Эўропа

Эўропа — частка сьвету, разам з Азіяй складае Эўразійскі кантынэнт. Эўропа амываецца на поўначы Паўночным Ледавітым акіянам, на захадзе — Атлянтычным акіянам, на поўдні — Міжземным і Чорным марамі. Ад Азіі аддзеленая Ўральскімі гарамі і Касьпійскім морам.

Плошча Эўропы складае каля 10 млн км². Насельніцтва Эўропы складае каля 800 млн чалавек (прыкладна 1/8 насельніцтва сьвету).

Паходжаньне назвы

Эўропа названая па імені гераіні старажытнагрэцкай міталёгіі Эўропы, фінікійскай князёўны, выкрадзенай Зэўсам і ўвезенай на выспу Крыт (пры гэтым эпітэт Эўропы мог зьвязвацца таксама з Герай і Дэмэтрай). Паходжаньне самога гэтага імені, як сьцьвярджае францускі лінгвіст П. Шантрэн, невядома^[1]. Найбольш папулярныя ў сучаснай літаратуры этымалягічныя гіпотэзы былі прапанаваныя яшчэ ў антычнасьці (у шэрагу з многімі іншымі), але зьяўляюцца спрэчнымі:

Першы варыянт паходжаньня назвы вытлумачвае яго з грэцкіх корняў эўры- і опс- як «шырокавокая»^[2].
Паводле лексыкографу Гесыхію, назва Эўропія азначае «краіна захода, ці цёмная»^[3], што пазьнейшымі лінгвістамі было супастаўлена з зах.-сэм. ‘rb «заход сонца»^[4] ці акад. erebu з тым жа значэньнем. Мартын Ўэст ацэньвае гэтую этымалёгію як задужа слабую^[5].

Межы

Назва Эўропа для часткі сьвету адсутнічае ў старажытнай грэцкай культуры (у гамэраўскім гімне да Апалёна Піфійскага^[6] Эўропай называецца толькі Паўночная Грэцыя) і ўпершыню зафіксаванае ў «Апісаньні Зямлі» Гекатэя Мілецкага (канец VI стагодзьдзя да н. э.), першая кніга якога прысьвечаная Эўропе.

Старажытныя грэкі першапачаткова лічылі Эўропу асобным мацерыком, адасобленым ад Азіі і Эгейскім і Чорным марамі, а ад Афрыкі — Міжземным морам. Пераканаўшыся, што Эўропа — толькі малая частка агромністага кантынэнту, які цяпер называюць Эўразіяй, антычныя аўтары сталі праводзіць усходнюю мяжу Эўропы па рацэ Дон (такія ўяўленьні сустракаюцца ўжо ў Палібія і Страбона). Гэтая традыцыя панавала цягам амаль двух тысячагодзьдзяў. У прыватнасьці, у Мэркатара мяжа Эўропы ідзе па Доне, а ад яго вытоку — строга на поўнач Белага мора^[7].

У XV стагодзьдзі, калі мусульмане былі выцесьненыя амаль з усёй Гішпаніі, а бізантыйцы — з Азіі (туркамі), Эўропа на кароткі час стала амаль сынонімам хрысьціянскага сьвету, але ў цяперашні час большасьць хрысьціянаў пражывае па-за яе тэрыторыямі^[8]. У XIX стагодзьдзі амаль уся сусьветная прамысловасьць знаходзілася ў Эўропе; сёньня ж большая частка прадукцыі вырабляецца па-за яе межамі.

Васіль Тацішчаў у 1720 годзе прапанаваў перасунуць усходнюю мяжу Эўропы на Ўрал. Паступова новая мяжа стала агульнапрызнанай спачатку ў Расеі, а затым і за яе межамі. У цяпершані час мяжа Эўропы праводзіцца: на поўначы — па Паўночным Ледавітым акіяне; на захадзе — па Атлянтычным акіяне; на поўдні — па Міжземным, Эгейскім, Мармуровым, Чорным морах; на ўсходзе — па ўсходнім падножжы Ўральскіх гор, горах Мугаджарах, па рацэ Эмбэ (раней гэтая мяжа праводзілася па рацэ Ўрал) да Касьпійскага мора, ад яго па рэках Куме і Манычы да вусьця Дона (ці па Каўказкім хрэбце да Чорнага мора)^[9]. Да Эўропы таксама адносяць сумежныя выспы і архіпэлягі.

Гісторыя

Асноўныя пэрыяды гісторыі Эўропы:

Геаграфія

Эўропа амываецца Атлянтычным і Паўночным Ледавітым акіянамі і іх марамі.

Плошча выспаў каля 730 тыс. км². На паўвыспы прыпадае каля 1/4 тэрыторыі Эўропы (Кольская, Скандынаўская, Пэрынэйская, Апэнінская, Балканская і іншыя).

Сярэдняя вышыня каля 300 м, максымальная (калі праводзіць лінію Эўропы па Кума-Маныцкай упадзіне) — 4808 м, г. Манблян, альбо (пры правядзеньні мяжы Эўропы па Каўкаскім хрыбце — 5642 м, г. Эльбрус, мінімальная ў цяпершані час складае каля −27 мэтраў (Касьпійскае мора) і зьмяняецца разам з ваганьнямі ўзроўню гэтага мора.

Пераважаюць раўніны (буйныя — Усходне-Эўрапейская, Сярэднеэўрапейская, Сярэдне- і Ніжнедунайская, Парыскі басэйн), горы займаюць каля 17% тэрыторыі (асноўныя — Альпы, Каўказ, Карпаты, Крымскія, Пірэнэі, Апэніны, Урал, Скандынаўскія горы, горы Балканскай паўвыспы). Існыя вульканы ёсьць у Ісьляндыі і Міжземнамор’і.

На большай частцы тэрыторыі клімат умераны (на захадзе — акіянічны, на ўсходзе — кантынэнтальны, са сьнежнай і марознай зімой), на паўночных выспах — субарктычны і арктычны, у Паўднёвай Эўропе — міжземнаморскі, у Прыкасьпійскай нізіне — паўпустынны. На выспах Арктыкі, у Ісьляндыі, Скандынаўскі гарах, Альпах — зьледзяненьне (плошча звыш 116 тыс. км²).

Асноўныя рэкі: Волга, Дунай, Урал, Эмба, Дняпро, Дзьвіна, Дон, Пячора, Кама, Ока, Белая, Днестр, Рэйн, Эльба, Вісла, Таха, Люара, Одэр.

Буйныя азёры: Ладаскае, Анескае, Чудзкае, Вэнэрн, Балатон, Жэнэўскае.

На выспах Арктыкі і ўздоўж узьбярэжжа Паўночнага Ледавітага акіяна — арктычныя пустыні і тундры, паўднёвей — лесатундры, таёжныя, зьмешаныя і шыракалістыя лясы, лесастэпы, стэпы, субтрапічныя міжземнаморскія лясы і кустарнікі; на паўднёвым усходзе — паўпустыні.

Буйнейшая ў Эўропе пясчаная пустыня Рын-пескі (40 000 км²) разьмешчана ў міжрэччы Волкі і Ўрала (на тэрыторыі Казахстану і Расеі), у Заходняй Эўропе да блізкага да паўпустыннага тыпу супольнасьцяў часам прылічваюць масіў Табэрнас у Гішпаніі. Акрамя таго мела месца апустыньваньне ў выніку чалавечае дзейнасьці па прамысловым заборы вады з натуральных крыніцаў і нерацыянальным выкарыстаньні земляў. У зоне сухіх стэпаў на ўсходзе Эўропы маецца шэраг пясчаных масіваў у Расеі на ніжнім Доне (Арчэдынска-Данскія пяскі, Цімлянскія пяскі і іншыя), сумежныя тэрыторыі Калмыкіі, Дагестану і Чачэніі (Нагайскі стэп), а таксама тэрыторыі Ўкраіны (Алёшкаўскія пяскі).

Краіны Эўропы

У Эўропе на дадзены момант знаходзіцца 50 краін (зь якіх 7 транскантынэнтальных і адна часткова прызнана незалежнай сябрамі ААН) і 5 залежных тэрыторый. Насельніцтва кантынэнту складае каля 760 мільёнаў чалавек.

Частка	Краіна	Плошча (км²)	Насельніцтва	Сталіца
Паўночная	Данія ^[a]	43094	5748796	Капэнгаген
	Ісьляндыя	103000	350710	Рэйк’явік
	Нарвэгія ^[b]	385207	5295619	Осьлё
	Фарэрскія астравы (залежная тэрыторыя Даніі)	1393	53792	Торсгаўн
	Фінляндыя ^[c]	338455	5509717	Хэльсынкі
	Швэцыя	450295	10151588	Стакгольм
Заходняя	Бэльгія	30528	11358357	Брусэль
	Вялікабрытанія ^[d]	244820	66040229	Лёндан
	Гернсі (залежная тэрыторыя Вялікабрытаніі)	78	63124	Сэнт-Пітэр-Порт
	Джэрзі (залежная тэрыторыя Вялікабрытаніі)	116	107800	Сэнт-Гэліер
	Ірляндыя	70280	4761865	Дублін
	Люксэмбург	2586	602005	Люксэмбург
	Манака	2	38400	Манака
	Мэн (залежная тэрыторыя Вялікабрытаніі)	572	84069	Дуглас
	Нідэрлянды ^[e]	41543	17271990	Амстэрдам
	Францыя ^[f]	547030	67348000	Парыж
Цэнтральная	Аўстрыя	83858	8823054	Вена
	Вугоршчына	93030	9797561	Будапэшт
	Ліхтэнштайн	160	38111	Вадуц
	Нямеччына	357168	82800000	Бэрлін
	Польшча	312685	38422346	Варшава
	Славаччына	49035	5435343	Браціслава
	Славенія	20273	2066880	Любляна
	Чэхія	78866	10610947	Прага
	Швайцарыя	41285	8401120	Бэрн
Усходняя	Азэрбайджан ^Т ^[g]	86600	10156366	Баку
	Армэнія ^Т	29743	2963900	Ерэван
	Баўгарыя	110910	7101859	Сафія
	Беларусь	207560	9349645	Менск
	Грузія ^Т ^[h]	69700	3728573	Тбілісі
	Казахстан ^Т	148000	19200160	Астана
	Латвія	64589	1925800	Рыга
	Летува	65300	2800667	Вільня
	Малдова ^[i]	33846	3434547	Кішынёў
	Расея ^Т	17098246	145478097	Масква
	Румынія	238397	19638000	Бухарэст
	Украіна ^[j]	603628	42418235	Кіеў
	Эстонія	45226	1319133	Талін
Паўднёвая	Альбанія	28748	2876591	Тырана
	Андора	468	77281	Андора ля Вэльля
	Босьнія і Герцагавіна	51129	3531159	Сараева
	Ватыкан	0,4	450	Ватыкан
	Гібральтар (залежная тэрыторыя Вялікабрытаніі)	6	34000	Гібральтар
	Гішпанія ^Т ^[k]	505990	46698151	Мадрыд
	Грэцыя	131957	10768477	Атэны
	Італія	301338	60589445	Рым
	Косава ^[l]	10908	1920079	Прышціна
	Мальта	316	445426	Валета
	Партугалія	92212	10379537	Лісабон
	Паўночная Македонія	25713	2103721	Скоп’е
	Сан-Марына	61	33285	Сан-Марына
	Сэрбія ^[m]	77474	7040272	Бялград
	Турэччына ^Т	783562	84680273	Анкара
	Харватыя	56594	3888529	Загрэб
	Чарнагорыя	13812	642550	Падгорыца

Т — транскантынентальная краіна.

Рэгіёны Эўропы

Эўропу падзяляюць на рэгіёны. Выява паказвае адзін з магчымых падзелаў Эўропы на рэгіёны.

Заходняя Эўропа (чырвоны)

Да Заходняй Эўропы звычайна адносяць Вялікабрытанію, Ірляндыю, Францыю і краіны Бэнілюксу (Бэльгію, Нідэрлянды, Люксэмбург). Таксама да Заходняй Эўропы могуць далучаць Нямеччыну, хоць геаграфічна краіна знаходзіцца ў Цэнтральнай Эўропе.

Цэнтральная Эўропа (блакітны)

Тэрмін Цэнтральная Эўропа яшчэ не настолькі ўстойлівы, як іншыя. Краіны Цэнтральнай Эўропы могуць адносіць да Заходняй і Ўсходняй Эўропы. Звычайна да Цэнтральнай Эўропы адносяць Польшчу, Чэхію, Славаччыну, Вугоршчыну, Швайцарыю, Ліхтэнштайн, Аўстрыю, Славенію, Нямеччыну.

Усходняя Эўропа (памаранчавы)

Звычайна да Ўсходняй Эўропы адносяць Беларусь, Расею, Малдову, Украіну, Казахстан, Эстонію, Латвію, Летуву. Бывае, да Ўсходняй Эўропы адносяць Польшчу, а таксама каўкаскія краіны (Армэнію, Азэрбайджан, Грузію).

Паўночная Эўропа (фіялетавы)

Да Паўночнай Эўропы адносяцца скандынаўскія краіны ў шырокім сэнсе, такія, як Ісьляндыя, Данія, Нарвэгія, Швэцыя, Фінляндыя. Некаторыя далучаюць Эстонію да Паўночнай Эўропы з-за моцных гістарычных і культурных сувязяў Эстоніі з Швэцыяй і Фінляндыяй.

Паўднёвая Эўропа (зялёны)

Паўднёвая Эўропа складаецца з краінаў Ібэрыйскай паўвыспы (Андора, Гішпанія, Партугалія), Апэнінскай паўвыспы (Італія, Ватыкан, Сан-Марына), Балканскай паўвыспы (Альбанія, Босьнія і Герцагавіна, Баўгарыя, Харватыя, Грэцыя, Македонія, Румынія, Сэрбія і Чарнагорыя), Манака і Мальты. Могуць быць уключаныя Кіпр (хоць ён геаграфічна знаходзіцца ў Азіі), Турэччына і француская Корсіка.

Азія (ружовы)

Некаторыя краіны (Расея, Казахстан, Турэччына, Азэрбайджан, Армэнія, Грузія) знаходзяцца часткова ў Азіі. На мапе іхныя азіяцкія тэрыторыі пазначаныя ружовым.

Глядзіце таксама

Заўвагі

^ Без уліку Грэнляндыі і Фарэрскіх астравоў — гэтыя аўтаноміі паказаны асобна.
^ Разам з астравамі Ян Маен і Шпіцбэрген, але без заморскіх тэрыторыяў.
^ Разам з аўтаноміяй Аляндзкія астравы.
^ Без уліку тэрыторый кароны ды заморскіх тэрыторый — гэтыя аўтаноміі паказаны асобна.
^ Без уліку заморскіх тэрыторый — гэтыя аўтаноміі паказаны асобна.
^ Без уліку заморскіх тэрыторый — гэтыя аўтаноміі паказаны асобна.
^ Разам з сэпаратысцкай тэрыторыяй Нагорны Карабах.
^ Разам з сэпаратысцкімі тэрыторыямі Абхазія і Паўднёвая Асэтыя.
^ Разам з сэпаратысцкай тэрыторыяй Прыднястроўе.
^ Разам з тымчасова часткова акупаванымі тэрыторыямі Данецкай вобласьці, Луганскай вобласьці, Хэрсонскай вобласьці, Запароскай вобласьці і Аўтаномная Рэспубліка Крым.
^ Разам з аўтаномнымі гарадамі-анклявамі на поўначы Афрыкі Сэўта й Мэлільля, якія мяжуюць з Марока.
^ Прызнаецца 97 краінамі-сяброўкамі ААН.
^ Зьвесткі без уліку плошчы і насельніцтва Косава.

Крыніцы

^ Chantraine P. Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Histoire des mots. Paris, 1968. P.388
^ Гудианов этимологик (Лосев А. Ф. Мифология греков и римлян. М., 1996. С. 223
^ цит. по: Лосев А. Ф. Мифология греков и римлян. М., 1996. С. 223
^ Тантлевский И. Р. История Израиля и Иудеи до разрушения Первого Храма. СПб, 2005. С. 9, со ссылкой на: Astour M. C. Hellenosemitica: An Ethnic and Cultural Study in West Semitic Impact on Mycenaean Greece. Leiden, 1967. P. 128
^ «phonologically, the match between Europa’s name and any form of the Semitic word is very poor» (West M. L. The east face of Helicon: west Asiatic elements in Greek poetry and myth. Oxford, 1997. P. 451)
^ Гимны Гомера II 73 = II 113; Любкер Ф. Реальный словарь классических древностей. В 3 т. Т. 1. М., 2001. С. 565
^ Мурзаев Э. М. Где же проводить географическую границу Европы и Азии? Изв. АН СССР, сер. геогр., 4, 1963.
^ http://www.etnolog.ru/religion.php?id=431
^ Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2007

[10] Без уліку Грэнляндыі і Фарэрскіх астравоў — гэтыя аўтаноміі паказаны асобна.

[11] Разам з астравамі Ян Маен і Шпіцбэрген, але без заморскіх тэрыторыяў.

[12] Разам з аўтаноміяй Аляндзкія астравы.

[13] Без уліку тэрыторый кароны ды заморскіх тэрыторый — гэтыя аўтаноміі паказаны асобна.

[14] Без уліку заморскіх тэрыторый — гэтыя аўтаноміі паказаны асобна.

[15] Без уліку заморскіх тэрыторый — гэтыя аўтаноміі паказаны асобна.

[16] Разам з сэпаратысцкай тэрыторыяй Нагорны Карабах.

[17] Разам з сэпаратысцкімі тэрыторыямі Абхазія і Паўднёвая Асэтыя.

[18] Разам з сэпаратысцкай тэрыторыяй Прыднястроўе.

[19] Разам з тымчасова часткова акупаванымі тэрыторыямі Данецкай вобласьці, Луганскай вобласьці, Хэрсонскай вобласьці, Запароскай вобласьці і Аўтаномная Рэспубліка Крым.

[20] Разам з аўтаномнымі гарадамі-анклявамі на поўначы Афрыкі Сэўта й Мэлільля, якія мяжуюць з Марока.

[21] Прызнаецца 97 краінамі-сяброўкамі ААН.

[22] Зьвесткі без уліку плошчы і насельніцтва Косава.

[1] Chantraine P. Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Histoire des mots. Paris, 1968. P.388

[2] Гудианов этимологик (Лосев А. Ф. Мифология греков и римлян. М., 1996. С. 223

[3] цит. по: Лосев А. Ф. Мифология греков и римлян. М., 1996. С. 223

[4] Тантлевский И. Р. История Израиля и Иудеи до разрушения Первого Храма. СПб, 2005. С. 9, со ссылкой на: Astour M. C. Hellenosemitica: An Ethnic and Cultural Study in West Semitic Impact on Mycenaean Greece. Leiden, 1967. P. 128

[5] «phonologically, the match between Europa’s name and any form of the Semitic word is very poor» (West M. L. The east face of Helicon: west Asiatic elements in Greek poetry and myth. Oxford, 1997. P. 451)

[6] Гимны Гомера II 73 = II 113; Любкер Ф. Реальный словарь классических древностей. В 3 т. Т. 1. М., 2001. С. 565

[a-7] Мурзаев Э. М. Где же проводить географическую границу Европы и Азии? Изв. АН СССР, сер. геогр., 4, 1963.

[ChristianityEurope-8] ttp://www.etnolog.ru/religion.php?id=431

[encarta-9] Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2007

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[a]

[b]

[c]

[d]

[e]

[f]

[g]

[h]

[i]

[j]

[k]

[l]

[m]