Азія

Азія на мапе сьвету

Азія — найвялікшая частка сьвету (каля 43,4 млн км²), утварае разам з Эўропай мацярык Эўразію. Плошча — каля 43,4 млн км². Насельніцтва на 2001 год — 3720 млн чал.

Межы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Зьмяшчаецца ў асноўным ва ўсходнім паўшар’і (выключэньнем зьяўляецца Чукоцкі паўвостраў), да поўначы ад экватару. Мяжу з Эўропай звычайна праводзяць па ўсходнім падножжы Уральскіх гор, Мугаджарыям, рацэ Эмба, далей па Касьпійскаму мору, рацэ Кура, Сурамійскаму перавалу, рацэ Рыоні, па Чорнаму і Мармуроваму морам, пралівам Басфор і Дарданэлы. З Афрыкай Азія злучаная Суэцкім каналам, ад Паўночнай Амэрыкі яе адлучае вузкі Берынгаў праліў. Геаграфічныя каардынаты крайніх пунктаў гл. у падзеле «Асноўныя зьвесткі».

Зялёная вобласьць — Эўропа; пурпурная/шэрая — Азія; A/B/C — альтэрнатыўныя азначэньні межаў

Тры дадатковыя лініі на карце дэманструюць альтэрнатыўныя, большай часткай негеаграфічныя, азначэньні межаў:

Лінія A — праходзіць па вяршынях Уральскіх гор і, далей, па рацэ Ўрал
Лінія B — праходзіць па Кума-Манычской западзіне і, далей, па Азоўскім моры
Лінія C — па водападзеле Каўкаскіх гор

Геапалітычная мяжа Азіі некалькі адрозьніваецца ад прыроднай. Яе праводзяць па ўсходніх межах Архангельскай вобласьці, рэспублікі Комі, Сьвярдлоўскай і Курганскай абласьцей, па мяжы Расеі і Казахстана. На Каўказе геапалітычная мяжа Азіі супадае з расейска-азэрбайджанскай і расейска-грузінскай межамі.

Азія амываецца Паўночным Ледавітым, Індыйскім і Ціхім акіянамі, а таксама — на захадзе — унутранамацярыковымі морамі Атлянтычнага акіяна (Азоўскім, Чорным, Мармуровым, Эгейскім, Міжземным). Пры гэтым маюцца шырокія вобласьці ўнутранага сьцёку — басэйны Касьпійскага і Аральскага мораў, азёры Балхаш і інш. Возера Байкал, якое па аб’ёме зьмяшчэньня прэснай вады пераўзыходзіць усе азёры сьвету; у Байкале засяроджанае 20% сусьветных запасаў прэснай вады (без уліку ледавікоў). Мёртвае мора зьяўляецца найглыбокай у сьвеце тэктанічнай западзінай (-405 мэтраў ніжэй узроўню мора). Узьбярэжжа Азіі ў цэлым разьдзелена адносна слаба, вылучаюцца буйныя паўастравы — Малая Азія, Арабійская, Індастан, Карэйская, Камчатка, Чукотка, Таймыр і інш. Каля берагоў Азіі — буйныя астравы (Вялікія Зонскія, Новасыбірскія, Сахалін, Паўночная Зямля, Тайвань, Філіпінскія, Хайнань, Шры-Ланка, Японскія і інш.), якія займаюць у сукупнасьці плошчу больш за 2 млн км²(2).

У аснаваньні Азіі ляжаць чатыры вялізных плятформы — Арабійская, Індыйская, Кітайская і Сыбірская. Да 3/4 тэрыторыі гэтай часткі сьвета займаюць горы і плоскагор’і. Усходняя Азія — раён актыўнага вульканізму. Азія багатая разнастайнымі карыснымі выкапнямі (асабліва — паліўна-энэргетычнае сыравінай).

Клімат[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

На тэрыторыі Азіі прадстаўленыя амаль усе тыпы клімату — ад арктычнага на крайняй поўначы да экватарыяльнага на паўднёвым усходзе. Ва Ўсходняй і Паўднёваўсходняй Азіі клімат мусонны (у межах Азіі знаходзіцца самае вільготнае месца Зямлі), у той час як ва Ўсходняй Сыбіры — рэзка кантынэнтальны, а на раўнінах Цэнтральнай, Сярэдняй і Заходняй Азіі — паўпустыня і пустэльны. Важную ролю ў жыцьці поўначы Азіі гуляе вечная мерзлата, якая пакрывае звыш 10 млн км².

Азія з космасу

На тэрыторыі Азіі да цяперашняга часу цалкам або часткова разьмешчанае 51 дзяржава. У межах Азіі — вялікая частка тэрыторыі Расейскай Фэдэрацыі.

Фізыка-геаграфічнае раянаваньне[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У Азіі прынята вылучаць наступныя фізыка-геаграфічныя раёны:

Заходняя Азія (Каўказ і Пярэднеазіацкія нагор’і);
Паўднёва-Заходняя Азія (Арабійская паўвыспа і Левант);
Паўднёвая Азія (паўвостраў Індастан і абток Шры-Ланка);
Паўднёваўсходняя Азія (паўвостраў Індакітай і Малайскі архіпеляг);
Усходняя Азія (Карэйскі паўвостраў, Японскія абтокі, усходняя частка Кітая);
Паўночная Азія (Сыбір і паўночны ўсход Эўразіі);
Сярэдняя Азія (Памір, Цянь-Шань, Туранская нізіна).

Краіны Азіі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У Азіі на дадзены момант знаходзіцца 56 краін (зь якіх 7 транскантынентальных краін і адна часткова прызнана незалежнай), адна краіна падтрымліваецца некалькімі краінамі на дыпляматычным узроўні і 2 залежныя тэрыторыі. Насельніцтва кантынэнту складае каля 4500 мільёнаў чалавек.

Частка	Краіна	Плошча (км²)	Насельніцтва	Сталіца
Паўночная	Расея ^Т	17098246	145478097	Масква
Цэнтральная	Казахстан ^Т	2724900	19200160	Астана
	Кыргыстан	199951	6700000	Бішкек
	Таджыкістан	143100	9504000	Душанбэ
	Туркмэністан	488100	6118000	Ашгабад
	Узбэкістан	447400	35479473	Ташкент
Заходняя (Бліжні ўсход)	Аб’яднаныя Арабскія Эміраты	83600	9282410	Абу Дабі
	Азэрбайджан ^Т ^[a]	86600	10156366	Баку
	Аман	309500	4527446	Маскат
	Армэнія ^Т	29743	2963900	Ерэван
	Бахрэйн	785	1501635	Манама
	Грузія ^Т ^[b]	69700	3728573	Тбілісі
	Емэн	555000	30491000	Сана
	Ізраіль	20770	9501020	Ерусалім — фактычна Тэль-Авіў — прызнаецца ААН
	Іран	1648195	85349932	Тэгеран
	Ірак	438317	41190700	Багдад
	Катар	11586	2799202	Доха
	Кіпр ^[c]	9251	1270235	Нікасія
	Кувэйт	17818	4670713	Кувэйт
	Лібан	10452	6769000	Бэйрут
	Палестына ^[d]	6020	5227193	Рамала, Газа — фактычна Усходні Ерусалім — дэ-юрэ
	Саудаўская Арабія	2149690	35013414	Рыяд
	Сырыя	185180	18276000	Дамаск
	Турэччына ^Т	23764	84680273	Анкара
	Ярданія	89342	11185156	Аман
Паўднёвая	Аўганістан	652864	32890171	Кабул
	Банглядэш	148460	172535160	Дака
	Бутан	38394	756129	Тхімпху
	Індыя	3287263	1375190050	Нью-Дэлі
	Мальдыўскія астравы	300	383135	Мале
	Нэпал	147181	29192480	Катманду
	Пакістан	881913	225199937	Ісламабад
	Шры-Ланка	65610	22156000	Шры-Джаявардэнэпура-Катэ
Усходняя	Ганконг (залежная тэрыторыя Кітая)	2755	7403100	—
	Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка (Паўночная)	120540	25660000	Пхэньян
	Кітай ^[e]	9596961	1412600000	Пэкін
	Макао (залежная тэрыторыя Кітая)	31	682300	—
	Манголія	1564110	3431877	Улан-Батар
	Рэспубліка Карэя (Паўднёвая)	100210	51677255	Сэул
	Рэспубліка Кітай (Тайвань) ^[f]	36193	23359000	Тайбэй
	Японія	377976	125584838	Токіё
Паўднёва-Усходняя	Брунэй	5765	429999	Бандар-Сэры-Бэгаван
	Віетнам	331212	98505400	Ханой
	Усходні Тымор	14919	1317780	Дылі
	Інданэзія ^Т	1904569	272248500	Джакарта
	Камбоджа	181035	15552211	Пнампэнь
	Лаос	236800	7337783	Віенцьян
	Малайзія	330803	32709200	Куала Лумпур
	М'янма	676578	55294979	Найп’іда
	Сынгапур	728	5453600	—
	Тайлянд	513120	66776130	Бангкок
	Філіпіны	300000	111750467	Маніла

Т — транскантынентальная краіна.

Насельніцтва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Для Азіі характэрныя вельмі высокія сярэднегадавыя тэмпы росту колькасьці насельніцтва (па гэтым паказчыку Азія саступае толькі Афрыцы); у апошні час яны, аднак, некалькі зьнізіліся і складаюць 1,3%. У Азіі пражывае больш за 60% усяго чалавецтва. У сукупнасьці Кітай і Індыя даюць 40% сусьветнай колькасьці насельніцтва. 6 дзяржаваў маюць больш за 100 млн жыхароў. (апроч названых вышэй — Інданэзія, Пакістан, Банґлядэш і Японія).

У Азіі жывуць прадстаўнікі трох галоўных рас чалавецтва — мангалоіднай (кітайцы і інш.), эўрапеоіднай (народы Заходняй Азіі) і экватарыяльнай (некаторыя народы Паўднёвай і Паўднёваўсходняй Азіі). Этнічны склад насельніцтва Азіі вельмі разнастайны.

У Азіі зарадзіліся шматлікія старажытныя цывілізацыі — кітайская, індыйская, сярэднеазіяцкая, бабілёнская і інш. Спрыяльныя для земляробства раёны Паўднёвай і Паўднёваўсходняй Азіі далі пачатак шматлікім сучасным народам.

Асноўныя геаграфічныя зьвесткі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Плошча:	43 475 тыс. км² (уключаючы абтокі)
Плошча абтокаў:	2000 тыс. км²
Сярэдняя вышыня над узроўнем мора:	960 мэтраў
Найбольшая вышыня над узроўнем мора:	8848 мэтраў (г. Эвэрэст)
Найменшая вышыня над узроўнем мора:	−405 мэтраў (узровень Мёртвага мора)
Скрайні паўночны пункт:	мыс Чалюскін 77° 43' паўн. ш. 104° 18' у. д.
Скрайні паўднёвы пункт:	мыс Піяй 1° 16' паўн. ш. 103° 30' у. д.
Скрайні заходні пункт:	мыс Баба 39° 29' паўн. ш. 26° 04' у. д
Скрайні ўсходні пункт:	мыс Дзяржнёва 66° 05' паўн. ш. 169° 40' з. д.

Заўвагі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

^ Разам з сэпаратыскай тэрыторыяй Нагорны Карабах.
^ Разам з сэпаратыскімі тэрыторыямі Абхазія і Паўднёвая Асэтыя.
^ Разам з тэрыторыяў Паўночнага Кіпра і Акратыры і Дэкелія.
^ Прызнаецца 138 краінамі-сяброўкамі ААН..
^ Без уліку Макао, Ганконгу і Тайваню.
^ Кітайская Народная Рэспубліка дагэтуль не прызнала незалежнасьць Рэспублікі Кітай.

[1] Разам з сэпаратыскай тэрыторыяй Нагорны Карабах.

[2] Разам з сэпаратыскімі тэрыторыямі Абхазія і Паўднёвая Асэтыя.

[3] Разам з тэрыторыяў Паўночнага Кіпра і Акратыры і Дэкелія.

[4] Прызнаецца 138 краінамі-сяброўкамі ААН..

[5] Без уліку Макао, Ганконгу і Тайваню.

[6] Кітайская Народная Рэспубліка дагэтуль не прызнала незалежнасьць Рэспублікі Кітай.

[a]

[b]

[c]

[d]

[e]

[f]