Косаў

	Косава
	; Палац Пуслоўскіх у Косаве
Герб Косава
Першыя згадкі:	1492
Горад з:	1921
Вобласьць:	Берасьцейская
Раён:	Івацэвіцкі
Насельніцтва:	2 300 (2008)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1645
Паштовы індэкс:	225262
Геаграфічныя каардынаты:	52°45′ пн. ш. 25°09′ у. д. / 52.75° пн. ш. 25.15° у. д.Каардынаты: 52°45′ пн. ш. 25°09′ у. д. / 52.75° пн. ш. 25.15° у. д.
	Косава на мапе Беларусі Косава
	Галерэя здымкаў у Wikimedia Commons

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Косава (неадназначнасьць).

Ко́сава, Ко́саў — горад у Беларусі, на рацэ Грыўда. Цэнтар сельсавету Івацэвіцкага раёну Берасьцейскай вобласьці. Насельніцтва 2,3 тыс. чал. (2008). Знаходзіцца за 15 км ад Івацэвічаў, за 13 км ад чыгуначнай станцыі Косава-Палескае (лінія Берасьце — Баранавічы). Аўтамабільныя дарогі на Ружаны, Івацэвічы, Няхачава.

Назва

Тапонім «Косаў», імаверна, мае зьвязкі з асновай «касы́» і вытворным прозьвішчам Косаў. Таксама магчыма, што пачатковае «к» мае пратэтычнае паходжаньне^[1]. Паводле народнага паданьня, у 13 ст. у часе набегаў татараў каваль Каса рабіў зброю; мясцовыя жыхары абараняліся ад ворагаў, калі ішлі да каваля, казалі, што ідуць да Касога; месца, дзе ён жыў, паступова пачалі зваць Косавым. Згодна зь іншымі зьвесткамі, вакол Косава было шмат лугоў, якія ўвосень так гучна скашвалі, што стаяў моцны шум; адсюль і ўзьнікла назва.

Традыцыйная гістарычная назва паселішча — Косаў^[2]^[3], афіцыйная — Косава (рас. Коссово).

Гісторыя

Першыя паселішчы на тэрыторыі Косава ўзьніклі ў 10—11 стагодзьдзях. Захавалася гарадзішча 10—12 стагодзьдзяў, якое дасьледавалі Юры Кухарэнка, Пётар Лысенка, Леанід Побаль ды Павал Рапапорт.

Першы пісьмовы ўспамі пра Косаў зьмяшчаецца прывілеі вялікага князя Аляксандра, які перадаў яго маршалку І. Храптовічу, і датуецца 1494^[4] Пазьней у розны час паселішча знаходзілася ў валоданьні Флемінгаў і Чартарыйскіх. У 1510 вялікі князь Жыгімонт Стары выдаў прывілей на правядзеньне ў мястэчку таргоў ды кірмашоў. У гэты час Косаў зрабіўся цэнтрам павету, аднак згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльная рэформай (1565—1566) увайшоў у склад Слонімскага павету Наваградзкага ваяводзтва. 11 траўня 1569 мястэчка перайшло да Льва Сангушкі-Кашырскага. Станам на 1597 тут было 79 двароў, 2 вуліцы, царква, касьцёл (з 1526), 27 корчмаў, шынок.

З 1611 Косавам валодалі Сапегі. У 1626 паводле фундацыі Льва Сапегі тут збудавалі новы касьцёл. У 2-й пал. 18 ст. мястэчка перайшло да Пуслоўскіх, якія збудавалі ў ім суконную фабрыку, цагельню, гуту ды бровар.

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Косаў апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, у Слонімскім павеце Слонімскай, з 1797 Літоўскай, з 1801 у Гарадзенскай губэрні. У 1825—1855 у мястэчку працавала суконная мануфактура. У 1838 граф Вандалін Пуслоўскі збудаваў тут палац. Станам на 1845 у Косаве існавала фабрыка дываноў ды іншыя прадпрыемствы, на якіх налічвалася каля 200 працоўных. У 1850-я працавала вінакурнае прадпрыемства. У 1861 мястэчка зрабілася цэнтрам воласьці. За часамі нацыянальна-вызвольнага паўстаньня (1863—1864) пад Косавым адбыўся бой паміж паўстанцамі ды расейскімі карнымі войскамі. У 1865 адкрылася народная вучэльня. У 1867 пачаў працаваць млын (у 1881 абсталяваны паравым рухавіком). У 1868 у мястэчку збудавалі мураваную царкву Сьвятога Антонія, у 1878 — Траецкі касьцёл. Паводле вынікаў перапісу (1897) — 431 будынкі, 2 царквы, касьцёл, капліца, народная вучэльня, суконныя фабрыкі, гарбарня, пошта, 58 крамаў, рэгулярна праводзілася па 8 кірмашоў. 15—16 кастрычніка 1900 у Косаве адбыліся хваляваньні навабранцаў (каля 900 чал.) у часе перастрэлкі з паліцыяй некалькі чалавек застрэленыя. За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 мястэчка занялі нямецкія войскі; да восені 1918 непадалёк стаяў фронт. Ад чыгуначнай станцыі Косаў-Палескі немцы правялі вузкакалейныя чыгункі ў лясныя масівы Гуліна ды Міхаліна Ружанскай пушчы. Разрабаваны палац, загінулі сад ды аранжарэя^[5].

Згодна з Рыскай мірнай дамовай (1921) Косаў апынуўся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе атрымаў статус места і зрабіўся цэнтрам павету. За польскім часам тут меўся міравы суд, паліцэйская камэндатура. З 1922 дзейнічаў шпіталь на 930 ложкаў, у 1923 адкрыўся лесапільны завод «Тартак». 3 лютага 1927 у Косаве адбылася дэманстрацыя працоўных, арганізаваная падпольным райкамам Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі; паліцыя расстраляла дэманстрацыю, гэты дзень увайшоў у беларускую гісторыю пад назвай Косаўскага расстрэлу. У 1930-я ў месьце дзейнічала электрастанцыя магутнасьцю 100 кВт.

У 1939 Косаў увайшоў у БССР, дзе ў 1940 зрабіўся цэнтрам раёну (з 20 верасьня 1947 у складзе Івацэвіцкага раёну). Па агрэсіі СССР мясцовае насельніцтва было прыгнечанае і рэпрэсаванае, а пэўныя гістарычныя будынкі разбураныя — у наш час Інстытут Нацыянальнай Памяці Польшчы вядзе расьсьледаваньне справы забойства 25 палякаў 17—20 верасьня блізу Косава. У Другую сусьветную вайну з 25 чэрвеня 1941 да 12 ліпеня 1944 места знаходзілася пад нямецкай акупацыяй. У 1942 у Косаве існавала гета; у часе апэрацыі партызанаў усе юдэі былі вызваленыя і схаваліся ў лясы, але ў выніку нямецкай агітацыі, якая абяцала ім спакойнае жыцьцё ў гета, частка юдэяў вярнуліся зь лясоў, адразу ж усіх іх расстралялі.

Места на старых здымках
Палац Сапегаў
Сядзіба Касьцюшкаў
Вуліца імя Т. Касьцюшкі
Касьцёл
Палац Пуслоўскіх
Палац, брама
Палац, фрагмэнт
Палац, Белая заля

Насельніцтва

XIX стагодзьдзе: 1830 — 578 муж., зь іх шляхты 7, духоўнага стану 2, мяшчанаў-юдэяў 408, мяшчанаў-хрысьціянаў і сялянаў 150, жабракоў 2^[6]; 1833 — 741 чал.; 1860 — 538 чал.; 1867 — 1276 чал.; 1878 — 2030 чал., у тым ліку 1279 юдэяў.^[7]; 1897 — 4143 чал.
XX стагодзьдзе: 1905 — 5067 чал.; 1921 — 2433 чал.; 1938 — 3708 чал.; 1959 — 2,6 тыс. чал.; 1991 — 2,8 тыс. чал.^[8]; 1997 — 2675 чал.^[9]
XXI стагодзьдзе: 2002 — 2,5 тыс. чал.; 2006 — 2,4 тыс. чал.; 2008 — 2,3 тыс. чал.

Адукацыя

У Косаве працуюць сярэдняя і музычная школы, дашкольная ўстанова.

Мэдыцына

Мэдычныя паслугі надае лякарня.

Культура

Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэка.

Эканоміка

Прадпрыемствы дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці, камбінат бытавога абслугоўваньня насельніцтва.

ААТ «Косаўскае мэблевае вытворчае аб’яднаньне»

Турыстычная інфармацыя

Выдатныя мясьціны

Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (1878, нэараманскі стыль); у драўляным касьцёле (1626), што стаяў на гэтым месцы, 12 лютага 1746 быў ахрышчаны Тадэвуш Касьцюшка.
Магіла ўдзельнікаў паўстаньня 1863—1864 гадоў (надмагільле пастаўленае ў 1928)
Могілкі старыя каталіцкія; капліца (1859)

Палац Пуслоўскіх (1838, нэаготыка); узьведзены паводле праекту архітэктара Францішка Яшчолда, у будаваньні палаца дапамагаў архітэктар У. Марконі. Фасад палаца складаў 120 мэтраў у шырыню. У міжваенны час тут разьмяшчалася сядзіба Косаўскага староства. У 1942 годзе быў спалены савецкімі партызанамі і цалкам закінуты, а прылеглы парк — высечаны (цяпер на гэтым месцы хваёвы бор). Частка руінаў палаца добра захавалася і ўражвае нават сёньня. У 2009 годзе Палац Пуслоўскіх у Косаве ўлучылі ў інвэстыцыйную праграму турыстычных цэнтраў Беларусі (разам зь Мірскім замкам, Палацава-замкавым комплексам у Нясьвіжы ды Старым Замкам у Горадні)^[10]
Царква Сьвятога Юр’я (18 ст., драўляная; колішняя грэка-каталіцкая, цяпер у валоданьні БЭМП)
Царква Сьвятога Антонія (1868)

Страчаная спадчына

Сядзіба Сапегаў (18—19 стагодзьдзі)

Вядомыя асобы

Тадэвуш Касьцюшка (1746—1817) — вайсковы і грамадзкі дзяяч Рэчы Паспалітай, кіраўнік паўстаньня 1794 году; нарадзіўся ўва ўрочышчы Мерачоўшчына, за паўкілямэтры ад Косава.
Аўрам Ешаяў Карэліц (Хазон Іш) — адзін з найвядомейшых рабінаў 20 ст.
Мікалай Трында — кіраўнік Косаўскага раённага антыфашысцкага камітэту ў Другую сусьветную вайну

Глядзіце таксама

Косаўскі расстрэл

Крыніцы

^ Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 178.
^ Вольга Іскрык, Зьміцер Саўка. (16.01.2011) Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў. Белсат ТВ. Праверана 9 чэрвеня 2011 г.
^ Косов // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.
^ Свод памятников истории и культуры Белоруссии. Брестская область, под ред. Марцелова С. В. — Минск: Белорусская Советская Энциклопедия, 1990. С. 208.
^ Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 3. Кн. 1. — Менск, 2006.
^ Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 414.
^ Kossów // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno. — Warszawa, 1883. S. 473.
^ Коссово // Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.
^ Косава // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 241.
^ Алесь Пятровіч. Косаўскі палац будзе ўзноўлены // «Deutsche Welle», 7 жніўня 2008.

Літаратура

Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 3, кн. 1. Брэсцкая вобласць / рэдкал.: Г.П. Пашкоў (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2006. — 528 с.: іл. ISBN 985-11-0373-X.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — 432 с. — ISBN 985-11-0041-2
Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
Kossów // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno. — Warszawa, 1883. S. 473.

Вонкавыя спасылкі

Косаў — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

м. Косава на Radzima.org
Сяргей Чыгрын. Слоўныя скарбы Косаўшчыны // Літаратура і мастацтва, 2015. №17

[1] Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 178.

[2] Вольга Іскрык, Зьміцер Саўка. (16.01.2011) Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў. Белсат ТВ. Праверана 9 чэрвеня 2011 г.

[3] Косов // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.

[4] Свод памятников истории и культуры Белоруссии. Брестская область, под ред. Марцелова С. В. — Минск: Белорусская Советская Энциклопедия, 1990. С. 208.

[5] Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 3. Кн. 1. — Менск, 2006.

[6] Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 414.

[7] Kossów // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno. — Warszawa, 1883. S. 473.

[8] Коссово // Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.

[9] Косава // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 241.

[10] Алесь Пятровіч. Косаўскі палац будзе ўзноўлены // «Deutsche Welle», 7 жніўня 2008.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]