Жыгімонт Стары

	Жыгімонт Стары; лац. Žygimont Stary
	Жыгімонт. Невядомы мастак, XVI стагодзьдзе
Вялікі князь літоўскі
	1506 — 1548
Каранацыя	24 студзеня 1507, Кракаў
Папярэднік	Аляксандар
Наступнік	Жыгімонт Аўгуст
Кароль польскі
	1506 — 1548
Каранацыя	24 студзеня 1507, Кракаў
Папярэднік	Аляксандар
Наступнік	Жыгімонт Аўгуст
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	1 студзеня 1467, Казяніцы, Польшча
Памёр	1 красавіка 1548 (81 год), Кракаў, Польшча
Пахаваны	7 ліпеня 1548, Катэдра сьвятых Станіслава і Вацлава;
Нашчадкі	ад 1-га шлюбу: Ганна і Ядвіга; ад 2-га шлюбу: Жыгімонт, Альбрэхт, Ізабэла, Ганна, Кацярына
Каралеўскі дом	Ягелоны
Дынастыя	Ягайлавічы (Гедзімінавічы)
Жонкі	Барбара Запольская; Бона Сфорца
Бацька	Казімер Ягелончык
Маці	Альжбета Аўстрыйская
Узнагароды	Пахвала караля Жыгімонта[d]
Подпіс

Жыгімонт Стары, Жыгімонт II^[3]^[a] (1 студзеня 1467 — 1 красавіка 1548) — вялікі князь літоўскі і кароль польскі (1506—1548). Пяты сын Казімера і Альжбеты Аўстрыйскай, унук Ягайлы.

Імя

Асноўныя артыкулы: Жыгімонт і Імёны ліцьвінаў

Зігімунд, Зігімунт, Зігісмунд або Зігісмонд, пазьней Зыгмунд, Зыгмант або Жыгмант (Sigimund, Sigimunt, Sigismund, Sigismondus^[4], Siegmund, Zygmont^[5], Żygmont^[5]) — імя германскага паходжаньня^[6]. Іменная аснова сіг- (зыг-, зег-) (імёны ліцьвінаў Зігібут, Зыгел, Зыгер; германскія імёны Sigibot, Sigel, Siger) паходзіць ад гоцкага і бургундзкага sigus 'перамога'^[7], а аснова -мунд- (-мунт-, -монт-) (імёны ліцьвінаў Монтгерд, Валімонт, Скірмунт; германскія імёны Mundgerd, Walmont, Sciremunt) — ад германскага *mundô 'рука, абарона, крэўнасьць'^[8] або гоцкага munds 'моц розуму, імкненьне', mundrs 'гарлівы, палкі'^[7]. Такім парадкам, імя Жыгімонт азначае «перамога гарлівасьці»^[9].

Адпаведнасьць імя Жыгімонт германскаму імю Sigimund сьцьвердзілі францускі лінгвіст-германіст Раймонд Шмітляйн, які на падставе шматгадовых дасьледаваньняў прыйшоў да высноваў пра германскае паходжаньне літоўскіх уласных імёнаў^[10], і амэрыканскі лінгвіст Альфрэд Зэн^[11].

Варыянты імя князя ў гістарычных крыніцах: Sigmund, Sigismundus (абодва 1506 год); Жигимонт (1514 год)^[12]; Великославному господарю королю Жикгимонту Казимировичу (Валынскі кароткі летапіс); король его милость полский, великий князь литовский Жикгимонт Казимерович… Жикгимонт Старый (Баркулабаўскі летапіс)^[13].

Біяграфія

Нарадзіўся ў Казяніцах Радамскага павету Каралеўства Польскага ў 1467 годзе; да ўступленьня на пасад насіў тытул князя Апельн і Глогаў. Атрымаў добрую адукацыю, валодаў некалькімі мовамі^[14]. Атрымаў ад старэйшага брата, караля Чэхіі і Вугоршчыны Уладзіслава II, Глогаўскае (з 1498 году) і Апольскае (з 1500 году) княствы ў Сылезіі, дзе набыў рэпутацыю разумнага і распарадчага кіраўніка. У 1504 годзе годзе прызначаны каралеўскім намесьнікам Сылезіі, пазьней Лужыцы.

Мянушку Стары набыў праз тое, што зрабіў сваім саўладцам — вялікім князем літоўскім (каранаваны ў 1529 годзе) і каралём польскім (каранаваны ў 1530 годзе) супольна з сабой свайго малога 10-гадовага сына, таксама Жыгімонта^[15].

Выкліканы Аляксандрам у Вільню, адразу па ягоным пахаваньні быў абраны вялікім князем літоўскім (20 кастрычніка 1506 году), а потым, нягледзячы на апазыцыю сэнатараў з Малой Польшчы, на петрокаўскім сойме 8 сьнежня 1506 году — каралём польскім. Каранацыя адбылася ў Кракаве 24 сьнежня 1507 году.

Нашчадкі

Двойчы браў шлюб. 18 лютага 1512 году ажаніўся з Барбарай Запольскай (Барбара Заполья, дачка вугорскага князя Стэфана Заполья; 1495—1515). У гэтым шлюбе нарадзіліся дзьве дачкі:

Ганна (1515—1520)
Ядвіга (1513—1573), з 1535 году другая жонка Яхіма II Гектара, курфюрста брандэнбурскага (1505—1571).

Па сьмерці першай жонкі 18 красавіка 1518 году пабраўся шлюбам з Бонай Сфорца, дачкой мілянскага гэрцага. У гэтым шлюбе нарадзіліся два сыны:

Жыгімонт Аўгуст, вялікі князь літоўскі і кароль польскі;
Альбрэхт;

і чатыры дачкі:

Ізабэла Ягелонка (1519—1559) Яна Запольскі (Янош Заполья) (1487—1540), караля Вугоршчыны (1527—1540), князя трансыльваніі;
Соф’я (1522—1575), жонка Генрыха V Малодшага, гэрцага браўншвэйг-вольфэнбютэльскага (1489—1568);
Ганна Ягелонка (1523—1596), каралева польская, жонка князя Сяміградзьдзя Стэфана Баторыя, караля польскага (1576—1586);
Кацярына Ягелонка (1526—1583), з 1562 году першая жонка Юхана III Ваза, караля Швэцыі, герцага Фінляндыі;

Унутраная палітыка

Унутраная палітыка Жыгімонта Старога скіроўвалася на ўмацаваньне дзяржавы, але вайсковыя і фінансавыя рэформы, спробы вяртаньня каралеўскіх і вялікакняскіх маёнткаў, захопленых магнатамі, ня мелі значнага посьпеху^[16]. У 1537 годзе супраць Жыгімонта Старога і магнатаў узьняўся фэўдальны мяцеж польскай сярэдняй шляхты — так званая «Курыная вайна». Баярства ВКЛ дамаглося роўных правоў для ўсяго вышэйшага стану, быў уведзены адзіны кодэкс законаў для дзяржавы — Статут Вялікага Княства Літоўскага 1529 году.

Другая жонка, Жыгімонта Старога — Бона Сфорца (з 1518 году) — адыгрывала пры ім значную ролю ў палітычным жыцьці дзяржавы, намагалася забясьпечыць пасады ў Польшчы і ВКЛ свайму сыну Жыгімонту Аўгусту, ў 1522 годзе прайшло яго намінальнае абраньне другім вялікім князем літоўскім, а ў 1529 — другім каралём Польшчы.

Замежная палітыка

Праводзіў актыўную замежную палітыку. У 1531 годзе ў змаганьні за Пакуцьце атрымаў перамогу над малдаўскім гаспадаром Пятром Рарэшам. Праводзячы антыгабсбурскую палітыку, склаў у 1524 годзе хаўрус з Францыяй і ў 1533 з Турэччынай. Мусіў весьці абарончыя войны^[17] з Маскоўскай дзяржавай — у 1507—1508, 1512—1522 і 1534—1537, у выніку якіх ВКЛ страціла Смаленск. Для адбіцьця нападаў крымскіх татараў ва Ўкраіне ўтварыў памежную варту зь мясцовых жыхароў — казакаў.

У час уладарства Жыгімонта Старога ў Польшчы і ВКЛ пашырылася Рэфармацыя ў розных плыняў, што спрыяла далейшаму ўздыму гуманізму і адукацыі^[18].

У часе перамогі Рэфармацыі ў Прусіі згадзіўся на разцэркаўленьне маёмасьці, у прыватнасьці зямель, сэкулярызацыю Тэўтонскага ордэна і ўтварэньне на яго тэрыторыі васальнага ў адносінах да Каралеўства Польскага Прускага герцагства на чале з Альбрэхтам Гогенцолернам — сваім пляменьнікам. За Жыгімонтам Старым, па загадкавай сьмерці апошніх мазавецкіх князёў, у 1526—1529 гадох з Польшчай узьядналася Мазавецкае княства.

Мова і культура

Асноўныя артыкулы: Ліцьвіны і Русіны

У сваёй лацінамоўнай грамаце Дарагічынскай зямлі (Вільня, 1516 год) адзначаў, што ў «народнай літоўскай мове» (лац. vulgo Lituanico) судовыя выканаўцы называюцца «дзецкія» (Dzieczkie)^[19]^[20].

Галерэя

Творы малярства

Творы малярства
Невядомы мастак, 1526 г.
H. Dürer, 1530 г.
Невядомы мастак, XVI ст.
Л. Кранах малодшы, каля 1565 г.

Невядомы мастак, каля 1645 г.
Невядомы мастак, XVII ст.
Невядомы мастак, XVIII ст.
Невядомы мастак, XVIII ст.

Невядомы мастак, XVIII ст.
К. Александровіч, XVIII ст.
1750—1763 гг.
Невядомы мастак, 1799 г.

Ю. Смуглевіч, 1822 г.
Невядомы мастак, XIX ст.
A. Lesser, 1830—1884 гг.
М. Краеўскі, 1866—1870 гг.

Графічныя партрэты

Графічныя партрэты
Невядомы мастак, 1549 г.
Невядомы мастак, 1551 г.
Невядомы мастак, 1555 г.
Невядомы мастак, 1578 г.

А. Мыліюс, 1594 г.
Невядомы мастак, 1602 г.
Невядомы мастак, 1605 г.
Невядомы мастак, 1620 г.

Невядомы мастак, 1684 г.
A. Bozza, 1831 г.
Ю. Азямблоўскі, 1831 г.
Я. Зянкевіч, 1852 г.

Пячаці і гербы

Пячаці і гербы Жыгімонта Старога
Пячаць
З дрэварыта 1578 г.
Я. Матэйка, 1875 г.
Б. Старжынскі, 1875—1900 г.

Папярэднік Аляксандар	Вялікі князь літоўскі 1506—1548	Наступнік Жыгімонт Аўгуст
	Кароль польскі 1506—1548

Заўвагі

^ ст.-бел. Жикгимонт Старый; лац. Sigismundus I; польск. Zygmunt I Stary

Крыніцы

^ Жыґімонт = Žygimont // Слоўнік беларускай мовы (клясычны правапіс) / Уклад. калектыў супрацоўнікаў выдавецтва «Наша Ніва». — Наша Ніва, 2001.
^ ^а ^б ^в ^г Deutsche Nationalbibliothek Record #118797158 // Gemeinsame Normdatei (ням.) — 2012—2016.
^ Насевіч В. Генеалагічныя табліцы старадаўніх княжацкіх і магнацкіх беларускіх родаў 12—18 стагоддзяў. — Менск: БелЭН, 1993.
^ Morlet M.-T. Les noms de personne sur le territoire de l’ancienne Gaule du VIe au XIIe siècle. T. I: Les noms issus du germanique continental et les créations gallo-germaniques. — Paris, 1971. P. 198.
^ ^а ^б Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. T. 5: Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego. — Kraków, 1997. S. 179.
^ Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 1330.
^ ^а ^б Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 18.
^ Kremer D. Die Germanischen Personennamen in Katalonien // Estudis romànics. Nr. 14, 1972. S. 180.
^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 23.
^ Schmittlein R. Toponymes finnois et germaniques en Lituanie // Revue internationale d’onomastique. Nr. 2, 1948. P. 102.
^ Senn A. Zur Bildung litauischer Gewässernamen // Annali. Sezione Slava. Istituto Universitario Orientale di Napoli. 2 (1959). P. 46.
^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 157.
^ ПСРЛ. Т. 32. — М., 1975. С. 174.
^ Žyhimont I Stary // Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London, 1998. P. 226.
^ Вялікі князь Жыгімонт I Стары // Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012.
^ Грыцкевіч А. Жыгімонт I // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 377.
^ Грыцкевіч А. Жыгімонт I Стары // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 627.
^ Грыцкевіч А. Жыгімонт I Стары // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 628.
^ Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. S. 834.
^ Statut litewski. Zbior praw Litewskich od roku 1389 do roku 1529. — Poznań, 1841. S. 119.

Літаратура

Арлоў У., Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. ISBN 978-985-6919-82-7.
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: Тэхналогія, 2001. — 216 с. — 500 ас. — ISBN 978-985-458-050-4
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с. — ISBN 5-85700-142-0
Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.

[4] ст.-бел. Жикгимонт Старый; лац. Sigismundus I; польск. Zygmunt I Stary

[1] Жыґімонт = Žygimont // Слоўнік беларускай мовы (клясычны правапіс) / Уклад. калектыў супрацоўнікаў выдавецтва «Наша Ніва». — Наша Ніва, 2001.

[_c8e3b8365c6adc5f-2] а ^б ^в ^г Deutsche Nationalbibliothek Record #118797158 // Gemeinsame Normdatei (ням.) — 2012—2016.

[:0-3] Насевіч В. Генеалагічныя табліцы старадаўніх княжацкіх і магнацкіх беларускіх родаў 12—18 стагоддзяў. — Менск: БелЭН, 1993.

[5] Morlet M.-T. Les noms de personne sur le territoire de l’ancienne Gaule du VIe au XIIe siècle. T. I: Les noms issus du germanique continental et les créations gallo-germaniques. — Paris, 1971. P. 198.

[SEMSNO-1997-179-6] а ^б Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. T. 5: Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego. — Kraków, 1997. S. 179.

[7] Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 1330.

[Dajlida-2019-18-8] а ^б Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 18.

[9] Kremer D. Die Germanischen Personennamen in Katalonien // Estudis romànics. Nr. 14, 1972. S. 180.

[10] Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 23.

[11] Schmittlein R. Toponymes finnois et germaniques en Lituanie // Revue internationale d’onomastique. Nr. 2, 1948. P. 102.

[12] Senn A. Zur Bildung litauischer Gewässernamen // Annali. Sezione Slava. Istituto Universitario Orientale di Napoli. 2 (1959). P. 46.

[13] Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 157.

[14] ПСРЛ. Т. 32. — М., 1975. С. 174.

[15] Žyhimont I Stary // Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London, 1998. P. 226.

[16] Вялікі князь Жыгімонт I Стары // Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012.

[17] Грыцкевіч А. Жыгімонт I // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 377.

[18] Грыцкевіч А. Жыгімонт I Стары // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 627.

[19] Грыцкевіч А. Жыгімонт I Стары // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 628.

[20] Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. S. 834.

[21] Statut litewski. Zbior praw Litewskich od roku 1389 do roku 1529. — Poznań, 1841. S. 119.

[1]

[3]

[a]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]