Ліцьвіны Севершчыны

Бортнік ліцьвін (Lütwin). Адна зь першых этнаграфічных выяваў беларусаў, 1730—1740-я гг.

Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў (рас. «литовский мужик»), 1770-я гг.

Ліцьві́ны Се́вершчыны (літві́ны Се́вершчыны) — назва беларускамоўнага насельніцтва часткі гістарычнай Севершчыны, колішняга Старадубскага павету Смаленскага ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага.

У IX—XII стагодзьдзях гэты рэгіён знаходзіўся на сумежжы плямёнаў севяранаў, радзімічаў і вяцічаў, насіў назву Севершчына і ўваходзіў у склад Чарнігава-Северскага княства. У сярэдзіне XIV стагодзьдзя вялікі князь Альгерд далучыў Севершчыну да Вялікага Княства Літоўскага. Па вайне ў 1503 годзе рэгіён апынуўся ў складзе Маскоўскай дзяржавы, у пачатку XVII стагодзьдзя — зноў у ВКЛ; канчаткова трапіў пад уладу Масквы паводле Андросаўскай дамовы (1667) год. У XIX — пачатку XX стагодзьдзяў ахопліваў паўднёва-заходнія паветы Чарнігаўскай губэрні: Гараднянскі, Мглінскі, Навазыбкаўскі, Старадубскі, Сураскі і іншыя.

Упершыню ў навуковы ўжытак назву «ліцьвіны» датычна беларускамоўных жыхароў Севершчыны ўвёў у канцы ХVІІІ стагодзьдзя Апанас Шафонскі. Украінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф Міхайла Максімовіч(uk) у 1839 годзе зазначаў:

У Маларосіі называюць яе [мову Беларускую або дакладней Літоўска-Рускую] просто літоўскай, а тых, хто гаворыць ёй — ліцьвінамі; таму і Паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай Губэрні — куды распасьціраліся засяленьні Радзімічаў і дзе гавораць па-Беларуску — называецца ўжо Літвою. Арыгінальны тэкст (рас.)   В Малороссии называют его [язык Белорусский или точнее Литовско-Русский] просто литовским, а говорящих им — литвинами; потому и Северно-западная часть Черниговской Губернии — куда простирались заселения Радимичей и где говорят по-Белорусски — называется уже Литвою.

Украінскі пісьменьнік і лексыкограф Павал Білецкі-Насенка(uk) пісаў у сваім «Слоўніку ўкраінскай мовы» (1843 год):

Літвін. Жыхар і падданы Вялікага Княства Літвы. Палтаўскія маларосы называюць літвінамі ўсіх задзясьнянскіх жыхароў, якія размаўляюць па-беларуску Арыгінальны тэкст (рас.)   Литвин. Житель и подданый Вел[икого] Княж[ества] Литвы. Полтавские малороссияне называют литвинами всех жителей задесенских, говорящих белорусским «наречием»

Першая старонка працы М. Косіч пра ліцьвінаў-беларусаў, 1901 г.

У XIX стагодзьдзі працы, прысьвечаныя беларусам-ліцьвінам, выдалі Р. Есімонтаўскі і С. Максімаў, у пачатку XX стагодзьдзя — А. Рубец. Адным з галоўных дасьледнікаў ліцьвінаў была Марыя Косіч. У 1901 годзе часопіс «Живая старина» надрукаваў яе манаграфію «Литвины-белорусы Черниговской губернии, их быт и песни», якая ў 1902 годзе выйшла асобным выданьнем. За савецкім часам беларусаў-ліцьвінаў вывучалі прафэсар П. Растаргуеў і вядомы беларускі этнограф Аляксандар Сержпутоўскі.

Згодна з артыкулам у Энцыкляпэдыі ВКЛ (2010 год) аўтарства Ўладзімера Васькова, ліцьвіны называлі сябе «рускімі» («русінамі») і «казакамі», аднак паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага, яшчэ ў 1909 годзе жыхары Трубчэўскага павету называлі сябе «Літвою». Мовазнаўца Антон Палявы засьведчыў наступную інфармацыю пра жыхароў Навазыбкаўскага павету:

	«Калі б вы папыталіся ў селака Навазыбкаўскага павету, прыкладам, гэтак: „Хто вы такія? да якое нацыі належыце?“ — то пачулі б такі адказ: „Хто мы?! Мы руськія“ [г.зн. праваслаўныя — заўвага Янкі Станкевіча]. Калі вы далей папытаецеся: „Якія „руськія“? — Велікарусы, ці што?“ дык узноў пачуеце адказ: „Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі“. „Ды хто ж вы тады, Украінцы?“ „Не, і не Ўкраінцы!“ „Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?“ І вось… скажуць вам: „Мы Літва, Ліцьвіны“»

Ліцьвіны ўсьведамлялі сваё адрозьненьне ад маскоўскага насельніцтва («маскалі», «кацапы» — у іхнай мове). Этнонім «беларусы» не ўжываўся, бо на Старадубшчыне ў канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзяў не было элітарнага беларускага нацыянальнага руху. Ліцьвіны адрозьніваліся ад суседняга маскоўскага (расейскага) і рускага (украінскага) насельніцтва этнічнымі рысамі адзеньня (белыя даматканыя сьвіткі, жаночы галаўны ўбор намітка, мужчынскі — магерка), абрадамі і мовай (вельмі блізкая да гаворак Панізоўя). Моўныя асаблівасьці ў сельскай мясцовасьці, з прычыны замкнёнасьці сельскага жыцьця ў мінулым і аддаленасьці ад вялікіх адміністрацыйна-палітычных і прамысловых цэнтраў у новы час, захоўваюцца і сёньня.

Тэрыторыю Севершчыны па кастрычніцкаму перавароту падзялялі паміж сабой РСФСР і УССР, колішнія ліцьвіны ўсьведамляюць сябе цяпер адпаведна расейцамі і ўкраінцамі. Толькі невялікая частка ліцьвінаў Севершчыны (жыхары вёскі Баўсуны былога Сураскага павету і некаторых іншых, што ўвайшлі ў склад БССР) далучылася да працэсаў кансалідацыі беларускай нацыі.

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 3: Дадатак А — Я. — Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 2010. — 690 с.: іл. ISBN 978-985-11-0487-7.
• Казлоў Л., Цітоў А. Беларусь на сямі рубяжах. — Менск: Беларусь, 1993. — 71 с ISBN 5-338-00898-Х.
• Катлярчук А. Беларусы бранскага краю // ARCHE Пачатак. № 2 (16), 2001 г.
• Горленко В. Литвины півночі України — ймовірний уламок нащадків племені літописных сіверян // Пам’ятки України. № 1—2, 2001 р.