нярэдка нерэальныя.

На VI пленуме ЦК ПОРП (верасень-кастрычнік 1980) Першым сакратаром ЦК быў абраны Ст. Каня, які падтрымаў курс на грамадзкую згоду. У той жа час адбылося і арганізацыйнае афармленьне апазыцыі: у верасьні быў афіцыйна зарэгістраваны незалежны самакіраваны прафсаюз «Салідарнасьць» на чале з Л. Валэнсай. Колькасьць прафсаюзу імкліва расла, у яго ўступалі і чальцы ПОРП. Паступова прафсаюз ператвараўся ў масавую палітычную арганізацыю.

У лютым 1981 главой ураду стаў генэрал В. Ярузельскі. Для ўрэгуляваньня ўзаемаадносін з «Салідарнасьцю» быў створаны адмысловы камітэт на чале з М. Ракаўскім. Аднак кіраўніцтва прафсаюзу захавала курс на канфрантацыю з урадам. Каб вырваць у ўраду як мага больш саступак, яно шляхам страйкаў імкнулася справацыраваць дэстабілізацыю грамадзтва. Страйкі дапаўняліся «галоднымі маршамі» і студэнцкімі хваляваньнямі. I зьезд «Салідарнасьці», які праходзіў у верасьні 1981 абвясьціў неабходнасьць пераходу да «самакіраванай дэмакратычнай Польшчы». Вынікі зьезду і бесьперапынныя страйкі ў краіне выклікалі сур’ёзную трывогу ў шэрагах ПОРП. Кастрычніцкі 1981 пленум ЦК заклікаў камуністаў пакінуць шэрагі «Салідарнасьці» і абраў Першым сакратаром В. Ярузельскага, які захаваў за сабою пасты прэм’ер-міністра і міністра нацыянальнай абароны. 31 кастрычніка Сойм ПНР асудзіў радыкальныя дзеяньні «Салідарнасьці», а ў ноч з 12 на 13 сьнежня на ўсёй тэрыторыі Польшчы было ўведзена ваеннае становішча, якое дзейнічала да ліпеня 1983. Уся паўната ўлады перайшла да Ваеннай рады нацыянальнага выратаваньня пад старшынствам Ярузельскага. Радыкальныя лідэры «Салідарнасьці» былі інтэрнаваныя.

Напярэдадні адмены ваеннага становішча былі ўнесеныя істотныя зьмены ў Канстытуцыю ПНР. Патрыятычны рух нацыянальнага адраджэньня, узьніклы ў 1982 з мэтай пошуку шляхоў выхаду з крызісу, атрымаў канстытуцыйнае афармленьне ў якасьці плятформы для супрацоўніцтва палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў. Падкрэсьлівалася роля аднаасобных сялянскіх гаспадарак у эканамічнай структуры краіны.

Перабудова ў СССР дала новы імпульс рэформам у Польшчы. У лістападзе 1985 В. Ярузельскі быў прызначаны старшынём Дзяржаўнай рады НПР, а главой ураду стаў прафэсійны эканаміст Зьбігнеў Мэснэр. Урад узяў курс на ўкараненьне рынкавых мэханізмаў у эканоміку, удасканаленьне сыстэмы гаспразьліка і самакіраваньня прадпрыемстваў, пачалася рэформа сыстэмы падаткаабкладаньня. Адначасова адбываліся зьмены і ў палітычнай сыстэме, у якую ўкараняліся элемэнты прамой дэмакратыі (кансультацыі з грамадзкасьцю, рэфэрэндумы). Узрасла роля прадстаўнічых органаў улады, першым чынам — Сойма. Актыўную ролю ў абароне інтарэсаў працоўных пачалі гуляць прафсаюзы. ПОРП прызнала наяўны плюралізм польскага грамадзтва і стала лічыцца зь іншымі палітычнымі сіламі. У верасьні 1985 была абвешчаная амністыя палітычным зьняволеным і лідэры «Салідарнасьці» вышлі на свабоду.

З 1987 унутранае становішча ў Польшчы ізноў пачала пагаршацца. З 1 лютага 1988 цэны на асноўныя прадукты харчаваньня падвысіліся ў сярэднім на 30%, квартплата і камунальныя паслугі — на 50%. 20 жніўня Выканаўчы камітэт Усепольскага пагадненьня прафсаюзаў выступіў з заявай аб вотуме недаверу ўраду. У гэтых умовах VIII пленум ЦК ПОРП (жнівень 1988) прыняў рашэньне аб аднаўленьні дыялёгу з апазыцыяй. У верасьні ўрад ПНР узначаліў М. Ракоўскі, прыхільнік правядзеньня дэмакратычных рэформ. Склад ураду быў значна абноўлены.

З 6 лютага па 5 красавіка ў Польшчы прайшлі паседжаньні «круглага стала», у якім удзельнічалі прадстаўнікі ўлады і апазыцыі, першым чынам — «Салідарнасьці». Была дасягнутая дамоўленасьць аб рэформе палітычнай сыстэмы, прафсаюзным плюралізьме, правядзеньні дэмакратычных выбараў у органы ўлады, увядзеньні тэрытарыяльнага самакіраваньня, рынкавых адносін і канкурэнцыі. Меркавалася скасаваць Дзяржаўную раду ПНР і аднавіць інстытут прэзыдэнцтва, а таксама Сэнат. Адпаведныя зьмены былі занесеныя ў Канстытуцыю рашэньнем Сойма ад 7 красавіка 1989.

У чэрвені 1989 на выбарах у Сойм і Сэнат апазыцыя дасягнула значных посьпехаў: яе прадстаўнікі атрымалі 161 месца з 460 у Сойме (па квоце) і 99 з 100 у Сэнаце (у выніку вольных выбараў). Прэзыдэнтам зь перавагай усяго на 1 голас быў абраны В. Ярузельскі, старшынём ураду стаў дзеяч «Салідарнасьці» Т. Мазавецкі. 29 сьнежня ў польскую Канстытуцыю былі занесеныя зьмены: скасаваныя артыкулы, датычныя кіруючай ролі ПОРП і сацыялістычнага ладу. Замест разьдзелу аб сацыяльна-эканамічным ладзе зьявіліся артыкулы аб свабодзе прадпрымальніцтва. Краіна зноўку стала звацца Рэспублікай Польшча (Rzeczpospolita Polska). У студзені 1990 на IX зьезьдзе ПОРП абвясьціла аб спыненьні сваёй дзейнасьці.

Сучасная Польшча

У сьнежні 1990 да ўлады прыйшлі кіраўнікі «Салідарнасьці» на чале з Л. Валэнсай, які быў абраны прэзыдэнтам Польшчы ў выніку ўсенароднага галасаваньня ў другім туры. На сваёй інаўгурацыі 22 сьнежня ён абвясьціў стварэньне Трэцяй Рэчы Паспалітай (III Rzeczpospolita). Новым прэм’ерам стаў Я. К. Бялецкі, прыхільнік лібэральнай эканамічнай палітыкі.

У 1990 у Польшчы дзейнічала каля 100 палітычных партыяў і груповак. У левы лягеры былі Сацыял-дэмакратыя Рэспублікі Польшча і Польскі сацыял-дэмакратычны саюз, узьніклыя пасьля спыненьня дзейнасьці ПОРП. Партыі сацыял-дэмакратычнай скіраванасьці (у тым ліку — ППС) да выбараў 1991 аб’ядналіся ў «Саюз дэмакратычных левых сіл». Яшчэ да прэзыдэнцкіх выбараў адбыўся раскол у «Салідарнасьці». Улетку 1990 З. Буяк са сваімі прыхільнікамі арганізавалі «Грамадзкі рух — дэмакратычнае дзеяньне» (ROAD), правыя стварылі «Дагавор Цэнтр». Лібэралы (прыхільнікі Т. Мазавецкага) аб’ядналіся вакол Дэмакратычнага саюзу.

Выбары ў парлямэнт 1991 не прынесьлі перамогу не адной з палітычных партыяў: у сойм прайшлі 24 выбарчых аб’яднаньня і блёка. Найбольшую колькасьць галасоў атрымалі Дэмакратычны саюз (12,32%), Саюз дэмакратычных левых сілаў (11,99%) і «Выбарчая каталіцкая акцыя» (8,98%). Таксама больш за 8% галасоў выбарнікаў атрымалі «Грамадзкая згода — цэнтр» і Канфэдэрацыя незалежнай Польшчы. Такі расклад сілаў не дазволіў стварыць устойлівай большасьці ў парлямэнце і сфармаваць устойлівую ўрадавую кааліцыю. У 1991—1993 зьмянілася тры ўрады, якія ўзначальвалі Я. Альшэўскі (сьнежань 1991 — чэрвень 1992), У. Паўляк (чэрвень-ліпень 1992), Х. Сухоцка (ліпень 1992 — кастрычнік 1993). Пасьля таго, як у маі 1993 паўстаў новы ўрадавы крызіс, Л. Валэнса распусьціў парлямэнт.

Выбары 1993 праходзілі ўжо па новым законе аб выбарах, прынятаму 22 мая. У адпаведнасьці з гэтым законам быў усталяваны 5% бар’ер для выбарных аб’яднаньняў і 8% — для выбарных блёкаў. У Сойм прайшлі прадстаўнікі шасьці аб’яднаньняў, прычым пераканаўчую перамогу атрымалі прадстаўнікі левых: Саюз дэмакратычных левых сілаў (20,4%) і Польская сялянская партыя — ПСЛ (15,4%). Апошнія ўтварылі ўрадавую кааліцыю, у галаве ўраду стаў лідэр аграрыяў У. Паўляк. На прэзыдэнцкіх выбарах увосень 1995 таксама перамог прадстаўнік левых — Аляксандар Квасьнеўскі, які набраў у другім туры 51,72% галасоў выбаршчыкаў. Яго супраціўнік — Л. Валэнса — сабраў 48,9% галасоў. Аднак з-за рознагалосьсяў ва ўрадавай кааліцыі, а таксама антыўрадавай кампаніі апазыцыі, якая абвінаваціла прэм’ер-міністра Ю. Алексу ў супрацоўніцтве з савецкай дзяржбясьпекай, у пэрыяд 1993—1997 таксама тры разу мяняўся склад ураду.

25 мая 1997 пэрыяд канстытуцыйных рэформ, распачаты ў 1989, завяршыўся прыняцьцем новай Канстытуцыі, якая была зацьверджаная на рэфэрэндуме. Канстытуцыя абмежавала ролю Сойма і Прэзыдэнта, умацаваўшы пазыцыі ўраду. Рада міністраў стала галоўным элемэнтам выканаўчай улады, аднак яго праграма павінна атрымаць ухвалу парлямэнцкай большасьці.

Пасьля паразы на выбарах 1997, левыя сілы ізноў атрымалі перамогу як на парлямэнцкіх, так і на прэзыдэнцкіх выбарах. Саюз дэмакратычных левых сілаў, пасьля самароспуску СДРП у 1999 сталы палітычнай партыяй, у кааліцыі з Саюзам працы на выбарах у Сойм у верасьні 2001 набраў 41% галасоў выбарнікаў і атрымаў 216 месцаў з 460. У Сенаце кааліцыя мае 75 месцаў з 100. Аляксандар Квасьнеўскі 8 кастрычніка 2000 ізноў стаў прэзыдэнтам Польшчы, перамогшы сваіх супраціўнікаў ужо ў першым туры.

У галіне зьнешняй палітыкі Польшча прытрымваецца заходняй арыентацыі, зьяўляючыся асноўным стратэгічным партнэрам ЗША ў Цэнтральнай Эўропе. У сакавіку 1999 краіна ўступіла ў НАТО. Увесну 2003 Эўрапейскі парлямэнт у Страсбургу падтрымаў уступ Польшчы ў Эўразьвяз.

У другім туры прэзыдэнцкіх выбараў (23 кастрычніка 2005) перамог кандыдат ад правай кансэрватыўнай партыі Права і справядлівасьць, мэр Варшавы Лех Качыньскі, які атрымаў 54,04% галасоў выбарнікаў. Яго супраціўнік, лідэр правалібэральнай партыі Грамадзянская плятформа Дональд Туск, набраў 45,96% галасоў. Інаўгурацыя новага прэзыдэнта Польшчы адбылася 23 сьнежня 2005.

На датэрміновых парлямэнцкіх выбарах у Польшчы 21 кастрычніка 2007 перамагла партыя «Грамадзянская плятформа», набраўшы 41,6% галасоў. Новым прэм’ер-міністрам стаў лідэр партыі Дональд Туск. Другое месца заняла кіруючая кансэрватыўная партыя «Права і справядлівасьць» (32,11%) братоў Качыньскіх. Таксама ў Сойм прайшлі выбарчы блёк «Левыя і дэмакраты» (13,15%) і Польская сялянская партыя (8,91%).

Глядзіце таксама

Злучаныя Штаты Польшчы

Крыніцы

^ [1] (пол.)

Літаратура

Польская Народная Республика. — М.: 1984.
Краткая история Польши. С древнейших времен до наших дней. — М.: 1993.
История южных и западных славян. — М.: 1998 Т. 1, 2.

Вонкавыя спасылкі

Гісторыя Польшчы — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

[1] [1] (пол.)

[1]

п а р Краіны Эўропы: Гісторыя
Азэрбайджан¹ Альбанія Андора Армэнія¹ Аўстрыя Баўгарыя Беларусь Босьнія і Герцагавіна Бэльгія Ватыкан Вугоршчына Вялікабрытанія Гішпанія Грузія¹ Грэцыя Данія Ірляндыя Ісьляндыя Італія Казахстан¹ Кіпр Латвія Летува Ліхтэнштайн Люксэмбург Малдова Мальта Манака Нарвэгія Нідэрлянды Нямеччына Партугалія Паўночная Македонія Польшча Расея¹ Румынія Сан-Марына Славаччына Славенія Сэрбія Турэччына¹ Украіна Фінляндыя Францыя Харватыя Чарнагорыя Чэхія Швайцарыя Швэцыя Эстонія
Залежныя тэрыторыі	Аляндзкія астравы Гернсі Гібральтар Джэрзі Востраў Мэн Фарэрскія астравы Шпіцбэрген Ян-Маен
Непрызнаныя дзяржавы	Абхазія¹ Арцах¹ Косава і Мэтохія Паўднёвая Асэтыя¹ Паўночны Кіпр Прыднястроўе
¹ У асноўным у Азіі