Азія
Азія — найвялікшая частка сьвету (каля 43,4 млн км²), утварае разам з Эўропай мацярык Эўразію. Плошча — каля 43,4 млн км². Насельніцтва на 2001 год — 3720 млн чал.
Межы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Зьмяшчаецца ў асноўным ва ўсходнім паўшар’і (выключэньнем зьяўляецца Чукоцкі паўвостраў), да поўначы ад экватару. Мяжу з Эўропай звычайна праводзяць па ўсходнім падножжы Уральскіх гор, Мугаджарыям, рацэ Эмба, далей па Касьпійскаму мору, рацэ Кура, Сурамійскаму перавалу, рацэ Рыоні, па Чорнаму і Мармуроваму морам, пралівам Басфор і Дарданэлы. З Афрыкай Азія злучаная Суэцкім каналам, ад Паўночнай Амэрыкі яе адлучае вузкі Берынгаў праліў. Геаграфічныя каардынаты крайніх пунктаў гл. у падзеле «Асноўныя зьвесткі».
Тры дадатковыя лініі на карце дэманструюць альтэрнатыўныя, большай часткай негеаграфічныя, азначэньні межаў:
- Лінія A — праходзіць па вяршынях Уральскіх гор і, далей, па рацэ Ўрал
- Лінія B — праходзіць па Кума-Манычской западзіне і, далей, па Азоўскім моры
- Лінія C — па водападзеле Каўкаскіх гор
Геапалітычная мяжа Азіі некалькі адрозьніваецца ад прыроднай. Яе праводзяць па ўсходніх межах Архангельскай вобласьці, рэспублікі Комі, Сьвярдлоўскай і Курганскай абласьцей, па мяжы Расеі і Казахстана. На Каўказе геапалітычная мяжа Азіі супадае з расейска-азэрбайджанскай і расейска-грузінскай межамі.
Азія амываецца Паўночным Ледавітым, Індыйскім і Ціхім акіянамі, а таксама — на захадзе — унутранамацярыковымі морамі Атлянтычнага акіяна (Азоўскім, Чорным, Мармуровым, Эгейскім, Міжземным). Пры гэтым маюцца шырокія вобласьці ўнутранага сьцёку — басэйны Касьпійскага і Аральскага мораў, азёры Балхаш і інш. Возера Байкал, якое па аб’ёме зьмяшчэньня прэснай вады пераўзыходзіць усе азёры сьвету; у Байкале засяроджанае 20% сусьветных запасаў прэснай вады (без уліку ледавікоў). Мёртвае мора зьяўляецца найглыбокай у сьвеце тэктанічнай западзінай (-405 мэтраў ніжэй узроўню мора). Узьбярэжжа Азіі ў цэлым разьдзелена адносна слаба, вылучаюцца буйныя паўастравы — Малая Азія, Арабійская, Індастан, Карэйская, Камчатка, Чукотка, Таймыр і інш. Каля берагоў Азіі — буйныя астравы (Вялікія Зонскія, Новасыбірскія, Сахалін, Паўночная Зямля, Тайвань, Філіпінскія, Хайнань, Шры-Ланка, Японскія і інш.), якія займаюць у сукупнасьці плошчу больш за 2 млн км²(2).
У аснаваньні Азіі ляжаць чатыры вялізных плятформы — Арабійская, Індыйская, Кітайская і Сыбірская. Да 3/4 тэрыторыі гэтай часткі сьвета займаюць горы і плоскагор’і. Усходняя Азія — раён актыўнага вульканізму. Азія багатая разнастайнымі карыснымі выкапнямі (асабліва — паліўна-энэргетычнае сыравінай).
Клімат[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
На тэрыторыі Азіі прадстаўленыя амаль усе тыпы клімату — ад арктычнага на крайняй поўначы да экватарыяльнага на паўднёвым усходзе. Ва Ўсходняй і Паўднёваўсходняй Азіі клімат мусонны (у межах Азіі знаходзіцца самае вільготнае месца Зямлі), у той час як ва Ўсходняй Сыбіры — рэзка кантынэнтальны, а на раўнінах Цэнтральнай, Сярэдняй і Заходняй Азіі — паўпустыня і пустэльны. Важную ролю ў жыцьці поўначы Азіі гуляе вечная мерзлата, якая пакрывае звыш 10 млн км².
На тэрыторыі Азіі да цяперашняга часу цалкам або часткова разьмешчанае 51 дзяржава. У межах Азіі — вялікая частка тэрыторыі Расейскай Фэдэрацыі.
Фізыка-геаграфічнае раянаваньне[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
У Азіі прынята вылучаць наступныя фізыка-геаграфічныя раёны:
- Заходняя Азія (Каўказ і Пярэднеазіацкія нагор’і);
- Паўднёва-Заходняя Азія (Арабійская паўвыспа і Левант);
- Паўднёвая Азія (паўвостраў Індастан і абток Шры-Ланка);
- Паўднёваўсходняя Азія (паўвостраў Індакітай і Малайскі архіпеляг);
- Усходняя Азія (Карэйскі паўвостраў, Японскія абтокі, усходняя частка Кітая);
- Паўночная Азія (Сыбір і паўночны ўсход Эўразіі);
- Сярэдняя Азія (Памір, Цянь-Шань, Туранская нізіна).
Краіны Азіі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
У Азіі на дадзены момант знаходзіцца 56 краін (зь якіх 7 транскантынентальных краін і адна часткова прызнана незалежнай), адна краіна падтрымліваецца некалькімі краінамі на дыпляматычным узроўні і 2 залежныя тэрыторыі. Насельніцтва кантынэнту складае каля 4500 мільёнаў чалавек.
| Частка | Герб | Краіна | Плошча (км²) | Насельніцтва | Сталіца |
|---|---|---|---|---|---|
| Паўночная | 
|
 Расея Т
|
17098246 | 145478097 | Масква |
| Цэнтральная | 
|
 Казахстан Т
|
2724900 | 19200160 | Нур-Султан |
|
 Кыргыстан
|
199951 | 6700000 | Бішкек | |
|
 Таджыкістан
|
143100 | 9504000 | Душанбэ | |
|
 Туркмэністан
|
488100 | 6118000 | Ашгабад | |
|
 Узбэкістан
|
447400 | 35479473 | Ташкент | |
| Заходняя (Бліжні ўсход) |
|
 Аб’яднаныя Арабскія Эміраты
|
83600 | 9282410 | Абу Дабі |
|
 Азэрбайджан Т [a]
|
86600 | 10156366 | Баку | |
|
 Аман
|
309500 | 4527446 | Маскат | |
|
 Армэнія Т
|
29743 | 2963900 | Ерэван | |
|
 Бахрэйн
|
785 | 1501635 | Манама | |
|
 Грузія Т [b]
|
69700 | 3728573 | Тбілісі | |
.svg){kind=small}
|
 Емэн
|
555000 | 30491000 | Сана | |
|
 Ізраіль
|
20770 | 9501020 | Ерусалім — фактычна Тэль-Авіў — прызнаецца ААН | |
|
 Іран
|
1648195 | 85349932 | Тэгеран | |
|
 Ірак
|
438317 | 41190700 | Багдад | |
|
 Катар
|
11586 | 2799202 | Доха | |
.svg){kind=small}
|
 Кіпр [c]
|
9251 | 1270235 | Нікасія | |
|
 Кувэйт
|
17818 | 4670713 | Кувэйт | |
|
 Лібан
|
10452 | 6769000 | Бэйрут | |
|
 Палестына [d]
|
6020 | 5227193 | Рамала, Газа — фактычна Усходні Ерусалім — дэ-юрэ | |
|
 Саудаўская Арабія
|
2149690 | 35013414 | Рыяд | |
|
 Сырыя
|
185180 | 18276000 | Дамаск | |
|
 Турэччына Т
|
23764 | 84680273 | Анкара | |
|
 Ярданія
|
89342 | 11185156 | Аман | |
| Паўднёвая | .svg){kind=small} Аўганістан
|
652864 | 32890171 | Кабул | |
|
 Банглядэш
|
148460 | 172535160 | Дака | |
|
 Бутан
|
38394 | 756129 | Тхімпху | |
|
 Індыя
|
3287263 | 1375190050 | Нью-Дэлі | |
|
 Мальдыўскія астравы
|
300 | 383135 | Мале | |
.svg){kind=small}
|
 Нэпал
|
147181 | 29192480 | Катманду | |
|
 Пакістан
|
881913 | 225199937 | Ісламабад | |
|
 Шры-Ланка
|
65610 | 22156000 | Шры-Джаявардэнэпура-Катэ | |
| Усходняя | 
|
 Ганконг (залежная тэрыторыя Кітая)
|
2755 | 7403100 | — |
|
 Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка (Паўночная)
|
120540 | 25660000 | Пхэньян | |
.svg){kind=small}
|
 Кітай [e]
|
9596961 | 1412600000 | Пэкін | |
|
 Макао (залежная тэрыторыя Кітая)
|
31 | 682300 | — | |
|
 Манголія
|
1564110 | 3431877 | Улан-Батар | |
|
 Рэспубліка Карэя (Паўднёвая)
|
100210 | 51677255 | Сэул | |
|
 Рэспубліка Кітай (Тайвань) [f]
|
36193 | 23359000 | Тайбэй | |
|
 Японія
|
377976 | 125584838 | Токіё | |
| Паўднёва-Усходняя | 
|
 Брунэй
|
5765 | 429999 | Бандар-Сэры-Бэгаван |
|
 Віетнам
|
331212 | 98505400 | Ханой | |
|
 Усходні Тымор
|
14919 | 1317780 | Дылі | |
|
 Інданэзія Т
|
1904569 | 272248500 | Джакарта | |
|
 Камбоджа
|
181035 | 15552211 | Пнампэнь | |
|
 Лаос
|
236800 | 7337783 | Віенцьян | |
|
 Малайзія
|
330803 | 32709200 | Куала Лумпур | |
|
 М'янма
|
676578 | 55294979 | Найп’іда | |
 Сынгапур
|
728 | 5453600 | — | ||
|
 Тайлянд
|
513120 | 66776130 | Бангкок | |
|
 Філіпіны
|
300000 | 111750467 | Маніла |
Т — транскантынентальная краіна.
Насельніцтва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Для Азіі характэрныя вельмі высокія сярэднегадавыя тэмпы росту колькасьці насельніцтва (па гэтым паказчыку Азія саступае толькі Афрыцы); у апошні час яны, аднак, некалькі зьнізіліся і складаюць 1,3%. У Азіі пражывае больш за 60% усяго чалавецтва. У сукупнасьці Кітай і Індыя даюць 40% сусьветнай колькасьці насельніцтва. 6 дзяржаваў маюць больш за 100 млн жыхароў. (апроч названых вышэй — Інданэзія, Пакістан, Банґлядэш і Японія).
У Азіі жывуць прадстаўнікі трох галоўных рас чалавецтва — мангалоіднай (кітайцы і інш.), эўрапеоіднай (народы Заходняй Азіі) і экватарыяльнай (некаторыя народы Паўднёвай і Паўднёваўсходняй Азіі). Этнічны склад насельніцтва Азіі вельмі разнастайны.
У Азіі зарадзіліся шматлікія старажытныя цывілізацыі — кітайская, індыйская, сярэднеазіяцкая, бабілёнская і інш. Спрыяльныя для земляробства раёны Паўднёвай і Паўднёваўсходняй Азіі далі пачатак шматлікім сучасным народам.
Асноўныя геаграфічныя зьвесткі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
| Плошча: | 43 475 тыс. км² (уключаючы абтокі) |
| Плошча абтокаў: | 2000 тыс. км² |
| Сярэдняя вышыня над узроўнем мора: | 960 мэтраў |
| Найбольшая вышыня над узроўнем мора: | 8848 мэтраў (г. Эвэрэст) |
| Найменшая вышыня над узроўнем мора: | −405 мэтраў (узровень Мёртвага мора) |
| Скрайні паўночны пункт: | мыс Чалюскін 77° 43' паўн. ш. 104° 18' у. д. |
| Скрайні паўднёвы пункт: | мыс Піяй 1° 16' паўн. ш. 103° 30' у. д. |
| Скрайні заходні пункт: | мыс Баба 39° 29' паўн. ш. 26° 04' у. д |
| Скрайні ўсходні пункт: | мыс Дзяржнёва 66° 05' паўн. ш. 169° 40' з. д. |
Заўвагі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- ^ Разам з сэпаратыскай тэрыторыяй Нагорны Карабах.
- ^ Разам з сэпаратыскімі тэрыторыямі Абхазія і Паўднёвая Асэтыя.
- ^ Разам з тэрыторыяў Паўночнага Кіпра і Акратыры і Дэкелія.
- ^ Прызнаецца 138 краінамі-сяброўкамі ААН..
- ^ Без уліку Макао, Ганконгу і Тайваню.
- ^ Кітайская Народная Рэспубліка дагэтуль не прызнала незалежнасьць Рэспублікі Кітай.
