Азія

Азія на мапе сьвету

Азія — найвялікшая частка сьвету (каля 43,4 млн км²), утварае разам з Эўропай мацярык Эўразію. Плошча — каля 43,4 млн км². Насельніцтва на 2001 год — 3720 млн чал.

Межы

Зьмяшчаецца ў асноўным ва ўсходнім паўшар’і (выключэньнем зьяўляецца Чукоцкі паўвостраў), да поўначы ад экватару. Мяжу з Эўропай звычайна праводзяць па ўсходнім падножжы Уральскіх гор, Мугаджарыям, рацэ Эмба, далей па Касьпійскаму мору, рацэ Кура, Сурамійскаму перавалу, рацэ Рыоні, па Чорнаму і Мармуроваму морам, пралівам Басфор і Дарданэлы. З Афрыкай Азія злучаная Суэцкім каналам, ад Паўночнай Амэрыкі яе адлучае вузкі Берынгаў праліў. Геаграфічныя каардынаты крайніх пунктаў гл. у падзеле «Асноўныя зьвесткі».

Зялёная вобласьць — Эўропа; пурпурная/шэрая — Азія; A/B/C — альтэрнатыўныя азначэньні межаў

Тры дадатковыя лініі на карце дэманструюць альтэрнатыўныя, большай часткай негеаграфічныя, азначэньні межаў:

• Лінія A — праходзіць па вяршынях Уральскіх гор і, далей, па рацэ Ўрал
• Лінія B — праходзіць па Кума-Манычской западзіне і, далей, па Азоўскім моры
• Лінія C — па водападзеле Каўкаскіх гор

Геапалітычная мяжа Азіі некалькі адрозьніваецца ад прыроднай. Яе праводзяць па ўсходніх межах Архангельскай вобласьці, рэспублікі Комі, Сьвярдлоўскай і Курганскай абласьцей, па мяжы Расеі і Казахстана. На Каўказе геапалітычная мяжа Азіі супадае з расейска-азэрбайджанскай і расейска-грузінскай межамі.

Азія амываецца Паўночным Ледавітым, Індыйскім і Ціхім акіянамі, а таксама — на захадзе — унутранамацярыковымі морамі Атлянтычнага акіяна (Азоўскім, Чорным, Мармуровым, Эгейскім, Міжземным). Пры гэтым маюцца шырокія вобласьці ўнутранага сьцёку — басэйны Касьпійскага і Аральскага мораў, азёры Балхаш і інш. Возера Байкал, якое па аб’ёме зьмяшчэньня прэснай вады пераўзыходзіць усе азёры сьвету; у Байкале засяроджанае 20% сусьветных запасаў прэснай вады (без уліку ледавікоў). Мёртвае мора зьяўляецца найглыбокай у сьвеце тэктанічнай западзінай (-405 мэтраў ніжэй узроўню мора). Узьбярэжжа Азіі ў цэлым разьдзелена адносна слаба, вылучаюцца буйныя паўастравы — Малая Азія, Арабійская, Індастан, Карэйская, Камчатка, Чукотка, Таймыр і інш. Каля берагоў Азіі — буйныя астравы (Вялікія Зонскія, Новасыбірскія, Сахалін, Паўночная Зямля, Тайвань, Філіпінскія, Хайнань, Шры-Ланка, Японскія і інш.), якія займаюць у сукупнасьці плошчу больш за 2 млн км²(2).

У аснаваньні Азіі ляжаць чатыры вялізных плятформы — Арабійская, Індыйская, Кітайская і Сыбірская. Да 3/4 тэрыторыі гэтай часткі сьвета займаюць горы і плоскагор’і. Усходняя Азія — раён актыўнага вульканізму. Азія багатая разнастайнымі карыснымі выкапнямі (асабліва — паліўна-энэргетычнае сыравінай).

Клімат

На тэрыторыі Азіі прадстаўленыя амаль усе тыпы клімату — ад арктычнага на крайняй поўначы да экватарыяльнага на паўднёвым усходзе. Ва Ўсходняй і Паўднёваўсходняй Азіі клімат мусонны (у межах Азіі знаходзіцца самае вільготнае месца Зямлі), у той час як ва Ўсходняй Сыбіры — рэзка кантынэнтальны, а на раўнінах Цэнтральнай, Сярэдняй і Заходняй Азіі — паўпустыня і пустэльны. Важную ролю ў жыцьці поўначы Азіі гуляе вечная мерзлата, якая пакрывае звыш 10 млн км².

Азія з космасу

На тэрыторыі Азіі да цяперашняга часу цалкам або часткова разьмешчанае 51 дзяржава. У межах Азіі — вялікая частка тэрыторыі Расейскай Фэдэрацыі.

Фізыка-геаграфічнае раянаваньне

У Азіі прынята вылучаць наступныя фізыка-геаграфічныя раёны:

• Заходняя Азія (Каўказ і Пярэднеазіацкія нагор’і);
• Паўднёва-Заходняя Азія (Арабійская паўвыспа і Левант);
• Паўднёвая Азія (паўвостраў Індастан і абток Шры-Ланка);
• Паўднёваўсходняя Азія (паўвостраў Індакітай і Малайскі архіпеляг);
• Усходняя Азія (Карэйскі паўвостраў, Японскія абтокі, усходняя частка Кітая);
• Паўночная Азія (Сыбір і паўночны ўсход Эўразіі);
• Сярэдняя Азія (Памір, Цянь-Шань, Туранская нізіна).

Краіны Азіі

У Азіі на дадзены момант знаходзіцца 56 краін (зь якіх 7 транскантынентальных краін і адна часткова прызнана незалежнай), адна краіна падтрымліваецца некалькімі краінамі на дыпляматычным узроўні і 2 залежныя тэрыторыі. Насельніцтва кантынэнту складае каля 4500 мільёнаў чалавек.

Частка	Герб	Краіна	Плошча (км²)	Насельніцтва	Сталіца
Паўночная		Расея Т	17098246	145478097	Масква
Цэнтральная		Казахстан Т	2724900	19200160	Нур-Султан
		Кыргыстан	199951	6700000	Бішкек
		Таджыкістан	143100	9504000	Душанбэ
		Туркмэністан	488100	6118000	Ашгабад
		Узбэкістан	447400	35479473	Ташкент
Заходняя (Бліжні ўсход)		Аб’яднаныя Арабскія Эміраты	83600	9282410	Абу Дабі
		Азэрбайджан Т	86600	10156366	Баку
		Аман	309500	4527446	Маскат
		Армэнія Т	29743	2963900	Ерэван
		Бахрэйн	785	1501635	Манама
		Грузія Т	69700	3728573	Тбілісі
		Емэн	555000	30491000	Сана
		Ізраіль	20770	9501020	Ерусалім — фактычна Тэль-Авіў — прызнаецца ААН
		Іран	1648195	85349932	Тэгеран
		Ірак	438317	41190700	Багдад
		Катар	11586	2799202	Доха
		Кіпр	9251	1270235	Нікасія
		Кувэйт	17818	4670713	Кувэйт
		Лібан	10452	6769000	Бэйрут
		Палестына	6020	5227193	Рамала, Газа — фактычна Усходні Ерусалім — дэ-юрэ
		Саудаўская Арабія	2149690	35013414	Рыяд
		Сырыя	185180	18276000	Дамаск
		Турэччына Т	23764	84680273	Анкара
		Ярданія	89342	11185156	Аман
Паўднёвая		Аўганістан	652864	32890171	Кабул
		Банглядэш	148460	172535160	Дака
		Бутан	38394	756129	Тхімпху
		Індыя	3287263	1375190050	Нью-Дэлі
		Мальдыўскія астравы	300	383135	Мале
		Нэпал	147181	29192480	Катманду
		Пакістан	881913	225199937	Ісламабад
		Шры-Ланка	65610	22156000	Шры-Джаявардэнэпура-Катэ
Усходняя		Ганконг (залежная тэрыторыя Кітая)	2755	7403100	—
		Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка (Паўночная)	120540	25660000	Пхэньян
		Кітай	9596961	1412600000	Пэкін
		Макао (залежная тэрыторыя Кітая)	31	682300	—
		Манголія	1564110	3431877	Улан-Батар
		Рэспубліка Карэя (Паўднёвая)	100210	51677255	Сэул
		Рэспубліка Кітай (Тайвань)	36193	23359000	Тайбэй
		Японія	377976	125584838	Токіё
Паўднёва-Усходняя		Брунэй	5765	429999	Бандар-Сэры-Бэгаван
		Віетнам	331212	98505400	Ханой
		Усходні Тымор	14919	1317780	Дылі
		Інданэзія Т	1904569	272248500	Джакарта
		Камбоджа	181035	15552211	Пнампэнь
		Лаос	236800	7337783	Віенцьян
		Малайзія	330803	32709200	Куала Лумпур
		М'янма	676578	55294979	Найп’іда
		Сынгапур	728	5453600	—
		Тайлянд	513120	66776130	Бангкок
		Філіпіны	300000	111750467	Маніла

Т — транскантынентальная краіна.

Насельніцтва

Для Азіі характэрныя вельмі высокія сярэднегадавыя тэмпы росту колькасьці насельніцтва (па гэтым паказчыку Азія саступае толькі Афрыцы); у апошні час яны, аднак, некалькі зьнізіліся і складаюць 1,3%. У Азіі пражывае больш за 60% усяго чалавецтва. У сукупнасьці Кітай і Індыя даюць 40% сусьветнай колькасьці насельніцтва. 6 дзяржаваў маюць больш за 100 млн жыхароў. (апроч названых вышэй — Інданэзія, Пакістан, Банґлядэш і Японія).

У Азіі жывуць прадстаўнікі трох галоўных рас чалавецтва — мангалоіднай (кітайцы і інш.), эўрапеоіднай (народы Заходняй Азіі) і экватарыяльнай (некаторыя народы Паўднёвай і Паўднёваўсходняй Азіі). Этнічны склад насельніцтва Азіі вельмі разнастайны.

У Азіі зарадзіліся шматлікія старажытныя цывілізацыі — кітайская, індыйская, сярэднеазіяцкая, бабілёнская і інш. Спрыяльныя для земляробства раёны Паўднёвай і Паўднёваўсходняй Азіі далі пачатак шматлікім сучасным народам.

Асноўныя геаграфічныя зьвесткі

Плошча:	43 475 тыс. км² (уключаючы абтокі)
Плошча абтокаў:	2000 тыс. км²
Сярэдняя вышыня над узроўнем мора:	960 мэтраў
Найбольшая вышыня над узроўнем мора:	8848 мэтраў (г. Эвэрэст)
Найменшая вышыня над узроўнем мора:	−405 мэтраў (узровень Мёртвага мора)
Скрайні паўночны пункт:	мыс Чалюскін 77° 43' паўн. ш. 104° 18' у. д.
Скрайні паўднёвы пункт:	мыс Піяй 1° 16' паўн. ш. 103° 30' у. д.
Скрайні заходні пункт:	мыс Баба 39° 29' паўн. ш. 26° 04' у. д
Скрайні ўсходні пункт:	мыс Дзяржнёва 66° 05' паўн. ш. 169° 40' з. д.