Перайсьці да зьместу

Нагорны Карабах

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Нагорны Карабах
Нагорнага Карабаху
Месцазнаходжаньне

Усходняя частка Каўказу. Сьветлым колерам выдзелена тэрыторыя былой Нагорна-Карабаскай аўтаномнай вобласьці

Плошча
 • агульная
4400 км²
Насельніцтва
 • агульнае (2013)
 • шчыльнасьць
146 573[1]
29/км²

Наго́рны Караба́х (па-азэрбайджанску: Аўдыё Dağlıq Qarabağ (зьвесткі), па-армянску: Аўдыё Լեռնային Ղարաբաղ (зьвесткі)) — сухапутны рэгіён Закаўказьзя. Займае ўсходнія і паўднёва-ўсходнія горныя і перадгорныя раёны Малога Каўказу, разам з Раўнінным Карабахам складае геаграфічную вобласьць Карабах.

Прыналежнасьць аспрэчваецца: паводле міжнароднага права зьяўляецца тэрытарыяльнай уласнасьцю Азэрбайджану[2], фактычна ж вялікая частка рэгіёну кантралюецца непрызнанай Рэспублікай Арцаху ў выніку першай Карабаскай вайны.

Плошча ў адміністрацыйных межах Нагорна-Карабаскай аўтаномнай вобласьці складае 4400 км², хоць гістарычна Нагорны Карабах займаў тэрыторыі каля 8223 км²[3][4].

У выніку вайны 2020 року Азэрбайджан авалодаў тэрыторыямі вакол Нагорнага Карабаху, якія раней знаходзіліся пад армянскай юрысдыкцыяй, і заняў значную частку Нагорнага Карабаху, уключна з істотным культурным цэнтрам Шушай. 22 траўня 2021 году прэс-служба Аляксандра Лукашэнкі назвала Нагорны Карабах "вызваленымі тэрыторыямі[5].

Этымалёгія

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Касьмічная здымка Малога Каўказу пад сьнежным покрывам. У 1800 року ў паўднёва-ўсходняй частцы Малога Каўказу існавала Карабаскае ханства, распасьціраючыся на ўсходнюю даліну; адсюль і паходзіць назва Нагорны.

Азэрбайджанскія назвы вобласьці зьмяшчаюць характарыстыку на ягоную высокагорнасьць (dağlıq — гарысты, yuxarı — верхні). У армянскай назьве такіх словаў няма, але зьявіліся за савецкім часам, калі гэты рэгіён называўся Нагорна-Карабаскай аўтаномнай вобласьцю. Традыцыйная армянская назва — Арцах (арм. Արցախ) паводле назвы 10-й правінцыі старажытнага Армянскага царства.

Мінуўшчына

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Асноўны артыкул: Гісторыя Арцаху
Манастыр у Гандазары, закладзены Хачэнскай дынастыяй і завершаны ў 1238 року

У старажытнасьці тэрыторыю між рэкамі Кура і Аракс насялялі пераважна неіндаэўрапейскія[6] плямёны кура-арацкай культуры. З заходнеэўрапейскага пункту гледжаньня гэтыя аўтахтоны зьмяшаліся з армянамі, якія пасяліліся тут між IV і II стагодзьдзямі да Н. Хр. пасьля ўключэньня рэгіёну ў Армэнію[7], хоць іншыя дасьледчыкі лічаць, што армянскія паселішчы маглі існаваць тут ужо ў VII стагодзьдзі да Н. Хр.[8].

Каля 180 да Н. Хр. Арцах стаў адной зь 15 правінцыяў Вялікай Армэніі, фактычна маючы статус княства. У 387 року пасьля падзелу Армэніі між Рымскай і Сасанідзкай імпэрыяй Арцах і Ўтык сталі часткай Каўкаскай Альбаніі, якая, у сваю чаргу, трапіла пад армянскі рэлігійны і культурны ўплыў[9][10].

У V стагодзьдзі Мясроп Маштоц заснаваў у Амараскім манастыры першую армянскую школу[11].

У сярэдзіне VII стагодзьдзя рэгіён заваявалі арабы. У пачатку IX стагодзьдзя князь Сахл Самбацян вызваліў Арцах ад мусульманскага панаваньня, заснаваўшы Хачэнскую дынастыю, якая валадарыла самастойна да пачатку XIX стагодзьдзя[12]. Каля 1000 року Хачэны абвясьцілі пра стварэньне Арцаскага царства. У 1261 року шлюбам з дачкой апошняга цара Дызаку адбылося аб’яднаньне абодвух дзяржаваў[12].

Паўнезалежная пяцёрка княстваў Карабаху (Гюлістан, Джрабэрд, Хачэн, Варанда і Дызак)

У 1501—1736 роках Карабах уваходзіў у склад імпэрыі Сэфэвідаў. У сярэдзіне XVIII стагодзьдзя пасьля аслабленьня армянскіх мэлікаў з прычыны міжсобіцаў было ўтворанае Карабаскае ханства, адно з найбольшых у Іране[13]. У 1751 року карабаскі хан Панаг-алі Джаваншыр заснаваў тут фартэцыю Панагабад (цяпер Шуша). У гэты час цюрскія народы сталі складаць тут большасьць.

Палац колішняга хана Шушы. З паштоўкі канца XIX — пачатку XX стагодзьдзя.
Наступствы Шушанскага пагрому: армянская частка Шушы зьнішчаная азэрбайджанскімі вайскоўцамі ў 1920. На заднім фоне відаць апаганены армянскі сабор Хрыста Збаўцы.

У 1805 року паводле ўмоваў Кюрэкчайскага пагадненьня Карабах стаў пратэктаратам Расейскай імпэрыі. Але ўжо ў 1813 року пасьля паразы ў вайне супраць Расеі Пэрсія саступіла рэгіён цалкам[14][15][16][17]. У 1822 року было распушчанае Карабаскае ханства, землі ўвайшлі ў склад Лізаветпальскай губэрні.

Нагорна-Карабаская аўтаномная вобласьць за савецкім часам.
Нацыянальны склад Нагорна-Карабаскай рэспублікі ў канцы савецкага існаваньня.

Пасьля рэвалюцыі 1917 року Карабах непрацяглы час уваходзіў у склад Закаўкаскай дэмакратычнай фэдэратыўнай рэспублікі, якая неўзабаве распалася на самастойныя азэрбайджанскую, армянскую і грузінскую дзяржавы. У ліпені 1918 року Ўстаноўчы сход Нагорнага Карабаху абвясьціў самакіраваньне і стварэньне Нацыянальнай рады і ўраду[18], але неўзабаве Карабах занялі асманскія войскі.

Пасьля паразы Асманскай імпэрыі ў Першай сусьветнай вайне Карабах акупавалі брытанцы, якія прызначылі генэрал-губэрнатарам стаўленіка азэрбайджанскага боку Хосрава бэй Султанава. Карабаскія армяне не прызналі гэтага рашэньня, абвясьціўшы пра далучэньне вобласьці да Армэніі[18][19].

У 1921 Азэрбайджан, Армэнію і Грузію захапілі бальшавікі. Цэнтральны камітэт РКП(б)) уключыў Нагорны Карабах у склад Азэрбайджанскай ССР, прадаставіўшы яму вялікую аўтаномію. Большасьць насельніцтва тэрыторыі склалі армяне.

Наконадні распаду Савецкага Саюзу ўзнавіліся спрэчкі што да прыналежнасьці Нагорнага Карабаху. Армянская большасьць, пратэстуючы супраць гвалтоўнай «азэрбайджанізацыі», пачала рух за далучэньне да Армянскай ССР[20].

13 лютага 1988 року ў сталіцы Нагорна-Карабаскай рэспублікі, Стэпанакерце, пачаліся дэманстрацыі з патрабаваньнем аб’яднаньня з Армэніяй, а 20 лютага мясцовы савет народных дэпутатаў 110 галасамі супраць 17 запатрабаваў перадачы рэгіёну Армянскай ССР, але ў Маскве адмовіліся ад выкананьня патрабаваньня. 22—23 лютага 1988 у Аскеране адбыліся першыя сутычкі між азэрбайджанцамі і армянамі; 2 азэрбайджанцы загінулі, дзясяткі чалавек з абодвух бакоў былі параненыя[21][22][23].

26 лістапада 1991 Азэрбайджан скасаваў аўтаномны статус Нагорнага Карабаху. Між тым 10 сьнежня там адбыўся рэфэрэндум (байкатаваны азэрбайджанскім насельніцтвам[23]), на якім армяне прагаласавалі за стварэньне незалежнае дзяржавы. Пасьля гэтага пачалася поўнамаштабная вайна, у якой Нагорны Карабах падтрымлівала Армэнія[24][25][26][27], і абодва бакі карысталіся дапамогай расейскіх ды ўкраінскіх наймітаў[28].

У выніку канфлікту страты з абодвух бакоў налічваліся тысячамі, сотні тысячаў сталі ўцекачамі. Да траўня 1994 армянцы кантралявалі 14% азэрбайджанскай тэрыторыі[29]. На гэтым этапе ўпершыню з пачатку канфлікту азэрбайджанскія ўлады прызналі Нагорны Карабах трэцім бокам ды пачалі зь ім перамовы, якія скончыліся замірэньнем 12 траўня 1994 пры пасярэдніцтве Расейскай Фэдэрацыі.

Выніковыя межы канфлікту пасьля Бішкецкага пратаколу. Армянскія войскі кантралявалі каля 9% тэрыторыі Азэрбайджану па-за межамі колішняй Нагорнай-Карабахскай вобласьці[23]; пад кантролем Азэрбайджану — Шаўмяну і ўсходнія часткі Мардакерту ды Мартуні.
Ільхам Аліеў, Дзьмітры Мядзьведзеў і Сэрж Саргсян у Маскве 2 лістапада 2008

Аднак канфлікты між армянскімі і азэрбайджанскімі вайскоўцамі працягваліся і пазьней[30]. 25 студзеня 2005 року Парлямэнцкая асамблея Рады Эўропы (ПАРЭ) ўхваліла Рэзалюцыю 1416 з асуджэньнем этнічных чыстак супраць азэрбайджанцаў[31][32]. 14 сакавіка 2008 року Генэральная асамблея ААН запатрабавала «неадкладнага, поўнага і безумоўнага вываду армянскіх войскаў з усіх акупаваных земляў Азэрбайджану»[33]. 26 студзеня 2016 року падобную рэзалюцыю дакляравала ПАРЭ[34][35][36].

27 верасьня 2020 року пачалася новая вайна. Гэтым разам Азэрбайджан меў перавагу, заваяваўшы большую частку тэрыторыі вакол Нагорнага Карабаху(d) ды вялікую частку Нагорнага Карабаху, уключаючы важны культурны цэнтар — места Шуша[37]. Вайна скончылася 10 лістапада падпісаньнем заявы пра спыненьне вагню між Азэрбайджанам, Армэніяй ды Расеяй[38].

Глядзіце таксама

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ Population of NKR as of 01.01.2013. NKR (1 студзеня 2013). Праверана 20 лютага 2014 г.
  2. ^ General Assembly adopts resolution reaffirming territorial integrity of Azerbaijan, demanding withdrawal of all Armenian forces. United Nations (14 March 2008).
  3. ^ Robert H. Hewsen. «The Meliks of Eastern Armenia: A Preliminary Study». Revue des etudes Arméniennes. NS: IX, 1972, pp. 288.
  4. ^ Armenia: A Historical Atlas. — The University of Chicago Press. — P. 264. — ISBN 978-0-226-33228-4
  5. ^ Лукашенко и Алиев обсудили ситуацию на армяно-азербайджанской границе, ТАСС, 22.05.2021 г.
  6. ^  Hewsen, Robert H. Classical Armenian Culture. Influences and Creativity. — Chicago: Scholars Press, 1982. — P. 27–40. — ISBN 0-89130-565-3
  7. ^ Hewsen, Robert H. Armenia: a Historical Atlas. Chicago, IL: University of Chicago Press, 2001, p. 32-33, map 19 (shows the territory of modern Nagorno-Karabakh as part of the Orontids' Kingdom of Armenia)
  8. ^ R. Schmitt, M. L. Chaumont Armenia and Iran. Encyclopædia Iranica.
  9. ^ Evgeny Dmitrievich Silaev Azerbaijan. Encyclopædia Britannica.
  10. ^ Armenia and Karabagh: The Struggle for Unity. — Minority Rights Group Publications. — P. 10.
  11. ^ Viviano, Frank. «The Rebirth of Armenia», National Geographic Magazine, March 2004, p. 18,
  12. ^ а б Robert H. Hewsen, Armenia: A Historical Atlas. The University of Chicago Press, 2001, pp. 119, 155, 163, 264-65.
  13. ^ The 1820 Russian Survey of the Khanate of Shirvan: A Primary Source on the Demography and Economy of an Iranian Province prior to its Annexation by Russia. — Gibb Memorial Trust. — P. xvii. — ISBN 978-1909724808
  14. ^ Tim Potier. M1 Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia and South Ossetia: A Legal Appraisal. Martinus Nijhoff Publishers, 2001, p. 2. ISBN 90-411-1477-7.
  15. ^ Leonidas Themistocles Chrysanthopoulos. Caucasus Chronicles: Nation-building and Diplomacy in Armenia, 1993—1994. Gomidas Institute, 2002, p. 8. ISBN 1-884630-05-7.
  16. ^ The British and Foreign Review. J. Ridgeway and sons, 1838, p. 422.
  17. ^ Taru Bahl, M.H. Syed. Encyclopaedia of the Muslim World(недаступная спасылка). Anmol Publications PVT, 2003 p. 34. ISBN 81-261-1419-3.
  18. ^ а б The Nagorno-Karabagh Crisis: A Blueprint for Resolution, New England Center for International Law & Policy
  19. ^ Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia, and South Ossetia: A Legal Appraisal by Tim Potier. ISBN 90-411-1477-7
  20. ^ Audrey L. Altstadt. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. Hoover Press, 1992. ISBN 0817991824, 9780817991821
  21. ^ Black Garden Thomas De Waal, p.15
  22. ^ Elizabeth Fuller, Nagorno-Karabakh: The Death and Casualty Toll to Date, RL 531/88, 14 December 1988, pp. 1-2
  23. ^ а б в  de Waal, Thomas Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. — New York: New York University Press, 2003. — ISBN 0-8147-1945-7
  24. ^ Human Rights Watch. Playing the «Communal Card». Communal Violence and Human Rights: «By early 1992 full-scale fighting broke out between Nagorno-Karabakh Armenians and Azerbaijani authorities.» / «…Karabakh Armenian forces—often with the support of forces from the Republic of Armenia—conducted large-scale operations…» / «Because 1993 witnessed unrelenting Karabakh Armenian offensives against the Azerbaijani provinces surrounding Nagorno-Karabakh…» / «Since late 1993, the conflict has also clearly become internationalized: in addition to Azerbaijani and Karabakh Armenian forces, troops from the Republic of Armenia participate on the Karabakh side in fighting inside Azerbaijan and in Nagorno-Karabakh.»
  25. ^ Human Rights Watch. The former Soviet Union. Human Rights Developments: «In 1992 the conflict grew far more lethal as both sides—the Azerbaijani National Army and free-lance militias fighting along with it, and ethnic Armenians and mercenaries fighting in the Popular Liberation Army of Artsakh—began.»
  26. ^ United States Institute of Peace. Nagorno-Karabakh Searching for a Solution. Foreword: «Nagorno-Karabakh’s armed forces have not only fortified their region but have also occupied a large swath of surrounding Azeri territory in the hopes of linking the enclave to Armenia.»
  27. ^ United States Institute of Peace. Sovereignty after Empire. Self-Determination Movements in the Former Soviet Union. Hopes and Disappointments: Case Studies «Meanwhile, the conflict over Nagorno-Karabakh was gradually transforming into a full-scale war between Azeri and Karabakh irregulars, the latter receiving support from Armenia.» / «Azerbaijan’s objective advantage in terms of human and economic potential has so far been offset by the superior fighting skills and discipline of Nagorno-Karabakh’s forces. After a series of offensives, retreats, and counteroffensives, Nagorno-Karabakh now controls a sizable portion of Azerbaijan proper … including the Lachin corridor.»
  28. ^ Human Rights Watch. Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh. December 1994, p. xiii, ISBN 1-56432-142-8, citing: Natsional’nyi Sostav Naseleniya SSSR, po dannym Vsesoyuznyi Perepisi Naseleniya 1989 g., Moskva, «Finansy i Statistika»
  29. ^  De Waal, Thomas Black Garden. — New York University Press. — P. 3.
  30. ^ No End in Sight to Fighting in Nagorno-Karabakh by Ivan Watson/National Public Radio. Weekend Edition Sunday, 23 April 2006.
  31. ^ Проект заявления по Нагорному Карабаху ожидает одобрения парламентских сил Армении Архіўная копія ад 14 September 2016 г.
  32. ^ Резолюция ПАСЕ по Карабаху: что дальше?. BBC Russian.
  33. ^ A/RES/62/243 - E - A/RES/62/243 -Desktop
  34. ^ Inhabitants of frontier regions of Azerbaijan are deliberately deprived of water
  35. ^ PACE Adopts Anti-Armenian Measure, Rejects Another
  36. ^ Resolution: Inhabitants of frontier regions of Azerbaijan are deliberately deprived of water Архіўная копія ад 15 March 2017 г.
  37. ^ Ethnic Armenian forces confirm loss of Karabakh's second city, say enemy nearing capital 9 November 2020 г. Праверана 9 November 2020 г.
  38. ^ Russia Steps In To End War Between 2 Former Soviet Republics (анг.)

Вонкавыя спасылкі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Нагорны_Карабах&oldid=2358145»