Этнагенэз беларусаў
Этнагенэз беларусаў — працэс фармаваньня беларускага этнасу. Заняў дастаткова працяглы пэрыяд і адбываўся пад уплывам геаграфічна-кліматычных, сацыяльна-эканамічных, палітычных, царкоўна-рэлігійных фактараў, а таксама агульнаэўрапейскіх этнічных тэндэнцыяў.
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Паводле падлікаў, зробленых на аснове вялікай колькасьці антрапагенэтычных і генадэмаграфічных матэрыялаў, беларусы (папуляцыі карэнных жыхароў) вядуць свой радавод цягам ня меней за 130—140 каленаў, што адпавядае пэрыяду амаль 1500 год да н. э.[1]
У асноўным этнагенэз беларусаў праходзіў на тэрыторыі Верхняга Падняпроўя, Сярэдняга Падзьвіньня, Панямоньня, Пабужжа і Прыпяцкага Палесься. Пры гэтым трэба ўлічваць, што працэс складаньня беларускай народнасьці ахопліваў землі, што пераўзыходзілі межы сучаснай Беларусі. Гэтак, дадаткова ён праходзіў на тэрыторыях сучаснай Летувы (Вільня і ваколіцы), Латвіі (Дынабург), Польшчы (Беласток і Белая) і Расеі (Смаленск, Невель, Бранск)[2].
У навуцы няма адназначнасьці што да храналягічных рамак фармаваньня беларускага народу. Адныя дасьледнікі сьцьвярджаюць, што беларусы як этнас ужо існавалі ў ХІІІ ст., а працэс фармаваньня беларускай народнасьці пачаўся яшчэ ў ХVII—ХVIII стагодзьдзях (Г. Штыхаў, М. Ермаловіч, М. Ткачоў і інш.). Паводле В. Сядова, беларуская этнічная супольнасьць склалася ў ХІІІ—ХІV стагодзьдзях. М. Грынблат лічыў, што фармаваньне беларусаў адбывалася ў ХІV—ХVІ стагодзьдзях.
Стымулюючым фактарам паскарэньня кансалідацыі беларускага этнасу было ўтварэньне Вялікага Княства Літоўскага. Падпарадкаваньне на працягу ХІІІ—ХІV стагодзьдзяў звыш двух дзясяткаў ўсходнеславянскіх княстваў адзінай цэнтральнай уладзе спрыяла стварэньню агульнай этнічнай тэрыторыі беларусаў, актывізавала культурныя зьвязкі паміж рознымі яе часткамі. Лёгкасьць аб’яднаньня гэтых шматлікіх дзяржаўных утварэньняў у складзе ВКЛ, акрамя вонкавай пагрозы і эканамічных фактараў, шмат у чым тлумачылася якраз наяўнасьцю адзінай этнагенэтычнай спадчыны, а таксама агульнасьцямі гістарычнага лёсу, культуры, мовы і рэлігіі. Вельмі спрыяльным было і этнакультурнае становішча беларускага насельніцтва ў ВКЛ, дзе яны складалі асноўны этнічны масіў і пераважалі ў большасьці буйных населеных пунктаў (Вільня, Полацак, Віцебск, Менск, Берасьце, Горадня, Коўна, Трокі)[2].
Канцэпцыі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Сярод асноўных канцэпцыяў датычна продкаў беларусаў вылучаюцца «фінская», «балцкая», «крывіцка-дрыгавіцка-радзіміцкая» і «старажытнаруская»[3].
| Назва канцэпцыі, яе прыхільнікі і сутнасьць | Аргумэнтацыя | Крытыка |
|---|---|---|
| 1. «Фінская» (аўтар І. Ласкоў): продкамі беларусаў былі славяне і фіны | Асноўным довадам ёсьць назвы некаторых беларускіх гідронімаў, якія маюць фінскае паходжаньне. | Фінскамоўнае насельніцтва на тэрыторыі Беларусі жыло ў глыбокай старажытнасьці (канец каменнага веку) і яшчэ ў бронзавым веку было асыміляванае старажытнымі балтамі, якія ўспрынялі фінскія назвы рэк і азёраў. Такім чынам, фіны на тэрыторыі Беларусі зьявіліся субстратам не беларусаў, а старажытных балтаў. |
| 2. «Балцкая» (В. Сядоў, Г. Штыхаў і інш.): продкамі беларускага народу былі балцкія і славянскія плямёны, дзе балты адыгралі ролю субстрату (падасновы). | Вялізная колькасьць беларускіх гідронімаў маюць балцкае паходжаньне, на карысьць гэтай тэорыі таксама сьведчаць некаторыя балцкія элемэнты беларускай культуры і мовы (культ вужа, жаночы галаўны ўбор — намітка, у словах цьвёрды гук «р» і інш.). | Памянёныя элемэнты маюць індаэўрапейскае паходжаньне, таму ўласьцівыя як балтам, так і славянам. Балты зьявіліся субстратам не беспасярэдне беларусаў, а плямёнаў крывічоў, радзімічаў і дрыгавічоў. |
| 3. «Крывіцка-дрыгавіцка-радзіміцкая» (Я. Карскі, М. Доўнар-Запольскі, У. Пічэта і інш.): асноўныя продкі беларускага этнасу — крывічы, дрыгавічы і радзімічы. | Пераемнасьць матэрыяльнай культуры і моўныя запазычаньні беларусаў ў славянскіх супольнасьцяў (саха зь перакладной паліцай у земляробстве і «аканьне» ў беларускай мове ад пачатку былі ўласьцівыя для крывічоў, палеская саха ў земляробстве і дыфтонгі -ўо, -іе ў мове ад пачатку належалі дрыгавічам і інш.) | Нельга казаць пра чыста славянскія карані беларусаў, бо этнакультурныя працэсы, якія адбываліся на беларускай этнічнай тэрыторыі датычыліся ня толькі славянаў, але і балтаў (плямёны літва, яцьвягі)[2]. |
| 4. «Старажытнаруская» (Б. Рыбакоў, С. Токараў, Л. Абэцэдарскі і інш.): узьнікла ў савецкай гістарыяграфіі за часамі кіраваньня Сталіна і мусіла апраўдваць русіфікацыю беларусаў і ўкраінцаў[4][5]. Яе прыхільнікі сьцьвярджалі, што продкам беларусаў была адна з частак г. зв. «старажытнарускай народнасьці». | У якасьці бяздоваднага пастуляту прыймаецца існаваньне адзінай старажытнарускай дзяржавы — Кіеўскай Русі з адзінай старажытнарускай мовай і культурай. | У пісьмовых крыніцах і нават у гістарычных мітах (апроч савецкіх) не існуе якіх-кольвек зьвестак пра старажытнарускую народнасьць. Апроч таго, прыхільнікі гэтай канцэпцыі часьцяком блытаюць старажытную літаратурную мову (блізкую да царкоўнаславянскай) з гутарковай, дыялектнай, якая мела свае адрозьненьні на тэрыторыі Кіеўскай Русі[6]. |
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Мікуліч А. Беларусы ў генетычнай прасторы: Антрапалёгія этнасу. — Менск: Тэхналогія, 2005. — 138 с. — ISBN 985-458-122-5
- ^ а б в Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). — Менск, 2005. С. 137.
- ^ Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). — Менск, 2005. С. 136.
- ^ Жыцьцё і сьмерць мітаў: Старажытная Русь, Радыё Свабода, 5 лютага 2009 г.
- ^ Дзермант А., Санько С. Этнагенез беларусаў: навука і ідэалогія // ARCHE Пачатак. № 5 (39), 2005 г.
- ^ Цітоў В. Па старонках адной «гісторыі»* // Беларускі гістарычны агляд. Том 7, Сш. 1 (12), 2000 г.