Гісторыя Ізраілю

Сучасны Ізраіль разьмяшчаецца прыкладна на месцы існаваньня старажытных каралеўстваў Ізраілю і Юдэі. Ягоная тэрыторыя (вядомая таксама як зямля абяцаная і Палестына) — месца зьяўленьня іўрыту, юдэйскай Бібліі, юдаізму і хрысьціянства. Тут знаходзяцца сьвятыя мясьціны юдаізму, хрысьціянства, ісламу, самарыцянства, друзаў і багаізму.

Зямля Ізраільская трапляла пад уплыў розных імпэрыяў і стала радзімай некалькіх этнасаў, аднак у пэрыяд прыкладна за 1000 гадоў да новай эры да III стагодзьдзя нашай эры была пераважна жыдоўскай^[1]. Пасьля прыняцьця хрысьціянства Рымскай імпэрыяй у IV стагодзьдзі тут пражывала грэка-рымская хрысьціянская большасьць, пакуль у VII стагодзьдзі зямля ня была заваяваная арабскімі мусульманскімі імпэрыямі. Колькасьць мусульманаў паступова павялічвалася да крыжовых паходаў 1096—1291 рокаў, у якіх тэрыторыя стала цэнтрам сутыкненьня хрысьціянства з ісламам. З XIII стагодзьдзя гэтыя землі сталі пераважна мусульманскімі і арабамоўнымі, спачатку як частка Сырыйскай правінцыі Мамлюцкага султанату, пасьля ў складзе Асманскай імпэрыі да брытанскай заваёвы ў 1917 року.

Неўзабаве ў адказ на рост антысэмітызму стаў пашырацца заснаваны ў канцы XIX стагодзьдзя жыдоўскі нацыянальны рух — сіянізм — і жыдоўская іміграцыя ў зямлю Ізраільскую. Пасьля I сусьветнай вайны асманскія ўладаньні ў Леванце трапілі пад брытанскі і францускі кантроль, а Ліга народаў дала брытанцам мандат на кіраваньне Палестынай, якая мусіла стаць Домам жыдоўскага народу(en). Адначасна правы на колішнія асманскія тэрыторыі заявіў арабскі нацыяналізм, што спрычыніла напружанасьць у араба-жыдоўскіх грамадах. З абвяшчэньнем незалежнасьці Ізраілю ў 1948 року пачалося масавае перасяленьне жыдоў з Эўропы ды арабскіх дзяржаваў у Ізраіль, сыход арабаў з Ізраілю ды выбухнуў арабска-ізраільскі канфлікт^[2]. Цяпер у Ізраілі пражывае каля 43% усіх жыдоў, што складае найбольшую жыдоўскую грамаду сьвету^[3].

Пасьля 1970 року асноўным хаўрусьнікам Ізраілю становяцца Злучаныя Штаты Амэрыкі. У 1979 была падпісаная эгіпецка-ізраільская мірная дамова, заснаваная на Кэмп-Дэвідзкіх пагадненьнях. У 1993 Ізраіль падпісаў пагадненьні ў Осьлё з Арганізацыяй вызваленьня Палестыны, у 1994 — мірнае пагадненьне зь Ярданіяй. Нягледзячы на далейшыя спробы мірных дамоваў, араба-ізраільскі канфлікт істотна ўпрылвае на палітычнае, грамадзкае і эканамічнае жыцьцё дзяржавы.

Эканоміка Ізраілю стваралася пачаткова сацыялістычнай і заставалася пераважна пад кіраваньнем сацыял-дэмакратаў да 1970-х рокаў. Ад тае пары Ізраіль паступова рухаўся ў бок капіталізму і вольнага рынку, часткова захаваўшы сыстэму сацыяльнай абароны.

Дагістарычны пэрыяд

Найстарэйшыя сьляды першабытных людзей на тэрыторыі сучаснага Ізраілю, датаваныя 1,5 мільёнамі гадоў таму, выяўленыя ва Ўбэйдыі ля Галілейскага мора^[4]. У Іроне знойдзеныя крамянёвыя прылады працы, найстарэйшыя ў сьвеце пасьля афрыканскіх артэфактаў.

У пячоры Эль-Табун на хрыбце Кармэлю і ў пячоры Эс Схул^[5] былі выяўленыя рэшткі нэандэртальцаў. Раскопкі ў Эль-Табуне адкрылі найдаўжэйшыя ў рэгіёне стратыграфічныя сьляды чалавечай актыўнасьці працягласьці 600 000 ці больш гадоў^[6] — ад раньняга палеаліту да нашых дзён^[7]. Сярод іншых значных мясьцінаў палеаліту — пячоры Кесэм і Манот. Найстарэйшыя рэшткі сучаснага чалавека, знойдзеныя па-за Афрыкай, — жыхары паўночнага Ізраілю ў пячорах Схул і Кафзэх, датаваныя 120 000 гадоў таму^[8].

Старажытны сьвет

Ханаан

У II тысячагодзьдзі да Н. Хр. зямля Ханаанская, частка якой пасьля стане Ізраілем, знаходзілася пад уладай Эгіпецкага каралеўства (к. 1550 — к. 1180).

Раньнія ізраільцяне

Першая згадка назвы Ізраіль (як ysrỉꜣr) сустракаецца на стэле Мэрнэптаха, змайстраванай для эгіпецкага фараона Мэрнэптаха (сына Рамзэса II) к. 1209 да Н. Хр.: «Ізраіль спустошаны, і ягонага семені няма»^[9].

Продкамі ізраільцянаў маглі быць сэміты, якія жылі ў Ханаане, і народы мора^[10].

Археалягічныя раскопкі знаходзяць грамады зь вёскападобнымі цэнтрамі, але меншым насельніцтвам і рэсурсамі^[11]. Вёскі мелі да 300—400 жыхароў^[12]^[13], якія займаліся сельскай гаспадаркай і жывёлагадоўляй ды былі пераважна самадастатковымі^[14]. Дзеля патрэбаў уліку існавала пісьмовасьць, нават у маленькіх паселішчах^[15].

Першыя жыдоўскія тэксты і рэлігія

У рэгіёне ўпершыню зьявілася пісьмовасьць, заснаваная на графэмным прынцыпе. Пазьней яна разьвілася ў фінікійскае пісьмо, ад якога паходзяць усе сучасныя альфабэтныя пісьмовасьці; адной зь першых такіх стаў палеажыдоўскі альфабэт, зьвесткі пра які зьяўляюцца прыкладна ля 1000 да Н. Хр.^[16] (глядзіце каляндар з Гезэру). Размоўнай мовай лічыцца біблійная жыдоўская.

У асяродзьдзі жыдоўскамоўнага насельніцтва паступова разьвіўся монатэізм — вера ў адзінага, усемагутнага, усюдыіснага Бога — якая пасьля стала вядомай як юдаізм.

Ізраіль і Юдэя

Юдэйская Біблія апісвае бесьперапыннае змаганьне ізраільцянаў зь філістымцамі, чыёй сталіцай была Газа. Паводле Бібліі, Давід запачаткаваў каралеўскую дынастыю, а ягоны сын Саламон пабудаваў Храм. Давід і Саламон шырока цытаваныя ў юдэйскіх, хрысьціянскіх ды ісламскіх тэкстах. Прыкладна ў 930 року да Н. Хр. паводле біблійнай храналёгіі, па сьмерці Саламона, Ізраіль распаўся на паўднёвае Юдэйскае каралеўства і паўночнае Ізраільскае. У Кнігах каралёў апавядаецца, што неўзабаве пасьля гэтага наехаў фараон «Шышак» і разрабаваў Ерусалім. Надпіс над брамай у Карнаку(en) (Эгіпет) апавядае пра гэты паход фараона на імя Шашэнк I^[17].

Зьвесткі пра «Дом Давідаў» выяўленыя ў двух іншых надпісах, на стэлах Тэль Дана і Мэша; апошняя — маавіцкая стэла — апісвае наезд на Мааў ізраільскага караля Амрыя ў 840 року да Н. Хр. Археалягічныя зьвесткі ж пра часы Давіда і Саламона даволі скупыя.

У 854 да Н. Хр. ізраільскі кароль Ахаў склаў хаўрус з арамэйскім валадаром Бэн Хададам II дзеля адбіцьця набегаў асырыйцаў, якіх яны адолелі ў бітве пад Каркарам (глядзіце Курхаскія стэлы)^[18]^[19]. Каля 750 да Н. Хр. Ізраіль быў зьнішчаны асырыйскім каралём Тытлагпаласарам III, зьнішчанае было і філістымскае каралеўства. Асырыйцы забралі большасьць ізраільцянаў у палон, адсюль зьявіліся «згубленыя калены Ізраілевы». Самарыцяне лічацца нашчадкамі тых, хто ацалеў пасьля асырыйскай заваёвы. У 724—722 да Н. Хр. выбухнула паўстаньне, здушанае асырыйскім каралём Саргонам II пасьля аблогі і захопу Самарыі. Саргонаў сын, Сінахерыб, ня здолеў заваяваць Юдэю. У Асірыйскіх аналах запісана, што ён разбурыў 46 умацаваных местаў і ў 701 року да Н. Хр. аблажыў Ерусалім, адступіўшы пасьля атрыманьня багатага выкупу^[20]^[21].

Сучасныя дасьледнікі лічаць, што зьбеглыя пасьля зьнішчэньня Ізраільскага каралеўства жыды прыйшлі ў Юдэю за валадараньнем караля Езэкіі (715—686 да Н. Хр.), значна разбудавалі Ерусалім і пракапалі Сылаамскі тунэль, які забясьпечваў места вадой у часе аблогі^[22]. Ад уцекачоў Юдэя атрымала новыя рэлігійныя ідэі, у выніку чаго за часам караля Ёсіі (641—619 да Н. Хр.) былі напісаныя кнігі Паўторанага Закону, Ісуса сына Нава і кнігі пра часы Давіда і Саламона.

Бабілёнскае, пэрсыдзкае, пталемэйскае і сэлеўкідзкае панаваньне (586—135 да Н. Хр.)

У 586 да Н. Хр. кароль Бабілёну Навухаданосар II захапіў Юдэю. Паводле Бібліі, ён зруйнаваў храм Саламона і вывеў жыдоў у Бабілён. Гэтая перамога занатаваная і ў Бабілёнскіх летапісах^[23]^[24]. Абедзьве крыніцы лічаць, што бабілёнскае ўварваньне стала пакараньнем за хаўрус юдэйскага караля Яхоніі з прынцыповым супернікам Бабілёну — Эгіптам. Пазьней бабілёнцы вызвалілі Яхонію (глядзіце Яхоніевы таблічкі), і, згодна зь Бібліяй і Талмудам, юдэйская каралеўская дынастыя (Давідава лінія) працягнулася ў Бабілёне (глядзіце экзылярх).

У 538 да Н. Хр. пэрсідзкі кароль Кір Вялікі заваяваў Бабілён. Пэрсы надалі паняволеным народам (у тым ліку зь Юдэі) рэлігійную свабоду (тэкст маніфэсту глядзіце ў цыліндры Кіра). Паводле жыдоўскай Бібліі, 50 000 юдэяў на чале з Зарававэлем вярнуліся ў Юдэю і адбудавалі Храм. Іншая група з 5000 на чале з Эзрам і Нэеміям вярнулася ў Юдэю ў 456 да Н. Хр, хоць нежыды зьвярталіся да Кіра, каб зашкодзіць іхняму вяртаньню. Сучасныя дасьледнікі лічаць, што ў гэты час набылі канчатковы выгляд юдэйскія вэрсіі Торы і Кніг цароў, што павяртанцы прынесьлі з Бабілёну арамейскі альфабэт, які стаў асновай сучаснага жыдоўскага пісьма. Жыдоўскі каляндар блізка падобны да Бабілёнскага і меркавана таксама зьяўляецца ў гэты час^[25].

У 333 да Н. Хр. македонскі кіраўнік Аляксандар Македонскі разьбіў Пэрсію і заваяваў гэтую зямлю. Неўзабаве ў Александрыі распачаўся першы пераклад жыдоўскай Бібліі — Сэптуагінта. Па сьмерці Аляксандра ягоныя генэралы пачалі барацьбу за заваяваныя ім тэрыторыі. Юдэя стала полем бітвы між імпэрыяй Сэлеўкідаў і Пталемейскім Эгіптам, урэшце трапіўшы пад уладу Сэлеўкідаў пасьля бітвы пад Паніюмам.

Хасманэі (140—37 да Н. Хр.)

У II стагодзьдзі да Н. Хр. сэлеўкідзкі валадар Антыёх IV Эпіфан надумаў выкараніць юдаізм на карысьць эліністычнай рэлігіі. У выніку выбухнула паўстаньне 174—135 да Н. Хр. на чале зь Юдам Макабэем (ягоная перамога адзначаецца ў часе Га-Нукі). Хада паўстаньня і вызваленьне ад грэцкага панаваньня апісаныя ў кнігах Макабэяў.

Юдэяй кіравала хасманэйская дынастыя (жыдоўскіх) сьвятароў-каралёў; разьвіліся грамадзкія рухі, асноўнымі сярод якіх былі фарысэі, садукеі і эсэны. Дзеля супрацьстаяньня эліністычнай цывілізацыі кіраўнік фарысэяў Сімяон бэн Шэтах заклаў пры дамах сходаў першыя школы^[26], адкуль бярэ пачатак рабіністычны юдаізм. Правасудзьдзе чыніў Сынэдрыён — сход рабінаў на чале з галоўным рабінам насі. Рэлігійны аўтарытэт насі быў вышэйшы нават за пасаду першасьвятара, які быў каралём за часам Макабэяў.

Хасманэі паступова пашыралі свой кантроль над рэгіёнам^[27]. У 125 да Н. Хр. хасманэйскі этнарх Ян Гірканус падпарадкаваў Ідумэю і гвалтам навярнуў усё насельніцтва ў юдаізм^[28].

Гірканусаў сын Аляксандар Янаюс наладзіў добрыя стасункі з Рымскай рэспублікай. Аднак праз пытаньне пераемнасьці ўлады пасьля Янаюса паўсталі звады між фарысеямі і садукеямі, якія дзеля ўзмацненьня зьвярнуліся па замежную дапамогу.

Рымскае панаваньне (64 да Н. Хр. — 390 па Н. Хр.)

У 64 року да Н. Хр. рымскі генэрал Пампэюс заваяваў Сырыю і ўмяшаўся ў грамадзянскую вайну ў Ерусаліме. У час аблогі Александрыі 47 року да Н. Хр. жыцьці Юліюса Цэзара і ягонай пратэжэ Клеапатры былі выратаваныя накіраваным каралём Гірканусам II 3-хтысячным жыдоўскім войскам даводцы Антыпатэра, нашчадкаў якога Цэзар пазьней зробіць каралямі Юдэі^[29].

Ірадава дынастыя і Рымская правінцыя

У 37 да Н. Хр. — 6 па Н. Хр. Юдэяй кіравала дынастыя Ірадыядаў, нашчадкаў Антыпатэра. Ірад Вялікі значна разбудаваў Храм, зрабіўшы яго адным з найбольшых рэлігійных збудаваньняў сьвету. Ерусалімскі храм атрымаў спэцыяльны дазвол не выстаўляць выяву рымскага імпэратара — адзінае падобнае рэлігійнае збудаваньне ў Рымскай імпэрыі. Для жыдоўскіх грамадзянаў імпэрыі было нададзенае вызваленьне ад сплаты падаткаў на карысьць падаткаў на храм.

У 6 року па Н. Хр. Актавіян Аўгуст зрабіў Юдэю рымскай правінцыяй, зьняўшы апошняга жыдоўскага караля, Ірада Архелая, і паставіўшы рымскага губэрнатара. Была спроба паўстаньня супраць рымскіх падаткаў на чале зь Юдам Галілейцам і паступовае нарастаньне напружанасьці між грэка-рымскім і жыдоўскім насельніцтвам на глебе намаганьняў першых уводзіць выявы імпэратара Калігулы ў сынагонах і Храме^[30]^[31].

У апошнія гады Ірадава валадараньня ў юдэйскім месьце Бэтлееме нарадзіўся Ісус, якога лічылі ці то прарокам, ці то новым каралём юдэйскім. На патрабаваньне жыдоўскіх уладаў паміж 25—35 рокамі ён быў укрыжаваны рымскім прэфэктам Понтыюсам Пілятам. Найбліжэйшыя прыхільнікі Ісуса, апосталы і Павал (5—67 рокі), працягнулі ягоную справу і заснавалі новую рэлігію — хрысьціянства. У 50 року па Н. Хр. Ерусалімскі сабор на чале з апосталам Паўлам вырашыў скасаваць жыдоўскую традыцыю абразаньня і Тору, што зрабіла маладую рэлігію больш даступнай для нежыдоў. Першым намесьнікам Ісуса Хрыста на Зямлі стаў апостал Пётар.

У 64 року першасьвятар Ісус бэн Гамла ўсталяваў рэлігійнае патрабаваньне для жыдоўскіх хлопчыкаў вучыцца чытаць з шасьцігадовага веку. Цягам наступных стагодзьдзяў гэтае патрабаваньне трывала замацавалася ў жыдоўскай традыцыі^[32].

Юдэйска-рымскія войны

У 66 року жыды Юдэі ўзьнялі антырымскае паўстаньне і абвясьцілі новую дзяржаву «Ізраіль»^[33]. Жыдоўскі лідэр і гісторык Ёзэфус апісаў тыя падзеі, у тым ліку абарону Ётапаты, аблогу Ерусаліму (69—70) і апошні адчайны супраціў пад Масадай за Элеазарам бэн Яірам (72—73).

Ёзэфус ацэньвае колькасьць памерлых у аблозе Ерусаліму ў мільён чалавек. Храм і большая частка места былі разбураныя. Большасьць хрысьціянаў, тады яшчэ адгалінаваньня юдаізму, за час паўстаньня пакінулі Юдэю. Рабінісцкі/фарысэйскі рух на чале зь Ёхананам бэн Закаі, які пярэчыў храмаваму першасьвятарству садукеяў, ацалеў, заключыўшы з Рымам мір. Па вайне жыды працягвалі сплачваць Fiscus Judaicus, сродкі якога ішлі цяпер на пабудову храма Юпітэру. У Рыме дагэтуль захавалася арка перамогі ў вайне.

З прычыны прыніжэньняў і нападаў на жыдоў па ўсёй Рымскай імпэрыі ў 115—117 роках выбухнула вялізнае паўстаньне ў Лібіі, Эгіпце, Кіпры і Мэсапатаміі. Канфлікт суправаджаўся масавымі гвалтамі з абодвух бакоў. Насельніцтва Кіпру зьменшылася настолькі, што ўлады вымушаныя былі завозіць новых пасяленцаў, а жыдам было забаронена пражываньне^[34].

У 131 року імпэратар Адрыян перайменаваў Ерусалім у «Элію Капіталіну» ды збудаваў на месцы колішняга жыдоўскага храму храм Юпітэра. Жыдам было забаронена сяліцца ў Ерусаліме (забарона дзейнічала да арабскай заваёвы), а рымская правінцыя Юдэя была перайменаваная ў Палестыну — беспрэцэндэнтнае рашэньне, не прыманае больш ні пасьля якіх іншых паўстаньняў^[35]. Адгэтуль зьявіліся тэрміны «Палестына» і «Філістыні» (у арабскай мове).

У 132—136 жыдоўскі лідэр Сымон Бар-Кохба ўзьняў яшчэ адно буйное паўстаньне супраць рымлянаў, зноў абвясьціўшы краіну «Ізраіль»^[36]. Хрысьціяне адмовіліся падтрымаць паўстаньне, і з гэтага часу юдэі сталі лічыць хрысьціянства асобнай рэлігіяй^[37]. Паўстаньне было здушанае імпэратарам Адрыянам. У часе паўстаньня сход рабінаў вызначыў, якія кнігі варта ўключыць у юдэйскую Біблію: былі выключаныя старазапаветныя апокрыфы і хрысьціянскія кнігі^[38]. Наступствам гэтага рашэньня стала страта некаторых арыгінальных юдэйскіх тэкстаў, уключна з кнігамі Макабэяў (захаваліся ў грэцкім перакладзе).

Тагачасны рабін Сымон бар Ёхай лічыцца аўтарам Захару, асноватворнай працы кабалісцкай думкі. Тым ня меней, сучасныя дасьледнікі схіляюцца да меркаваньня, што твор быў напісаны ў сярэднявечнай Гішпаніі^[39].

Пасьля жыдоўскай паразы

Па здушэньні паўстаньня Бар Кохбы рымляне выгналі жыдоў зь Юдэі, аднак не кранулі Галілею і дазволілі спадчыннаму рабіну-патрыярху (з галілейскага роду Гілеля) прадстаўляць жыдоў у стасунках з рымлянамі. Самым вядомым з гэтых рабінаў быў Юда Ганасі, якому прыпісваюць складаньне канчатковай вэрсіі Мішны (вялізнага збору юдэйскіх рэлігійных тэкстаў з тлумачэньнем Бібліі) і падвышэньне патрабаваньняў да ўзроўню адукаванасьці — ён прапанаваў залічваць непісьменных жыдоў да выгнаньнікаў. У выніку шматлікія непісьменныя жыды навярнуліся ў хрысьціянства^[40]. Найлепшыя ж выпускнікі такіх жыдоўскіх сэмінарыяў, як Шэфарам ці Бэт Шэарым, станавіліся чальцамі Сынэдрыёну^[41], які дзейнічаў сьпярша ў Цыпоры, а пасьля ў Тыбэрыі^[42]. Да паўстаньня Бар Кохбы каля ²⁄₃ жыхароў Галілеі і ¹⁄₃ прыбярэжных абласьцей былі жыдамі^[43]. У гэты пэрыяд у Галілеі было заснавана мноства сынагогаў. Аднак празь перасьлед і эканамічны крызіс у Рымскай імпэрыі жыды сталі зьяжджаць з Сырыі Палестыны ў больш талерантную пэрсыдзкую імпэрыю Сасанідаў, дзе плённа дзейнічала жыдоўская грамада Бабілёну.

Прыняцьце хрысьціянства ў Рыме

У пачатку IV стагодзьдзя імпэратар Канстантын зрабіў Канстантынопаль сталіцай Усходняй Рымскай імпэрыі і прызнаў хрысьціянства дзяржаўнай рэлігіяй. Ягоная маці Гелена выправілася ў пілігрымку ў Ерусалім (326—328) і распачала будаваньне храму Раства Хрыстовага ў Бэтлееме, храму Труны Гасподняй ды іншых ключавых цэркваў, што існуюць і дагэтуль. Эліі Капіталіне было вернутае імя Ерусалім, які стаў хрысьціянскім: жыды маглі яго наведваць, але забарона пражываньня засталася. Менавіта ў гэты час рэшткі Заходняй сьцяны Храму сталі сьвятым месцам юдаізму.

У 351—352 роках адбылося чарговае паўстаньне ў Галілеі супраць карумпаванага рымскага губэрнатара^[44]. У 362 року апошні паганскі імпэратар Юліян Апастат вырашыў адбудаваць юдэйскі Храм. Аднак па ягонай сьмерці ў бітве з пэрсамі (363) гэты праект быў спынены.

Бізантыйскае панаваньне (390—634)

У 390 року па Н. Хр. Рымская імпэрыя падзялілася, і рэгіён адышоў да (хрысьціянскай) Усходняй Рымскай імпэрыі, вядомай як Бізантыйская. У бізантыйскім хрысьціянстве панавала (грэцкая) ўсходняя праваслаўная Царква, зямельныя ўладаньні якой пашырыліся і за кошт гэтага падзелу. У V стагодзьдзі зьнікла Заходняя Рымская імпэрыя, тады хрысьціяне пачалі сяліцца ў Рымскай правінцыі Палестыне Прыме. Хрысьціянскае насельніцтва хутка вырасла, жыды складалі 10—15% і жылі збольшага ў Галілеі. Юдаізм быў адзінай дазволенай рэлігіяй, акрамя хрысьціянства, аднак паступова ўводзіліся абмежаваньні: забарона пабудовы новых храмаў, займаньня службовых пасадаў ці валоданьня рабамі. У 425, па сьмерці апошняга з насі, Гамліеля VI, быў афіцыйна распушчаны Сынэдрыён і скасаваны тытул насі. У гэты пэрыяд выбухлі некалькі паўстаньняў у Самарыі^[45], што паставіла колішнюю мільённую самарыйскую грамаду на мяжу выміраньня. У гэты час у Палестыне былі створаны сьвятыя кнігі юдаізму: Гемара (400), Ерусалімскі талмуд (500) і Пасхальная хагада.

Юдэйская мэнора, выкрадзеная рымлянамі пры разбурэньні Храму, меркавана пры рабаваньні Рыму вандаламі ў 455 року была вывезеная ў Картаген. Паводле бізантыйскага гісторыка Пракопіюса, бізантыйскае войска ў 533 адшукала яе і прывезла ў Канстантынопаль^[46].

У 611 року ў Бізантыю ўварвалася Сасанідзкая Пэрсія, і пасьля працяглай аблогі Хасраў II у 614 захапіў Ерусалім, скарыстаўшыся жыдоўскай дапамогай. Пасьля заваёвы жыды сталі панаваць у Ерусаліме. Бізантыйскі імпэратар Геракліюс тады паабяцаў жыдам аднаўленьне ў правох наўзамен на дапамогу ў вайне з пэрсамі, аднак ня выканаў дамову і, адваяваўшы Палестыну Прыму, выразаў жыдоў Палестыны^[47] і выдаў эдыкт з забаронай юдаізму ў Бізантыі.

Халіфаты (634—1099)

Згодна з мусульманскай традыцыяй, у 620 року Мухамад перажыў духоўнае падарожжа з Мэкі да «найдалейшага мячэту», месцазнаходжаньнем якога лічыцца Храмавая гара, і ў тую ж ноч вярнуўся. У 634—636 арабы заваявалі Палестыну Прыму і перайменавалі яе ў Джунд Філастын, скончыўшы тым самым забарону на пражываньне жыдоў у Ерусаліме. Найбліжэйшымі стагодзьдзямі замест хрысьціянства самай распаўсюджанай рэлігіяй стаў іслам.

З 636 да крыжовых паходаў Джундам Філястынам кіравалі сьпярша рашыдунскія халіфы з Мэдыны, пасьля ўмаядзкія з Дамаску і ўрэшце абасыдзкія халіфы з Багдаду. У 691 умаядзкі халіф Абд аль-Малік (685—705) збудаваў на Храмавай гары сьвятыню Скальны Купал. Жыды лічаць, што ў ім знаходзіцца Нарожны Камень (глядзіце таксама Сьвятая сьвятых) — найсьвяцейшая мясьціна юдаізму. У 705 на гары быў узьведзены яшчэ адзін будынак — мячэт Аль-Акса.

У VII—XI стагодзьдзях юдэйскія пісцы з Галілеі і Ерусаліму, вядомыя як масарэты, склалі канчатковы тэкст юдэйскай Бібліі — Масару.

Крыжовыя паходы і манголы (1099—1291)

Аблога Ерусаліму (1099) у першым крыжовым паходзе

У 1099 року ў выніку першага крыжовага паходу быў заняты Ерусалім і створанае каталіцкае Ерусалімскае каралеўства. Крыжакі бязладна забівалі як мусульманаў, так і жыдоў ці прадавалі іх у рабства^[48]. Забойствы жыдоў пачаліся яшчэ падчас выправы з Эўропы і працягнуліся на Сьвятой зямлі^[49].

У 1187 аюбідзкі султан Саладын разьбіў крыжакоў пад Хатынам (ля Тыбэрыі), узяў Ерусалім і большую частку каралеўства. Крыжацкая дзяржава з цэнтрам у Ацы ў моцна аслабленай форме праіснавала яшчэ стагодзьдзе.

У 1260—1291 пачаліся сутыкненьні між манголамі (пэрыядычнымі хаўрусьнікамі крыжакоў) і Мамлюкамі Эгіпту. Канфлікт спрычыніў зьбядненьне краіны і падзеньне ейнага насельніцтва. Урэшце эгіпецкі султан Кутуз здолеў разьбіць манголаў пад Айн Джалутам (ля Эйн Гароду), а ягоныя нашчадкі заваявалі крыжацкія дзяржавы. Апошняе зь іх — каралеўства Акі — пала ў 1291 року.

Мамлюцкая ўлада (1291—1517)

Мамлюкі кіравалі рэгіёнам ад ягонай заваёвы эгіпецкім султанам Бэйбарсам I (1260—1277) да 1517 року, улучыўшы яго ў склад Сырыі. У Геброне Бэйбарс забараніў жыдам маліцца ў пячоры Патрыярхаў (другая найсьвяцейшая мясьціна юдаізму); забарона захоўвалася на працягу 700 гадоў^[50].

Мамлюкі, працягваючы палітыку Аюбідаў, прынялі стратэгічнае рашэньне разбурыць узьбярэжную тэрыторыю, каб спустошыць прылеглыя месты ад Тыру на поўначы да Газы на поўдні. З мэтай абароны ад магчымых нападаў крыжакоў з мора былі разбураныя і зробленыя непрыдатнымі для пражываньня парты. З прычыны такіх дзеяньняў прыбярэжныя тэрыторыі заставаліся малалюднымі цягам стагодзьдзяў^[51].

Пасьля правалу крыжовых паходаў у Эўропе павялічыўся перасьлед і выгнаньні жыдоў. У 1290 року жыды былі высланыя з Ангельшчыны, у 1306 — з Францыі^[52]^[53]. У Гішпаніі перасьлед на разьвітую жыдоўскую грамаду суправаджаліся разанінамі і гвалтоўнымі навяртаньнямі. У час Чорнай сьмерці жыдоў забівалі па абвінавачваньні ў атручваньні студняў. Па завяршэньні хрысьціянскага адваяваньня жыды былі выгнаныя ў 1492 року з Гішпаніі, у 1497 з Партугаліі. Гэта былі найзаможнейшыя і найбольш інтэграваныя жыдоўскія супольнасьці Эўропы. Мноства жыдоў навярнуліся ў хрысьціянства, хоць шматлікія ўпотай працягвалі практыкаваць юдаізм. Таму і супраць навернутых жыдоў (незалежна ад іхняй шчырасьці) захаваліся забабоны, і жыды былі змушаныя зьяжджаць у Новы сьвет. Большасьць выгнаных гішпанскіх жыдоў перасяліліся ў Паўночную Афрыку, Польшчу, Асманскую імпэрыю і рэгіён Білад аль-Шаму, прыкладна адпаведную старажытнаму Ізраільскаму каралеўству. Жыды Папскай дзяржавы былі абавязаныя сяліцца ў гета (глядзіце «Cum nimis absurdum)». Апошняе прымусовае гета — рымскае — было скасаванае ў 1880-я рокі.

Асманская ўлада (1517—1917)

Пад Мамлюкамі тэрыторыя была правінцыяй Білад аль-Шаму (Сырыі). У 1516—1517 яе заваяваў турэцкі султан Сэлім I, і наступныя 4 стагодзьдзі яна ўваходзіла ў Асманскую Сырыю сьпярша як эялет Дамаск, пазьней як Сырыя.

У 1535—1538 Сулейман Пышны узьвёў сучасныя сьцены Ерусаліму; з рымскіх часоў муроў у Ерусаліму не заставалася. Сьцены прайшлі ўздоўж усёй гістарычнай часткі места, аднак абмінулі адзін раён, вядомы цяпер як Сыльван.

Стары ішуў

Зь Сярэдніх вякоў жыды памалу мігравалі ў Зямлю ізраільскую, гэтая плыня павялічвалася пры ўзмацненьні перасьледу. Жыды канцэнтраваліся ў Ерусаліме, Геброне, Сафэдзе і Тыбэрыі, вядомыя ў юдэйскай традыцыі як Чатыры сьвятыя месты. У XVI стагодзьдзі дзякуючы хвалі гішпанскай іміграцыі Сафэд стаў цэнтрам па вывучэньні Кабалы. Губэрнатар Тыбэрыі Ёзэф Насі намагаўся заахвочваць жыдоўскую грамаду, у прыватнасьці зь Італіі пасяляцца тут^[54]. Аднак эканамічныя праблемы і канфлікт між друзамі і асманамі прывялі да заняпаду грамады. У 1660 у выніку паўстаньня друзаў былі зруйнаваныя асноўныя месты Старога ішуву: Сафэд і Тыбэрыя^[55]^[56]. У 1663 року ў Ерусаліме пасяліўся Шабтай Цьві, якога Натан з Газы абвясьціў жыдоўскім мэсіяй. Ён сабраў вялікае кола прыхільнікаў і ў 1666 року выправіўся ў Стамбул, дзе султан вымусіў яго прыняць іслам. Зь ім навярнулася і мноства пасьлядоўнікаў, сэкта якіх існуе да цяперашняга часу пад назваю дэнмэ. У канцы XVIII стагодзьдзя мясцовы арабскі шэйх Захір аль-Умар стварыў у Галілеі de facto незалежны эмірат. Асманцы ня здолелі яго падпарадкаваць, аднак пасьля Захіравай сьмерці эмірат вярнуўся пад уладу Асманскай імпэрыі.

У 1799 Напалеон I на кароткі час акупаваў краіну і запрасіў жыдоў да стварэньня ўласнае дзяржавы. З прычыны ягонай паразы пад Акрай гэтыя пляны не былі рэалізаваныя^[57]. У 1831 року Мухамад Алі Эгіпецкі заваяваў Асманскую Сырыю і спрабаваў насяліць ейныя пустыя тэрыторыі. Супраць гэтага ў 1834 року выбухнула паўстаньне арабаў, якое прынесла мноства стратаў і з боку арабскіх сялянаў, і забойствы хрысьціянаў і юдэяў. Пасьля паўстаньня Мухамад Паша, сын Мухамада Алі, выгнаў у Эгіпет каля 10 000 тутэйшых сялянаў, замяніўшы іх ляяльнымі эгіпецкімі сялянамі і дэмабілізаванымі жаўнерамі, якіх расьсяліў па ўзьбярэжжы Асманскай Сырыі. Ягоныя суданскія войскі пасяліліся на поўначы Ярданскай даліны.

У 1838 друзы ўзьнялі новае паўстаньне. У 1839 Мозэс Монтэфіёрэ сустрэўся ў Эгіпце з Мухамэдам Пашою і дамовіўся на заснаваньне 100—200 жыдоўскіх вёсак у эялеце Дамаск Асманскае Сырыі^[58], аднак у 1840 эгіпцяне сышлі, і тэрыторыя вярнулася пад асманскую ўладу. У 1844 жыды складалі найбольшую этнічную групу ў Ерусаліме^[59], а да 1890 займелі абсалютную большасьць, аднак у цэлым па краіне налічвалі менш за 10% насельніцтва^[60]. У 1868 року асманы выгналі Багаўлу, аднаго з заснавальнікаў багаізму, у Акру, дзе ён і быў пахаваны, і новая рэлігія заснавала свой сусьветны адміністрацыйны цэнтар у суседняй Хайфе. У 1874 року ў выніку асманскай рэформы рэгіёну вакол Ерусаліму быў нададзены адмысловы статус мутасафарыяту^[61].

Зараджэньне сіянізму

У XIX стагодзьдзі жыды Заходняй Эўропы сталі атрымліваць грамадзянства і роўнасьць перад законам; ва Ўсходняй Эўропе ж шырыліся перасьледы, прававыя абмежаваньні, пагромы з забойствамі, гвалтаваньнямі і адбіраньнем маёмасьці. Палова жыдоў сьвету жылі ў Расейскай імпэрыі, дзе былі абмежаваныя ў правох і мелі сяліцца толькі ў мяжы аселасьці. На польскіх, летувіскіх, беларускіх, украінскіх тэрыторыях жыды маглі быць адзінай нехрысьціянскай меншасьцю з адрознай мовай (ідышам). Таму менавіта ў Расейскай імпэрыі пачаў разьвівацца жыдоўскі незалежніцкі рух, і мільёны жыдоў, якія зьяжджалі з Расеі (пераважна ў ЗША), разносілі нацыяналістычную ідэю па сьвеце.

У 1870 паблізу Яфы Сусьветны жыдоўскі зьвяз (Францыя) заснаваў сельскагаспадарчую школу Міквэ Ісраэль. У 1878 року эмігранты з Расеі заклалі вёску Пэтах-Тыква, у 1882 — Рышон Ле Цыён. «Расейскія» жыды стварылі рухі Білу і Хавэвэй Цыён дзеля дапамогі пасяленцам і наваствораным паселішчам, якія хацелі быць самадастактовымі, каб не залежаць ад вонкавай дапамогі (існыя ашкенаскія грамады былі сканцэнтраваныя ў Чатырох сьвятых местах, былі вельмі беднымі і жылі за кошт ахвяраваньняў з Эўропы). Новыя мігранты пазьбягалі гэтых суполак і засноўвалі маленькія сельскагаспадарчыя паселішчы. Мноства зь першых мігрантаў сыходзілі, ня здолеўшы знайсьці працу, аднак, не зважаючы на складанасьці, колькасьць заснаваных паселішчаў працягвала расьці.

Новая хваля эміграцыі суправаждалася адраджэньнем габрэйскай мовы і прываблівала жыдоў разнастайных заняткаў: рэлігійных, атэістычных, нацыяналістаў і левых сацыялістаў. У першай хвалі іміграцыі, вядомай як першая алія (1882—1903), на тэрыторыю сучаснага Ізраілю прыбылі 35 000 жыдоў. Да 1890 року жыды склалі большасьць у Ерусаліме, хоць у цэлым краіна была пераважна населеная мусульманамі (сталымі і качавымі бэдуінамі) і хрысьціянскімі арабамі.

У 1896 Тэадор Гэрцль апублікаваў кнігу «Жыдоўская дзяржава», у якой прапаноўваў вырашэньне росту антысэмітызму ў Эўропе (так званага «Жыдоўскага пытаньня») шляхам стварэньня жыдоўскай дзяржавы. У 1897 была заснаваная Сіянісцкая арганізацыя, якая на кангрэсе абвясьціла мэтай «заснаваньне дому для жыдоўскага народу ў Палестыне пад аховай міжнароднага права»^[62]. Аднак сіянізм быў сустрэты асманскімі ўладамі з падазрэньнем і ня здолеў дасягнуць папулярнасьці.

У 1904—1914 у часе другой аліі на землях цяперашняга Ізраілю пасяліліся яшчэ каля 40 000 жыдоў. У 1908 Сіянісцкая арганізацыя стварыла ў Яфе Палестынскае бюро і пачала ўводзіць палітыку сыстэматычнага засяленьня. Большасьць мігрантаў прыехалі з Расейскай імпэрыі, ратуючыся ад перасьледу. У 1909 расейскія сацыялісты заснавалі першы кібуц — Дэганія; у тым жа годзе жыхары Яфы заснавалі першы цалкам іўрытамоўны горад Агузат Баіт (цяпер Тэль Авіў). Сталі выходзіць газэты і кнігі на іўрыце, адкрывацца школы, палітычныя партыі і рабочыя прафзьвязы.

I сусьветная вайна

У Першую сусьветную вайну большасьць жыдоў была на нямецкім баку, паколькі лічыла сваім найстрашнейшым ворагам расейцаў^[63]. Вялікабрытанія старалася займець падтрымку жыдоў з розных прычынаў, у тым ліку каб забясьпечыць галасы амэрыканскіх жыдоў за ўступленьне ў вайну ЗША.

Ужо тады ў брытанскім урадзе, у тым ліку ў прэм’ер-міністра Лойда Джорджа, існавала прыхільнасьць да ідэяў сіянізму^[64]. Напрыканцы 1917 брытанскае войска выбіла туркаў з Паўднёвае Сырыі^[65], і міністар замежных справаў лорд Балфур склаў адкрыты ліст да кіраўніка сваёй партыі і лідэра жыдоўскай грамады лорда Ротшыльда. У лісьце, вядомым пад назвай Балфурская дэклярацыя 1917 году, было абвешчана, што брытанскі ўрад «станоўча разьглядзеў магчымасьць стварэньня ў Палестыне нацыянальнага дому жыдоўскай нацыі». На падставе дэклярацыі Брытанія ўзяла пад уласны кантроль палестынскія тэрыторыі, абумоўленыя пагадненьнем з францускімі арыстакратамі.

У брытанскай кампаніі браў удзел Жыдоўскі легіён, скліканы збольшага зь сіянісцкіх дабраахвотнікаў. Пазьней ён таксама ўдзельнічаў у правальнай Галіпалійскай кампаніі. Сіянісцкая шпіёнская сетка прадастаўляла брытанцам зьвесткі пра асманскія сілы.

Брытанскі мандат у Палестыне (1920—1948)

Першыя гады

Брытанскі мандат (па сутнасьці, брытанская ўлада) у Палестыне, улучна з Балфурскай дэклярацыяй, быў пацьверджаны Лігай Народаў у 1922 і набыў моц у 1923 року. Граніцы Палестыны сьпярша ўключалі цяперашнюю Ярданію, якая была выключаная Ўінстанам Чэрчылем некалькімі гадамі пазьней. Брытанія падпісала пагадненьне з ЗША (якія не ўваходзілі ў Лігу Народаў), паводле якога апошнія пацьвярджалі ўмовы Мандату.

У 1919—1923 у Палестыну пераехалі (трэцяя алія) яшчэ 40 000 жыдоў пераважна з пост-рэвалюцыйнага хаосу ў Савецкай Расеі, дзе ў той час былі забітыя каля 100 000 жыдоў^[66]. Мноства з гэтых імігрантаў, маючы досьвед вядзеньня сельскай гаспадаркі, сталі «піянэрамі» (галуцым) ў закладаньні самадастатковых паселішчаў. Дзеля сельскагаспадарчага выкарыстаньня былі асушаныя балоты Ізрэельскай даліны. Зямлю выкупіў Жыдоўскі нацыянальны фонд за кошт сабраных у замежжы сродкаў. Дзеля абароны аддаленых паселішчаў была створаная збольшага сацыялістычная падпольная жыдоўская міліцыя — Хагана («абарона»).

Перамога французаў над арабскім каралеўствам Сырыі і Балфурская дэклярацыя спрычыніла нараджэньне палестынскага нацыяналізму і паўстаньні арабаў у 1920 і 1921 роках. У адказ брытанскія ўлады ўвялі для жыдоў імігранцкія квоты. Выключэньні былі зробленыя для жыдоў, якія мелі больш за 1000 фунтаў гатоўкай (каля 100 000 фунтаў стэрлінгаў у коштах 2000 року), ці больш за 500 фунтаў для жыдоў-адмыслоўцаў. Жыдоўскае агенцтва выдавала дазволы на ўезд і разьмяркоўвала сродкі, ахвяраваныя жыдамі з-за мяжы^[67]. У 1924—1929 адбылася чацьвертая алія — прыехалі яшчэ 82 000 жыдоў з Польшчы і Вугоршчыны, дзе расьлі антысэміцкія настроі. Сярод іх было мноства прадстаўнікоў сярэдняй клясы, якія пасяліліся ў местах і закладалі невялікія прадпрыемствы ды майстэрні; тым ня меней, каля чвэрці новапрыбылых ня здолелі знайсьці працы і пазьней зьехалі. У 1923 року Пінхас Рутэнберг, колішні камісар ураду Керанскага, пабудаваў першую электрастанцыю ў Тэль Авіве. У 1925 Жыдоўскае агенцтва адкрыла Габрэйскі ўнівэрсытэт у Ерусаліме і Тэхналягічны ўнівэрсытэт у Хайфе. У 1927 року замест эгіпецкай валюты брытанскія ўлады ўвялі ў Мандаце палестынскі фунт^[68].

З 1928 року галоўным выканаўчым органам (ішувам) жыдоўскай грамады Палестыны стала дэмакратычна абраная Жыдоўская народная рада(he), куды ўвайшлі таксама прадстаўнікі не-сіяністаў. З часам ЖНР пераняла вырашэньне пытаньняў адукацыі, аховы здароўя і бясьпекі. З брытанскага дазволу ішуў увёў уласныя падаткі^[69] і адкрыў паслугі для жыдоўскага насельніцтва^[70].

У 1929 усчаліся спрэчкі наконт Котэлю — вузкага праходу, дзе жыдам было забаронена карыстацца крэсламі ці іншай мэбляй (а мноства пілігрымаў былі старымі). Муфтый назваў яго мусульманскай уласнасьцю, а жыды нібыта намагаюцца завалодаць Храмавай гарой. Праз агульную непрыязнасьць у жніўні 1929 року ўсчаліся забурэньні, асноўнымі ахвярамі якіх стала даўняя жыдоўская грамада Геброну, якая ў выніку перастала існаваць. Гэта стала штуршком да заснаваньня ў 1931 року правымі сіяністамі ўласнай міліцыі — Нацыянальнай вайсковай арганізацыі, ці «Эцэлю».

Кожная зь сіянісцкіх партыяў — Агульныя сіяністы, Мізрахі, Сацыялістычныя сіяністы — намагаліся засноўваць уласныя ўстановы аховы здароўя, адукацыйныя, спартовыя, фундаваныя зь мясцовых падаткаў і ахвяраваньняў (паколькі брытанская адміністрацыя не выдаткоўвала на гэтыя патрэбы сродкаў).

Рост жыдоўскай іміграцыі

У 1933 року Жыдоўскае агенцтва і нацысты заключылі дамову пра пераезд, паводле якой 50 000 жыдоў маглі зьехаць у Палестыну. Наўзамен на канфіскаванае жыдоўскае майно нацысты дазволілі арганізацыі па пераезьдзе выкупіць нямецкіх тавараў на суму 14 мільёнаў фунтаў (якія выдавалі імігрантам у кампэнсацыю). Нацысты не дазвалялі жыдам пры выезьдзе браць з сабой будзь-якія грошы ці больш чым дзьве валізкі. Дамова была супярэчлівая, і ейны падпісант ад сацыялістычных сіяністаў Хаім Арлазораў быў забіты ў Тэль Авіве ў 1933 року. Доўгі час ягонае забойства было яблыкам разладу між левымі і правымі сіяністамі. Паколькі Арлазораў быў каханкам Магды Рыцшэль перад ейным шлюбам зь Ёзэфам Гёбэльсам^[71], зьявіліся меркаваньні, што ён быў забіты нацыстамі, аднак якія-кольвек дакумэнтальныя пацьверджаньні гэтай вэрсіі адсутнічаюць^[72]. Гэтая плыня іміграцыі (і пастаўленыя Хааварай тавары) дапамаглі ў разьвіцьці эканомікі Палестыны. У Хайфе быў збудаваны порт і нафтаперапрацоўчы завод, а таксама пачалася індустрыялізацыя сельскагаспадарчай эканомікі краіны.

У 1929—1938 у Палестыну прыбылі 250 000 жыдоў (Пятая алія). Пасьля таго, як за 1933—1936 рокі ўехалі 174 000 імігрантаў, брытанскія ўлады абмежавалі міграцыю. Большасьць прыбылых былі прафэсіяналамі з Эўропы, дзе працавалі дактарамі, юрыстамі, прафэсарамі і інш. Нямецкія архітэктары баўгаўснай школы зрабілі Тэль Авіў адзіным местам сьвету з чыста баўгаўснымі мікрараёнамі, а Палестына мела ў той час найбольшы адсотак дактароў у пераліку на душу насельніцтва ў сьвеце.

З распаўсюджаньнем фашысцкіх рэжымаў у Эўропе шырылася дыскрымінацыя жыдоў, якіх пазбаўлялі грамадзянскіх і эканамічных правоў. Антысэміцкія сілы прыйшлі да ўлады ў Польшчы^[73], Вугоршчыне, Румыніі і, пасьля анэксіі Аўстрыі і Чэхаславаччыны, у марыянэткавых Харватыі і Славаччыне.

Арабскае паўстаньне і Белая кніга

Жыдоўская іміграцыя і нацысцкая прапаганда спрычынілі шырокамаштабнае пераважна нацыяналістычнае арабскае паўстаньне ў Палестыне, закліканае спыніць брытанскае панаваньне. Кіраўнік Жыдоўскага агенцтва, Давыд Бэн-Гурыён, у адказ на паўстаньне ўвёў палітыку «самаўстрыманьня» і ігнараваньня правакацыяў, каб пазьбегнуць расколу грамадзтва. Нязгодная з гэтым рашэньнем групоўка «Эцэль» выйшла з Хаганы.

Брытанскія ўлады адрэагавалі на паўстаньне адкрытым расьсьледаваньнем (1936—1937), якое рэкамэндавала стварэньне выключна жыдоўскай тэрыторыі ў Галілеі і на заходнім беразе (зь неабходнасьцю перасяленьня 225 000 арабаў); астатняя тэрыторыя мусіла стаць арабскай. Прапанова была не прынятая правадырамі палестынскіх арабаў, паўстаньне ўзнавілася, і плян быў прызнаны брытанцамі непрацоўным^[74]^[75].

У 1938 ЗША склікала міжнародную канфэрэнцыю, каб вырашыць пытаньне зь вялікай колькасьцю жыдоў, якія намагаліся выехаць з Эўропы. Брытанія не дала магчымасьці выступіць прадстаўнікам з Палестыны^[76]. Ніводная краіна-ўдзельніца канфэрэнцыі не вырашылася прыняць уцекачоў, Вялікабрытанія вырашыла закрыць і міграцыю ў Палестыну; нацысты прапанавалі ўласнае рашэньне: вывезьці ўсіх жыдоў з Эўропы на Мадагаскар.

У 1939 Брытанія выдала «Белую паперу» з рэкамэндацыяй стварэньня ў 10-гадовы пэрыяд незалежнай Палестыны, кіраванай супольна арабамі і жыдамі. Папера пастанаўляла прыняць у 1940—1944 роках 75 000 жыдоўскіх эмігрантаў, пасьля чаго на міграцыю будзе патрэбная згода арабскага боку. Як арабскае, так і жыдоўскае кіраўніцтва не прыняло Белую паперу. У сакавіку 1940 року брытанскі вярхоўны камісар выдаў эдыкт з забаронай жыдам набываць землі на 95% тэрыторыі Палестыны. Жыды заняліся нелегальнай іміграцыяй (Алія бэт), арганізаванай Масадам ЛеАліёй Бэт ды Іргунам. У 1939—1945 толькі малая частка жыдоў здолела зьбегчы з Эўропы; Брытанія накіроўвала ўсіх затрыманых на Маўрыцы.

II сусьветная вайна і Галакост

У II сусьветную вайну Жыдоўскае агенцтва вырашыла заснаваць войска, якое б магло ваяваць разам з брытанскай арміяй. Чэрчыль падтрымаў прапанову, аднак з-за нязгоды брытанскага войска і апазыцыі быў вымушаны адмовіцца. На запатрабаваньне брытанскіх уладаў колькасьць жыдоўскіх вайскоўцаў мусіла адпавядаць колькасьці арабскіх^[77], аднак за брытанцаў ваявала невялікая іх колькасьць, а палестынскі лідэр, муфтый Ерусаліму, падтрымліваў нацысцкую Нямеччыну.

У траўні 1941 року дзеля абароны Ішуву ад плянаванага ўварваньня гітлераўскай кааліцыі праз Паўночную Афрыку быў заснаваны Пальмах. Брытанскія ўлады адмовіліся забясьпэчыць жыдоў зброяй нават тады, калі сілы Ромэля прасоўваліся па Эгіпце ў чэрвені 1942 (з намерам акупацыі Палестыны). Нягледзячы на незадаволенасьць брытанскай палітыкай, Жыдоўскае агенцтва заклікала палестынскую моладзь запісвацца ў брытанскую армію. За час вайны ў брытанскіх шэрагах ваявалі 30 000 палестынскіх жыдоў^[78] і 6000 арабаў. У чэрвені 1944 брытанцы пагадзіліся стварыць Жыдоўскую брыгаду, якая ваявала ў Італіі.

Агулам у войсках хаўрусьнікаў ваявалі 1,5 мільёна жыдоў. Толькі ў адной Савецкай арміі загінулі 200 000 жыдоў^[79]. Пазьней мноства з гэтых вэтэранаў стануць на абарону Ізраілю.

У 1939—1945 нацысты пачалі зьнішчаць жыдоў у Эўропе. У Галакосьце загінулі каля 6 мільёнаў жыдоў, чвэрць зь якіх складалі дзеці. Польскія і нямецкія жыды, якія складалі вялікую частку сусьветнай даваеннай грамады, былі вынішчаныя цалкам. Большую ролю пасьля разгрому эўрапейскай суполкі сталі адыгрываць сэфарды і мізрахі.

Нелегальная жыдоўская іміграцыя і бунты

Брытанская імпэрыя значна саслабела ў вайне. Вайна на Сярэднім Усходзе дала разуменьне таго, што Брытанія залежная ад арабскай нафты. Брытанскія кампаніі кантралявалі ірацкую нафту, і Брытанія кіравала Кувэйтам, Бахрэйнам і Эміратамі. Неўзабаве пасьля перамогі парлямэнцкія выбары выйграла Лейбарысцкая партыя. Раней лейбарысты на зьездах заклікалі да абвяшчэньня ў Палестыне жыдоўскай дзяржавы, аднак пасьля прыходу да ўлады вырашылі прытрымлівацца палітыкі Белай паперы 1939 року^[80].

Нелегальная іміграцыя (Алія Бэт) стала для жыдоў асноўным спосабам уезду ў Палестыну. Гэтым займалася створаная колішнімі партызанамі і паўстанцамі гета арганізацыя Брыха («палёт»), якая кантрабандна правозіла вызваленых вязьняў канцлягероў з Усходняй Эўропы ў міжземнаморскія порты, адкуль чоўнамі дастаўляла іх у блякаваную брытанцамі Палестыну. Адначасна ў Палестыну сталі прарывацца жыды з арабскіх краінаў. Нягледзячы на спробы брытанцаў стрымаць іміграцыю, за 14 гадоў Аліі Бэт у Палестыну ўехалі больш за 110 000 жыдоў. Да канца Другой сусьветнай вайны жыды склалі ў Палестыне 33% насельніцтва^[60].

Неўзабаве сіяністы распачалі партызанскую вайну з мэтай здабыцьця незалежнасьці. Найбольшая падпольная міліцыя, Хагана, разам з Эцэлем і бандай Стэрна ўтварыла аб’яднаны рух дзеля барацьбы з брытанцамі. У чэрвені 1946, пасьля выпадкаў жыдоўскага сабатажу, брытанцы правялі апэрацыю «Агата», арыштаваўшы 2700 жыдоў, у тым ліку і кіраўніцтва Жыдоўскага агенцтва.

Пасьля пагрому ў польскіх Кельцах (ліпень 1946) пачалася хваля эміграцыі вязьняў Галакосту. У 1945—1948 з Польшчы зьехалі 100 000—120 000 жыдоў. Іхняму ад’езду дапамагалі польскія сіянісцкія дзеячы пад эгідай напаўлегальнай арганізацыі «Брыха»^[81]. Яна займалася таксама арганізаванай эміграцыяй жыдоў з Румыніі, Вугоршчыны, Чэхаславаччыны і Югаславіі. Затрыманых пры спробе пранікненьня ў Палестыну жыдоў брытанскія ўлады ўтрымлівалі ў лягерох Атліт і на Кіпры. Большай часткай сюды траплялі ацалелыя ў Галакосьце жыды, у тым ліку дзеці і сіроты. У адказ на боязь кіпраўскіх уладаў, што жыды могуць застануцца назаўжды (бо ня мелі дакумэнтаў) брытанцы сталі прапускаць уцекачоў у Палестыну па 750 чалавек у месяц.

Аб’яднаны жыдоўскі рух супраціву спыніўся ў ліпені 1946 року пасьля таго, як Эцэль узарваў штаб-кватэру брытанскай арміі ў гатэлі «Кароль Давід», забіўшы 91 чалавека. Пасьля гэтага ў Тэль Авіве была ўведзеная камэнданцкая гадзіна, сьледзтва дапытала больш за 120 000 жыдоў (амаль 20% усяго жыдоўскага насельніцтва Палестыны). Кангрэс ЗША раскрытыкаваў брытанскую рэакцыю і прыпыніў пазыкі, патрэбныя дзеля аднаўленьня пасьляваеннай Брытаніі. Да 1947 року лейбарысцкі ўрад быў гатовы вынесьці палестынскае пытаньне на абмеркаваньне навастворанай Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў.

Плян ААН па падзеле Палестыны

2 красавіка 1947 року Вялікабрытанія запатрабавала вынясеньня палестынскага пытаньня на Генэральную Асамблею ААН^[82]. Дзеля падрыхтоўкі справаздачы па палестынскім пытаньні Генэральная Асамблея заснавала Спэцкамісію па Палестыне (UNSCOP)^[83]. У ліпені 1947 UNSCOP наведала Палестыну і сустрэлася з жыдоўскай і сіянісцкай дэлегацыямі. Арабскі вярхоўны камітэт байкатаваў сустрэчы. Падчас візыту брытанскі дзяржсакратар замежных справаў Эрнэст Бэвін запатрабаваў, каб карабель нелегальных мігрантаў, «Выхад», быў адпраўлены назад у Эўропу. Пасажыраў карабля брытанскія вайскоўцы высадзілі ў Гамбургу.

Большасьць камісараў UNSCOP прапанавала^[82] стварэньне «незалежнай арабскай дзяржавы, незалежнай жыдоўскай дзяржавы і места Ерусаліму», які будзе кіравацца «міжнароднай апякунчай сыстэмай»^[84]. 29 лістапада 1947 Рэзалюцыяй 181 (II) Генэральная Асамблея ўхваліла справаздачу UNSCOP зь некаторымі зьмяненьнямі^[85]. Плян таксама заклікаў брытанскія ўлады дазволіць «значную» жыдоўскую міграцыю да 1 лютага 1948^[85].

Ані Брытанія, ані Рада бясьпекі ААН не прадпрынялі дзеяў па ўвасабленьні рэзалюцыі ў жыцьцё, і Вялікабрытанія працягнула затрымліваць жыдоў, якія накіроўваліся ў Палестыну. Баючыся, што падзел краіны пашкодзіць брытанска-арабскім стасункам, Вялікабрытанія адмовіла прадстаўнікам ААН ва ўезьдзе ў Палестыну ў пэрыяд ад прыняцьця Рэзалюцыі 181 (II) да сканчэньня дзеяньня брытанскага мандату^[86]. Апошнія брытанскія войскі пакінулі Палестыну ў траўні 1948 року, аднак на Кіпры Вялікабрытанія ўтрымлівала жыдоў «баяздольнага веку» ды іхнія сем’і да сакавіка 1949^[87].

Грамадзянская вайна

Рашэньне Генэральнай Асамблеі ААН не задаволіла арабскую супольнасьць, сутычкі з жыдоўскай грамадой перарасьлі ў грамадзянскую вайну. З студзеня 1948 року ў баявых дзеяньнях сталі браць удзел узброеныя фармаваньні Арабскай вызвольнай арміі з Сырыі. Яны занялі Галілею і Самарыю^[88], а з Эгіпту ўвайшлі некалькі сотняў баевікоў арміі Сьвятой вайны Абд аль-Кадыра аль-Хусэйні. Наняўшы некалькі тысячаў дабраахвотнікаў, ён арганізаваў блякаду 100 000 жыдоўскіх насельнікаў Ерусаліму^[89]. Ішуў спрабаваў прабіцца ў места з канвоем са 100 бронеаўтамабіляў, аднак амаль беспасьпяхова. Да сакавіка амаль усе браневікі Хаганы былі зьнішчаныя, блякада працягвалася, загінулі сотні баевікоў Хаганы, якія спрабавалі трапіць у Ерусалім^[90].

Пасьля таго, як з Хайфы, Яфы, Ерусаліму і пераважна жыдоўскіх тэрыторыяў на ўсход Палестыны ці ў іншыя краіны зьехалі каля 100 000 арабаў^[91], ЗША адмовілася ад падтрымкі пляну падзелу Палестыны. Вялікабрытанія, аднак, 7 лютага 1948 року вырашыла падтрымаць анэксію арабскай часткі Трансьярданіяй.

Давыд Бэн-Гурыён рэарганізаваў Хагану і ўвёў абавязковую воінскую павіннасьць. Служыць у войску мелі як хлопцы, так і дзяўчаты. Дзякуючы сабраным Голдай Мэір у ЗША ахвяраваньням і рашэньню Сталіна падтрымаць сіяністаў, палестынскія жыды змаглі набываць узбраеньні ва Ўсходняй Эўропе.

Бэн-Гурыён даручыў Ігаелю Ядыну распрацаваць плян дзеяньняў на выпадак інтэрвэнцыі арабскіх дзяржаваў. У выніку зьявіўся плян Далет, які прадугледжваў пераход Хаганы ад абарончых дзеяньняў да наступу дзеля ўтрыманьня тэрытарыяльнай цэласнасьці Ізраілю. Так былі занятыя Тыбэрыя, Хайфа, Сафэд, Бэйт Шэан, Яфа і Ака, адкуль зьбеглі больш за 250 000 арабаў. У гэтай сытуацыі кіраўнікі суседніх дзяржаваў прынялі рашэньне пра ўварваньне.

14 траўня 1948, пасьля сыходу з Хайфы апошніх брытанскіх сілаў, Жыдоўская народная рада ў будынку Тэль Авіўскага музэю абвясьціла стварэньне жыдоўскай дзяржавы ў Ізраільскай зямлі, якая будзе называцца Дзяржавай Ізраіль^[2].

Дзяржава Ізраіль (з 1948)

Вайна за незалежнасьць

Адразу пасьля абвяшчэньня Ізраілю лідары абодвух звышдзяржаваў — Гары Труман і Ёсіф Сталін — прызналі новую дзяржаву. Чальцы Лігі арабскіх дзяржаваў — Эгіпет, Трансярданія, Сырыя, Лібан і Ірак — адрынулі плян ААН і заявілі права самавызначэньня арабаў па ўсёй Палестыне. На наступны ж дзень пасьля дэклярацыі Ізраільскай незалежнасьці арабскія дзяржавы ўвялі свае войскі на тэрыторыю колішняга Брытанскага мандату, распачаўшы першую араба-ізраільскую вайну. Арабскія дзяржавы валодалі цяжкім узбраеньнем (у той час як жыдоўскія сілы не маглі іх мець, ня маючы дзяржавы) і спачатку перайшлі ў наступ. 29 траўня 1948 брытанцы ініцыявалі прыняцьце Радай Бясьпекі ААН рэзалюцыі па ўвядзеньні эмбарга на пастаўкі зброі ў рэгіён. Чэхаславаччына парушыла рэзалюцыю, паставіўшы Ізраільскай дзяржаве неабходнае цяжкае ўзбраеньне і самалёты, падобныя тым, якія мелі арабскія інтэрвэнты (пераважна брытанскай вытворчасьці). 11 чэрвеня набыла моц абвешчанае ААН месячнае замірэньне.

З абвяшчэньнем незалежнасьці Хагана была пераўтвораная ў Сілы абароны Ізраілю (ААІ). Пальмах, Эцэль і Лехі былі абавязаныя спыніць самастойныя апэрацыі і далучыцца да ізраільскай арміі. У пэрыяд замірэньня Эцэль спрабаваў увезьці прыватным караблём «Альталенай» у Ізраіль зброю. Пасьля адмовы перадаць зброю ўраду Бэн-Гурыён загадаў затапіць судзіну. У сутычцы загінулі некалькі чальцоў Эцэлю.

У наваствораную дзяржаву працягнулі прыбываць жыдоўскія імігранты, сярод якіх было шмат вэтэранаў вайны і ахвяраў Галакосту, мноства зь якіх папоўнілі шэрагі ААІ.

Зь ліпеня Ізраіль паступова пачаў вяртаць захопленыя арабамі ў пачатку вайны тэрыторыі, пасьля выбіў арабскія войскі і нават заваяваў тэрыторыі, уключаныя ў меркаваную зону ўплыву арабскай дзяржавы. Да канца лістапада былі заключаныя хісткія замірэньні між ізраільцянамі, сырыйцамі і лібанцамі. 1 сьнежня кароль Абдула абвясьціў унію Трансярданіі з арабскай Палестынай на заходнім беразе Ярдану; анэксію прызнала толькі Вялікабрытанія.

Мірныя пагадненьні

Ізраіль заключыў пагадненьні пра спыненьне вагню з Эгіптам (24 лютага), Лібанам (23 сакавіка), Ярданіяй (3 красавіка) і Сырыяй (20 ліпеня). Мірных пагадненьняў не падпісвалі. Пасьля набыцьця моцы дамоваў пра пастаяннае спыненьне вагню былі ўсталяваныя новыя граніцы Ізраілю, вядомыя пазьней пад назовам Зялёнай лініі. Арабскія дзяржавы не прызналі гэтыя граніцы. ААІ авалодала Галілеяй, Езрээльскай далінай, Заходнім Ерусалімам, узьбярэжнай раўнінай і Нэгевам. Пад кантролем Сырыі захавалася паласа тэрыторыі ўздоўж Галілейскага мора, паводле Пляну аддазеная жыдоўскай дзяржаве; Лібія заняла невялікую частку зямлі ў Рош ГаНікры; у Эгіпта засталіся сэктар Газа і аточаныя на ізраільскай зямлі войскі. Ярданскія сілы засталіся на Заходнім беразе, дзе і прадугледжвала брытанскае рашэньне.

Пасьля спыненьня вагню Брытанія вызваліла больш за 2000 жыдоў, утрымваных на Кіпры, і прызнала Дзяржаву Ізраіль. 11 траўня 1949 Ізраіль быў прыняты ў чальцы ААН^[92]. З 650 000 насельнікаў Ізраілю ў канфлікце загінулі каля 6000 мужчын і, жанчын, у тым ліку 4000 жаўнераў ААІ. Паводле ацэнак ААН, за 1947—1949 рокі 726 000 палестынцаў уцяклі ці былі выгнаныя ізраільцянамі^[93]. Толькі ў Ярданіі ўцекачы атрымалі прымальныя ўмовы пражываньня. У сьнежні 1949 ААН на прапанову Брытаніі стварыла Агенцыю па дапамозе палестынскім бежанцам — найвялікшую агенцыю ААН і адзіную, якая займаецца справамі асобных людзей.

1948—1955: Бэн-Гурыён I; Шарэт

Пасьля спыненьня вагню 120-месны парлямэнт — Кнэсэт — пераехаў з Тэль Авіву ў Ерусалім. У студзені 1949 адбыліся першыя ягоныя выбары, перамогу на якіх атрымалі сацыялістычна-сіянісцкія партыі Мапаі і Мапам (адпаведна 46 і 19 месцаў). Лідэр Мапаі, Давыд Бэн-Гурыён, стаў прэм’ер-міністрам. Кнэсэт абраў першага прэзыдэнта (збольшага цырыманіяльнага) Хаіма Вайцмана. Дзяржаўнымі мовамі былі зацьверджаныя іўрыт і арабская. Да 1977 року ў ізраільскай палітыцы пераважалі працоўна-сіянісцкія партыі, эканоміка трымалася сацыялістычнага кірунку.

За тры гады (1948—1951) жыдоўскае насельніцтва Ізраілю павялічылася ўдвая дзякуючы іміграцыі, што аказала значны ўплыў на ізраільскае грамадзтва^[94]. З 700 000 жыдоў, прыбылых у гэты пэрыяд^[95], каля 300 000 эмігравалі з Азіі ды Паўночнае Афрыкі (жыдоўскі выхад з арабскіх і мусульманскіх краінаў)^[96]. Зь іх найбольшую групу (больш за 100 000) склалі ірацкія жыды. Астатнія імігранты прыбылі з Эўропы, у тым ліку больш за 270 000 — з Усходняй^[97].

У 1950 року Кнэсэт прыняў Закон аб вяртаньні, які дазваляў усім жыдам, асобам з жыдоўскімі каранямі й іхнім сужэнцам сяліцца ў Ізраілі і атрымліваць грамадзянства. Таго ж году 50 000 емэнскіх жыдоў (99%) былі таемна вывезеныя ў Ізраіль. У 1951 ірацкія жыды атрымалі часовы дазвол на выезд, чым скарысталіся 120 000 (больш за 90%). Жыды пакінулі таксама Лібан, Сырыю і Эгіпет. Да канца 60-х рокаў каля 500 000 жыдоў пакінулі Альжыр, Марока ды Туніс. За дваццаць гадоў 850 000 жыдоў з арабскіх дзяржаваў (99%) пераехалі ў Ізраіль (680 000), Францыю, Амэрыку^[98]. У арабскіх дзяржавах цяпер пражывае каля 9000 жыдоў, 75% зь іх — у Марока, 15% — у Тунісе.

За 1948—1958 рокі колькасьць насельніцтва Ізраілю вырасла з 800 000 да двух мільёнаў чалавек. Стаў адчувацца недахоп прадуктаў, адзеньня, мэблі — пэрыяд, вядомы як эканомія (Ткуфат гаЦэна). Большасьць навапрыбылых імігрантаў былі ўцекачамі бяз грошай і маёмасьці; іх сялілі ў часовых лягерох — ма’абарот. Да 1952 больш за 200 000 мігрантаў жылі ў падобных умовах. Ізраілю паступала фінансавая дапамога прыватнымі ахвяраваньнямі галоўным чынам з ЗША. З-за недастачы сродкаў Бэн-Гурыён вырашыў заключыць рэпарацыйнае пагадненьне з Заходняй Нямеччынай. Падчас абмеркаваньня пагадненьня ў Кнэсэце паліцыя была вымушаная ахоўваць будынак парлямэнту ад 5000 пратэстоўцаў^[99]. Наўзамен на адкрыцьцё дыпляматычных дачыненьняў Ізраіль атрымаў выплаты сумай некалькі мільярдаў марак.

У 1949 была ўведзеная абавязковая бясплатная адукацыя для ўсіх грамадзянаў да 14-гадовага веку. У 1953 адукацыя замест партыйнай стала дзяржаўнай сэкулярнай, таксама была створаная артадаксальная сыстэма адукацыі.

У першыя гады існаваньня Ізраіль трымаўся нэўтральнай пазыцыі датычна абодвух звышдзяржаваў. Аднак у 1952 року ў Маскве пачаўся антысэміцкі судовы працэс па справе жыдоўскіх дактароў, абвінавачаных у спробе атручэньня Сталіна; пасьля падобны працэс адбыўся ў Чэхаславаччыне. Гэта, а таксама неўключэньне Ізраілю ва ўдзельнікі Бандунскай канфэрэнцыі дзяржаваў недалучэньня скончылі ізраільскую палітыку нэўтральнасьці. 19 траўня 1950 Эгіпет паведаміў пра закрыцьцё Суэцкага каналу для ізраільскіх судзінаў. У 1952 у выніку путчу ўладу ў Эгіпце захапіў Абдэль Насэр. ЗША намагалася падтрымліваць блізкія стасункі з рэжымамі Насэра і саудаўскага Ібна. У адказ на дыпляматычную ізаляцыю Ізраіль наладзіў дачыненьні з новаабвешчанымі дзяржавамі Афрыкі^[100] і Францыяй, задзейнічанай у Альжырскай вайне.

Пасьля выбараў 1955 року кааліцыйны левы ўрад узначаліў Машэ Шарэт. У 1953—1956 роках адбываліся сутычкі з арабамі ўздоўж ізраільскіх граніцаў і напады спансаваных эгіпцянамі палестынскіх фэдаінаў з акупаванага сэктару Газа, на што Ізраіль адказваў контратакамі^[101]. У 1954 Армія абароны Ізраілю атрымала на ўзбраеньне аўтаматы Ўзі.

На даручэньне ізраільскай дзяржавы археоляг і генэрал Ігаель Ядын выкупіў скруткі Мёртвага мора. Цяпер калекцыя захоўваецца ў Сьвятыні Кнігі Ізраільскага музэю.

Урад Шарэта сышоў у адстаўку пасьля раскрыцьця справы Лавона спробы Ізраілю падарваць амэрыкана-эгіпецкія стасункі. Плян праваліўся, калі былі арыштаваныя агенты, якія закладалі бомбы ў месцах пражываньня амэрыканцаў^[102]. Пасьля адстаўкі Машэ Шарэта ў крэсла прэм’ер-міністра вярнуўся Бэн-Гурыён.

1955—1963: Бэн-Гурыён II

У 1956 усё больш прасавецкі эгіпецкі прэзыдэнт Насэр абвясьціў пра нацыяналізацыю Суэцкага каналу (уласнасьці Брытаніі з Францыяй), які для Эгіпту быў асноўнай крыніцай паступленьня валюты. Таксама Эгіпет блякаваў Акабскую затоку, перакрыўшы Ізраілю выхад у Чырвонае мора. Ізраіль падпісаў у Сэўры сакрэтны пратакол з Францыяй па каардынацыі вайсковых апэрацыяў супраць Эгіпту. Брытанія з Францыяй таемна пачалі падрыхтоўку апэрацыі яшчэ раней і чакалі падставы для акупацыі Суэцкага каналу.

29 кастрычніка ізраільскія войскі пад даводзтвам генэрала Машэ Даяна атакавалі Эгіпет. 30 кастрычніка Вялікабрытанія і Францыя па папярэдняй дамоўленасьці заклікалі абодва бакі спыніць канфрантацыю і адысьці ад каналу, каб прапусьціць да яго брытанска-францускія сілы. Эгіпет чакана адмовіўся, і тады хаўрусьнікі 31 кастрычніка нанесьлі авіяўдары па эгіпецкіх ВПС. Да 5 лістапада ізраільцяне занялі Сынай, тады ж пачалося ангельска-францускае ўварваньне. У ААН СССР і ЗША разам асудзілі дзеяньні Ізраілю, Вялікабрытаніі ды Францыі, якія 7 лістапада вымушаныя былі спыніць апэрацыю.

На запыт Эгіпту ААН накіравала ў зону канфлікту 6000 міратворцаў з 10 дзяржаваў — першае выкарыстаньне міратворчых сілаў ААН у гісторыі. 15 лістапада была вызначаная граніца падзелу ізраільскіх і эгіпецкіх войскаў па Сінаі. Пасьля атрыманьня гарантыяў ад ЗША на досяг да Суэцкага каналу, свабоднага праходу Акабскай затокай і прадпрыняцьця Эгіптам мераў па спыненьні палестынскіх наездаў з Газы Ізраіль адышоў да Нэгеву^[103]. На практыцы Суэцкі канал застаўся закрытым ад ізраільскіх судзінаў. Канфлікт засьведчыў сканчэньне заходнеэўрапейскага панаваньня на Сярэднім Усходзе.

Насэр, перамогшы на палітычным полі, стаў пераможцам канфлікту, аднак ізраільскае войска пераканалася, што здольнае абысьціся без дапамогі брытанцаў ці французаў і можа захапіць Сынайскую паўвыспу за некалькі дзён. Ізраільскае палітычнае кіраўніцтва прыняло пад увагу, што абмежаванае ў часе правядзеньня вайсковых апэрацыяў, бо пасьля міжнароднага ціску Ізраіль будзе зьвязаны ў дзеяньнях.

У 1956 року дзьве сучасныя артадаксальныя сіянісцкія партыі, Мізрахі і Хапаэль ХаМізрахі, аб’ядналіся ў Нацыянальную рэлігійную партыю. Яна будзе ўваходзіць у кожны ізраільскі ўрад да 1992 року.

У 1959 — пачатку 1960-х узнавіліся канфлікты ўздоўж ізраільскай граніцы. Арабская ліга працягвала эканамічны байкот, ды яшчэ паўсталі спрэчкі што да водных правоў у басэйне ракі Ярдан. З савецкай падтрымкай арабскія дзяржавы, асабліва Эгіпет, працягвалі нарошчваць свае войскі. Асноўным пастаўцам вайсковай тэхнікі Ізраілю была Францыя.

Амэрыканская кінахроніка суду над Адольфам Айхманам

У траўні 1960 року ізраільская выведка выявіла ў Аргентыне Адольфа Айхмана, аднаго з кіраўнікоў нацысцкага Галакосту, пасьля чаго вывезла яго ў Ізраіль. На судовым працэсе ён быў прызнаны вінаватым і асуджаны на сьмерць. Ягонае павешаньне ў 1962 року стала адзіным сьмяротным прысудам у Ізраілі.

У 1962 Масад пачаў забойствы нямецкіх ракетных інжынэраў, якія працавалі над эгіпецкай ракетнай праграмай. Бэн-Гурыён асудзіў гэтыя дзеяньні, і кіраўнік Масаду Ісэр Харэль сышоў у адстаўку^[104]. У 1963 Бэн-Гурыён ізноў сышоў з-за справы Лавона, і новым лідэрам Мапаі ды прэм’ер-міністрам стаў Леві Эшколь.

1963—1969: Эшколь

У 1963 Ігаель Ядын распачаў раскопкі Масады. У 1964 Эгіпет, Ярданія ды Сырыя стварылі аб’яднанае вайсковае камандаваньне. Ізраіль скончыў працы па правядзеньні дзяржаўнага водаправоду з ракі Ярдан на поўдзень краіны, каб засяліць пустыню Нэгеў. Арабы паспрабавалі перанакіраваць рэчышча Ярдану, што прывяло да нарастаньня канфлікту між Ізраілем і Сырыяй^[105].

У 1966 року Францыя, якая была асноўным пастаўцом Ізраілю ўзбраеньняў, сышла з Альжыру, і Шарль дэ Голь спыніў вайсковы гандаль зь Ізраілем (не вярнуўшы грошы, заплачаныя за 50 самалётаў)^[106]. 5 лютага 1966 ЗША ўсклалі на сябе выкананьне абавязкаў Францыі ды ФРН «дзеля падтрымкі вайсковай стабільнасьці» на Сярэднім Усходзе.

17 траўня 1967 Сырыя, Эгіпет і Ярданія вывелі войскі на ізраільскія граніцы, а Эгіпет перакрыў для ізраільскіх судзінаў Тыранскія пратокі. Насэр пад пагрозай поўнамаштабнай вайны запатрабаваў вываду зь Сінаю Надзвычайных сілаў ААН. Сырыя, Эгіпет і Ярданія падпісала абарончыя дамовы з Іракам; вайсковую падтрымку Эгіпту выказаў таксама Альжыр.

Ізраіль палічыў блякаваньне Тыранскай пратокі casus belli і абвясьціў мабілізацыю запасьнікаў; была ўтвораная кааліцыя нацыянальнага адзінства; міністрам абароны быў прызначаны Машэ Даян (начальнік штаба падчас Сынайскай вайны).

5 чэрвеня 1967 ізраільская авіяцыя апярэджвальнымі ўдарамі зьнішчыла сьпярша эгіпецкія ВПС, пазьней ярданскія і сырыйскія. Пасьля гэтага адзін за другім Эгіпет, Ярданія і Сырыя былі разьбітыя. Да 11 чэрвеня ўсе бакі спынілі баявыя дзеяньні на заклік рэзалюцыяў Рады бясьпекі ААН №№235 і 236. Пад кантроль Ізраілю перайшлі Сынайскі паўвостраў, Сэктар Газа, Галанскія вышыні ды Заходні бераг ракі Ярдан. Жыхары Ўсходняга Ерусаліму атрымалі дазвол на жыхарства і магчымасьць атрыманьня грамадзянства Ізраілю. Анэксія Ерусаліму (як і анэксія Ярданіяй у 1948 року) не была прызнаная міжнародным правам.

Астатнія акупаваныя тэрыторыі засталіся пад вайсковым кіраваньнем. У 1981 року былі анэксаваныя Галанскія вышыні. З 1967 ЗША пачалі пастаўляць Ізраілю авіяцыю, а краіны сацыялістычнага блёку (апрача Румыніі) разарвалі зь Ізраілем дыпляматычныя стасункі. З-за антысэміцкіх чыстак рэшта польскіх жыдоў вымушаная была эміграваць на гістарычную радзіму.

Упершыню з часоў Брытанскага мандату жыды займелі магчымасьць наведваць Старое места Ерусаліму і маліцца ля Заходняга муру (найсьвяцейшая мясьціна сучаснага юдаізму), бо Ярданія ў парушэньне мірных дамоваў 1949 року не дапускала туды жыдоў. У Геброне жыды атрымалі доступ у Пячору патрыярхаў (другая паводле сьвятасьці мясьціна юдаізму) ўпершыню з XIV стагодзьдзя (дагэтуль маглі толькі маліцца пры ўваходзе)^[107]. І трэцяя сьвятыня — Грабніца Ракелі ў Бэтлееме — таксама стала адкрытай. Сынайскія нафтавыя палі зрабілі Ізраіль самадастатковым у забесьпячэньні энэргіяй.

У 1968 адукацыя стала абавязковай да 16-гадовага веку (была да 14).

У сакавіку 1968 року ізраільскія сілы атакавалі базу палестынскага рушаньня ў ярданскім Карамэху ў адказ на закладаньне палестынцамі мінаў на ізраільскіх дарогах. Зьнішчыўшы лягер, ізраільцяне адышлі зь нечакана вялікімі стратамі. Палестынцы, хоць таксама зазналі значную шкоду, назвалі яе перамогай, а Фатах і Арганізацыя вызваленьня Палестыны атрымалі вядомасьць у арабскім сьвеце. У пачатку 1969 паміж Эгіптам ды Ізраілем выбухнуў канфлікт на Суэцкім канале — «Вайна на зьнясіленьне».

1969—1974: Мэір

У 1969 року Леві Эшколь сканаў на працоўным месцы ад разрыву сэрца, ягонае месца заняла Голда Мэір, партыя якой набрала на выбарах рэкордны адсотак і займела 56 з 120 мандатаў. Мэір стала першай прэм’ер-міністаркай Ізраілю і першай жанчынай-кіраўніцай сучасных дзяржаваў Сярэдняга Ўсходу^[108].

У сьнежні 1969 ізраільскія марскія камандасы вывелі з Шэрбурскай гавані ў Францыі пяць ракетных катэраў, набыцьцё якіх было аплачанае, аднак Францыя адмовілася іх паставіць. У ліпені 1970 ізраільцяне зьбілі пяць савецкіх зьнішчальнікаў, якія ляцелі на дапамогу эгіпцянам у Вайне на зьнясіленьне. Пасьля інцыдэнту ЗША стала прыкладаць намаганьні да разьвязаньня сытуацыі, і ў жніўні 1970 бакі дамовіліся пра спыненьне вагню.

У верасьні ярданскі кароль Хусэйн выгнаў з краіны Арганізацыю вызваленьня Палестыны. 18 верасьня з мэтай дапамогі АВП у Ярданію ўвайшлі сырыйскія танкі. Ізраіль на просьбу ЗША падвёў свае войскі да сырыйскай граніцы, пасьля чаго Сырыя адступілася ад Ярданіі. Цэнтар дзейнасьці АВП перанёсься ў Лібан, дзе палестынцы атрымалі аўтаномію паводле Каірскага пагадненьня 1969 року. Кантраляваная АВП тэрыторыя стала вядомая як «зямля Фатаху».

Узмацненьне савецкага антысэмітызму і энтузіязм пасьля перамогі 1967 року распачалі хвалю эміграцыі савецкіх жыдоў у Ізраіль. Пры выезьдзе яны мелі права забраць толькі два чамаданы. Большасьці жыдоў было адмоўлена ў выезьдзе, сасланыя ў лягеры сталі называцца «вязьнямі Сіёну». У 1972 у ЗША быў дэпартаваны правадыр жыдоўскай мафіі Мэер Ланскі, які хаваўся ў Ізраілі.

На Мюнхэнскай алімпіядзе 1972 року палестынскія тэрарысты забілі двух і ўзялі ў закладнікі дзевяцёх ізраільскіх спартоўцаў. Пры спробе выратаваньня нямецкімі спэцслужбамі загінулі ўсе закладнікі ды пяць з васьмі тэрарыстаў. Трох астатніх заходненямецкія ўлады вызвалілі праз восем тыдняў у абмен на закладнікаў сагнанага авіярэйсу Люфтганзы 615^[109]. Тады Ізраіль распачаў авіяўдары, забойствы арганізатараў мюнхэнскай разаніны і штурм штаб-кватэры АВП у Лібане.

6 кастрычніка 1973 року (у юдэйскае сьвята Выкупленьня), найсьвяцейшы дзень для юдэяў, сырыйскія і эгіпецкія войскі неспадзявана напалі на Ізраіль. Як СССР, так і ЗША заняліся пастаўкамі зброі сваім хаўрусьнікам. На Галанскіх вышынях рэшткі танкавых сілаў Ізраілю здолелі адкінуць сырыйцаў, а на другім фронце ізраільскія войскі перайшлі Суэцкі канал і падышлі на 100 кілямэтраў да Каіру, акружыўшы 3-ю эгіпецкую армію на Сынаі. У канфлікце загінулі амаль 3000 жыдоўскіх жаўнераў, абодва бакі панесьлі значныя эканамічныя страты, таму неўзабаве выказалі жаданьне пачаць перамовы. 18 студзеня 1974 року пры ўдзеле дзяржсакратара ЗША Генры Кісынджэра пагадненьне пра сілы разьмежаваньня падпісаў Эгіпет, 31 траўня — Сырыя.

У выніку вайны Саудаўская Арабія разам з краінамі АПЭК увяла эмбарга на продаж нафты краінам, якія гандлявалі з Ізраілем. З-за значнага росту коштаў шматлікія краіны адмовіліся мець дачыненьні з Ізраілем, ён быў пазбаўлены права ўдзелу ў Азіяцкіх гульнях ды іншых азіяцкіх спаборніцтвах.

У канцы 1973 року дзеля расьсьледаваньня прычынаў негатоўнасьці Ізраілю да вайны была створаная Камісія Аграната, якая зьняла адказнасьць з ураду і ўсклала яе на кіраўніка штабу ды кіраўніка вайсковай выведкі. Аднак з-за грамадзкай незадаволенасьці ўрадам Голда Мэір усё ж вымушаная была сысьці з пасады.

1974—1977: Рабін I

Пасьля Мэірынай адстаўкі выканаўцам абавязкаў прэм’ер-міністра стаў Іцхак Рабін (начальнік штаба ў Шасьцідзённай вайне). Артадаксальныя мадэрністы (сіянісцкія прыхільнікі вучэньняў рабіна Кука) ўтварылі рух «Гуш Эмунім» і пачалі арганізацыю засяленьня Заходняга берагу і Сэктару Газа. У лістападзе 1975 року Генэральная асамблея ААН прыняла Рэзалюцыю 3379, у якой назвала сіянізм формай расізму. У сьнежні 1991 року гэтая рэзалюцыя была ануляваная Рэзалюцыяй №46/86.

У ліпені 1976 року палестынскія і нямецкія тэрарысты захапілі пасажырскі самалёт францускіх авіялініяў з 260 людзьмі на борце і сагналі яго ва Ўганду. Вызваліўшы нежыдоўскіх пасажыраў, тэрарысты пагражалі забіць рэшту (каля 100 жыдоў і францускі экіпаж, які адмовіўся сысьці). Іцхак Рабін загадаў правесьці ратавальную апэрацыю, і ўсе закладнікі былі вызваленыя^[110].

У 1976 Ізраіль адкрыў граніцу(he) для паўднёвых лібанцаў, каб даць ім магчымасьць працаваць у Ізраілі ў той час, як у Лібане працягвалася грамадзянская вайна.

У красавіку 1977 року Рабін сышоў у адстаўку пасьля таго, як стала вядома, што ягоная жонка валодае даляравым рахункам у ЗША (што ў той час было забаронена), адкрытым у той час, калі Рабін быў амбасадарам Ізраілю. Выканаўцам абавязкаў прэм’ер-міністра стаў Шымон Пэрэс.

1977—1983: Бэгін

На выбарах 1977 року партыя Мэнахема Бэгіна — «Лікуд» — сэнсацыйна атрымала 43 месцы ў Кнэсэце, у той час як лейбарысты атрымалі 32 мандаты. Упершыню ў гісторыі дзяржавы ўрад быў сфармаваны ня левымі палітыкамі. Посьпех правых быў абумоўлены падтрымкай мізрахаў, незадаволеных дыскрымінацыяй. Мэнахем Бэгін перацягнуў на свой бок таленавітых актывістаў, сярод якіх былі мараканскі жыд Давід Леві й іранскі жыд Машэ Кацаў. Да таго ж мноства лейбарыстаў на знак пратэсту супраць выпадкаў высокапастаўленай карупцыі прагаласавалі за Дэмакратычны рух за зьмены (15 мандатаў), які ўтварыў з Бэгінам урадавую кааліцыю.

Лібэралізацыя эканомікі спрычыніла гіпэрінфляцыю, аднак дазволіла дзяржаве атрымліваць фінансавую дапамогу ад ЗША. Бэгін актыўна падтрымліваў палітыку «Гуш Эмуніма» па засяленьні Заходняга берагу, надаючы дзяржаўную дапамогу пасяленьням на акупаваных тэрыторыях.

У лістападзе 1977 эгіпецкі прэзыдэнт Анвар Садат спыніў 30-гадовую варожасьць між суседзямі, наведаўшы на запрашэньне Бэгіна Ерусалім, дзе выступіў з прамовай у Кнэсэце. Візыт стаў паваротным пунктам у стасунках, Садат прызнаў права Ізраілю на існаваньне, а 350 вэтэранаў вайны Суднага дня стварылі Рух за мір.

У сакавіку 1978 адзінаццаць узброеных лібанскіх палестынцаў прыплылі ў Ізраіль і захапілі аўтобус зь сем’ямі, забіўшы 38 чалавек, сярод якіх 13 дзяцей. Праз тры дні ізраільскія войскі распачалі ўварваньне ў Лібан. Пасьля прыняцьця Рэзалюцыі Рады бясьпекі ААН па вывадзе ізраільскіх войскаў і стварэньні пераходнага кантынгенту ААН Ізраіль спыніў баявыя дзеяньні.

У верасьні 1978 прэзыдэнт ЗША Джымі Картэр запрасіў прэзыдэнта Эгіпту і прэм’ер-міністра Ізраілю на сустрэчу ў Кэмп Дэвід, дзе 11 верасьня былі абумоўленыя агульныя прынцыпы міру між Ізраілем і Эгіптам і ўсеагульнага міру на Сярэднім Усходзе. Пагадненьні ўсталёўвалі прынцыпы перамоваў між Ізраілем і арабскімі дзяржавамі, а таксама правілы пераходнага рэжыму да поўнай палестынскай аўтаноміі на Заходнім беразе і ў сэктары Газа. 26 сакавіка 1979 Бэгін і Садат падпісалі пагадненьні ў прысутнасьці Картэра. У 1982 року паводле дамоўленасьцяў Ізраіль вярнуў Эгіпту Сынайскі паўвостраў, а ў 1989 — Табу. Арабская ліга ў адказ на дзеяньні Эгіпту выключыла яго са свайго складу і перанесла штаб-кватэру з Каіру ў Туніс. У 1981 року ісламскія фундамэнталісты забілі Садата.

У 1979 року пасьля Ісламскай рэвалюцыі каля 40 000 іранскіх жыдоў імігравалі ў Ізраіль. 30 чэрвеня 1981 ізраільскія ВПС зьнішчылі ядзерны рэактар «Асірак», які Францыя будавала ў Іраку. У канцы году новы ўрад анэксаваў Галанскія вышыні.

У чэрвені 1982 пасьля спробы забойства ізраільскага амбасадара ў Вялікабрытаніі Шломы Аргова Ізраіль распачаў уварваньне з мэтай выбіць Арганізацыю вызваленьня Палестыны (АВП) з паўднёвага Лібану, адкуль палестынцы наносілі ракетныя ўдары па паўночных абшарах Ізраілю. Адзіны раз у сваёй гісторыі Ізраіль акупаваў сталіцу арабскай дзяржавы — Бэйрут. Некаторыя шыіцкія і хрысьціянскія паўднёвыя лібанцы віталі ізраільцянаў, аднак паступова незадаволенасьць акупацыяй нарастала, і шыіты пачалі пакрысе радыкалізавацца пад іранскім уплывам^[111]. У Ізраілі незадаволенасьць вайной пачала расьці з прычыны пастаянных ахвяраў сярод ізраільскіх жаўнераў і мірных лібанскіх грамадзянаў.

У жніўні 1982 року АВП перайшла зь Лібану ў Туніс. На арганізаваных Ізраілем выбарах быў абраны новы прэзыдэнт Лібану Башыр Джымаіль, які пагадзіўся прызнаць Ізраіль і падпісаць мірную дамову. Аднак ён быў забіты яшчэ да падпісаньня, а празь некалькі дзён фалянгісцкія хрысьціянскія сілы Эліе Хабэйкі ўчынілі масавае забойства насельнікаў палестынскіх лягероў уцекачоў у Сабры і Шаціле. Гвалт выклікаў найвялікшую хвалю абурэньня ў Ізраілі — на вуліцы Тэль-Авіву пратэставаць супраць вайны выйшлі 400 000 чалавек (амаль 10% жыхароў). У 1983 року грамадзкае рассьледаваньне высьветліла асабістую датычнасьць да разаніны міністра абароны Ізраілю Арыеля Шарона^[112] і рэкамэндавала зьняць яго з пасады (што не забараняла яму займаць будзь-які іншы пост). 17 траўня 1983 Ізраіль і Лібан падпісалі мірную дамову, распачаўшы паэтапны вывад ізраільскіх войскаў, які скончыўся ў траўні 2000 року.

1983—1992: Шамір I; Пэрэс I; Шамір II

У верасьні 1983 Бэгін сышоў у адстаўку, і яго на пасадзе прэм’ера замяніў Іцхак Шамір. Пасьля выбараў 1984 року пасаду прэм’ер-міністра па два гады займалі лідэры двух найбольш удалых партыяў — Шымон Пэрэс (1984—1986) ды Іцхак Шамір (1986—1988).

У 1984, падчас голаду ў Этыёпіі, 8000 этыёпскіх жыдоў былі таемна вывезеныя ў Ізраіль. У чэрвені 1985 Ізраіль вывеў зь Лібану большасьць сваіх войскаў. З гэтай пары стаў узмацняцца новы вораг Арміі абароны Ізраілю — шыіцкая арганізацыя Хезбала.

У ліпені 1985 року інфляцыя ў Ізраілі дасягнула гадавога паказьніку 480% — найвялікшага ў той час. Пэрэс увёў кантроль цэнаўтварэньня і зьнізіў урадавыя выдаткі, здолеўшы спыніць інфляцыю. Была праведзеная замена валюты на новы шэкель у суадносінах 1000:1.

У кастрычніку 1985 у адказ на палестынскія тэракты на Кіпры Ізраіль бамбануў штаб-кватэру АВП у Тунісе. У 1987 року выбухнула першая палестынская інтыфада (паўстаньне), якая, нягледзячы на спробы здушэньня, цягнулася да Мадрыдзкай канфэрэнцыі 1991 року.

У верасьні 1988 року Ізраіль стаў восьмай дзяржавай сьвету, якая самастойна вывела на арбіту штучны спадарожнік Зямлі.

У 1990 року Савецкі Саюз нарэшце дазволіў жыдам выезд з краіны. Цягам некалькіх гадоў у Ізраіль эмігравалі каля мільёну жыхароў постсавецкай прасторы.

У жніўні 1990 Ірак напаў на Кувэйт, абарону якога распачала міжнародная кааліцыя на чале з ЗША. На тэрыторыі Ізраілю былі разьмешчаныя амэрыканскія і нідэрляндзкія комплексы «Патрыёт» супраць абстрэлаў ірацкімі «Скадамі». У траўні 1991 на працягу 36 гадзінаў у Ізраіль былі таемна вывезеныя яшчэ 15 000 этыёпскіх жыдоў.

1992—1996: Рабін II; Пэрэс II

На выбарах 1992 року 44 мандаты атрымала Працоўная партыя Іцхака Рабіна, які абяцаў дабівацца міра і ня йсьці ні на якія перамовы з АВП.

25 ліпеня 1993 року Ізраіль распачаў тыднёвую апэрацыю ў Лібане па наступе на пазыцыі Хезбалы. 13 верасьня 1993 Ізраіль і АВП падпісалі ў Белым доме Дэклярацыю аб прынцыпах^[113], якая абумоўлівала перадачу ўлады пераходнай Палестынскай аўтаноміі — як папярэдніка стварэньня Палестынскай дзяржавы — у абмен на ўзаемнае прызнаньне. Датай канчатковага набыцьця статусу Заходнім берагам і сэктарам Газа быў вызначаны травень 1999 року.

У лютым 1994 Барух Гальдштэйн забіў 29 ды параніў 125 палестынцаў у Пячоры патрыярхаў (Гэброн).

У траўні 1994 року Ізраіль і АВП падпісалі Газа-Ерыхонскае пагадненьне, а ў жніўні пачалі працэс перадачы ўлады ад Ізраілю палестынцам. 28 верасьня прэм’ер-міністар Ізраілю Іцхак Рабін і старшыня АВП Ясір Арафат падпісалі ў Вашынгтоне наступнае пагадненьне пра Заходні бераг і сэктар Газа, якое дазволіла вярхушцы АВП увайсьці на акупаваныя тэрыторыі і прадаставіла палестынцам аўтаномію. Наўзамен палестынцы абавязваліся ўстрымацца ад тэрору і зьмянілі Палестынскі нацыянальны дагавор, які заклікаў да выгнаньня ўсіх жыдоў, што прыбылі пасьля 1917 року, ды да зьнішчэньня Ізраілю^[114].

Хамас ды іншыя палестынскія групоўкі адрынулі пагадненьні, зладзіўшы ў Ізраілі шэраг тэрактаў з удзелам сьмяротнікаў. Каб папярэдзіць напады, Рабін пачаў будаўніцтва бар’еру вакол Газы. Тым часам у Ізраілі з-за адасабленьня «палестынскіх тэрыторыяў» стаў адчувацца недахоп працоўнай сілы, асабліва ў будаўнічай галіне, і кампаніі пачалі наймаць работнікаў зь Філіпінаў, Тайлянду, Кітаю, Румыніі; у дадатак павялічылася нелегальная іміграцыя афрыканцаў.

4 лістапада 1995 скрайне правы рэлігійны сіяніст Ігал Амір забіў прэм’ера. У красавіку 1996 Ізраіль пачаў апэрацыю ў паўднёвым Лібане ў адказ на ракетныя ўдары Хезбалы па прыгранічных населеных пунктах Ізраілю.

1996—2001: Нэтаньяху I; Барак

На першых наўпроставых выбарах прэм’ер-міністра ў траўні 1996 перамогу атрымаў лідэр Лікуду Біньямін Нэтаньяху. Нягледзячы на ягоную нязгоду з Осьлёўскімі пагадненьнямі, мірны працэс за ягоным кіраўніцтвам працягнуўся, хоць і значна запаволіўся.

У верасьні 1996 пачаліся забурэньні палестынцаў супраць будаўніцтва выхаду з тунэлю Сьцяны плачу, у выніку якіх загінулі каля 80 чалавек^[115]^[116].

На выбарах у ліпені 1999 року кіраўніком дзяржавы быў абраны Эгуд Барак з Працоўнай партыі.

25 траўня 2000 апошнія ізраільскія сілы выйшлі з паўднёвага Лібану, а зь імі сышлі некалькі тысячаў чальцоў арміі Паўднёвага Лібану зь сем’ямі. Увосені ў Кэмп Дэвідзе адбыліся перамовы па дасягненьні канчатковага рашэньня ў ізраільска-палестынскім канфлікце. Эгуд Барак прапанаваў прыняць большасьць патрабаваньняў палестынскага боку па тэрыторыі і перадачы ўлады, у тым ліку арабскія часткі ўсходняга Ерусаліму; аднак Арафат спыніў перамовы бяз контрапрапановаў^[117].

Пасьля таго, як лідэр ізраільскай апазыцыі Арыель Шарон наведаў кампаўнд Аль Аксы, наступнага дню палестынцы пачалі інтыфаду. У кастрычніку яны зьнішчылі грабніцу Язэпа, юдэйскую сьвятыню ў Наблусе.

Пасьля выбараў 2001 року, на якіх перамог Арыель Шарон, сыстэма наўпроставых выбараў прэм’ер-міністра была скасаваная.

2001—2006: Шарон

Правал мірнага працэсу, узрастаньне палестынскага тэрарызму і спарадычныя атакі Хэзбалы зь Лібану схілілі грамадзкую і палітычную думку ў Ізраілі да разуменьня немагчымасьці мірнага супрацоўніцтва з Палестынскай аўтаноміяй. Большасьць пераканалася, што палестынцы разглядалі мірнае пагадненьне як часовую меру^[118]. У адказ на хвалю атакаў тэрарыстаў-сьмяротнікаў, кульмінацыяй якіх стала «Пэсахавая разаніна» Ізраіль у сакавіку 2002 распачаў апэрацыю «Абарончая тарча», а Шарон пачаў ўзьвядзеньне муру вакол Заходняга берагу. Прыблізна ў гэты ж час ізраільскае места Сдэрот ды іншыя паселішчы ля Газы патрапілі пад ракетныя і артылерыйскія абстрэлы з Газы.

З-за эканамічнага крызісу ў Лацінскай Амэрыцы тысячы жыдоў зьехалі адтуль у Ізраіль. У 2004 дазвол на пастаяннае пражываньне ў Ізраілі атрымалі афрыканскія чорныя жыды, якія пачалі прыбываць у Ізраіль яшчэ 25 гадоў таму, але не прызнаваліся дзяржавай жыдамі і таму не атрымлівалі грамадзянства. З 2004 яны падпадаюць пад дзеяньне Закону аб вяртаньні.

У траўні 2004 Ізраіль распачаў апэрацыю «Вясёлка» ў паўднёвай Газе, каб стварыць бясьпечнейшыя ўмовы для жаўнераў ААІ ўздоўж Філядэльфійскага калідору. 30 верасьня 2004 ў апэрацыі «Дні каяньня» ў паўночнай Газе Ізраіль зьнішчыў месцы запускаў палестынскіх ракетаў. У 2005 усе ізраільскія паселішчы ў Газе былі эвакуяваныя (у тым ліку мусова) ў рамках адмежаваньня Ізраілю ад паласы Газа, завершанага 12 верасьня 2005. Празь дзесяць дзён з паўночнага Заходняга берагу былі выведзеныя і вайсковыя адзінкі.

На першых і адзіных вольных выбарах у Палестынскі парлямэнт перамогу атрымаў Хамас, лідары якога адрынулі ўсе заключаныя зь Ізраілем пагадненьні, адмовіліся прызнаць ягонае права на існаваньне і спыняць далейшы тэрор. Пасьля гэтага статус Газы апынуўся ў падвешаным стане: Ізраіль ня меў сухапутных войскаў, хоць працягваў кантраляваць паветраную і марскую прастору; Эгіпет на падставе сьцьверджаньня пра працяг акупацыі адмовіўся адчыняць памежныя пераходы на граніцы з Газай, хоць меў такое права^[119].

У красавіку 2006 Арыель Шарон перанёс некалькі гемарагічных удараў, і абавязкі прэм’ер-міністра перайшлі да Эхуда Ольмэрта.

2006—2009: Ольмэрт

Пасьля перамогі на выбарах 2006 року партыі «Кадыма» ейны лідэр Эхуд Ольмэрт стаў прэм’ер-міністрам.

14 сакавіка Ізраіль правёў апэрацыю ў турме Палестынскай аўтаноміі ў Ерыхоне па захопе Ахмада Саадата і некалькіх вязьняў турмы, якія ў 2001 забілі ізраільскага палітыка Рэхавам Зэеві. Апэрацыя была праведзеная на тле намераў новаабранага хамасаўскага ўраду вызваліць гэтых вязьняў. 25 чэрвеня 2006 сілы Хамасу перасяклі граніцу з Газы і захапілі ізраільскага танкіста Гілада Шаліта, з-за чаго разгарэўся новы канфлікт^[120].

12 ліпеня Хэзбала атакавала зь Лібану, абстраляўшы ізраільскія месты і забіўшы двух пагранічнікаў. Пасьля гэтага Ізраіль распачаў другую Лібанскую вайну. У выніку Хэзбала вывела свае сілы з Паўднёвага Лібану.

У чэрвені 2007 ў ходзе бітвы за Газу Хамас авалодаў Сэктарам Газа^[121] ды замяніў на дзяржаўных пасадах прадстаўнікоў Фатаху сваімі^[122]. У адказ Эгіпет ды Ізраіль увялі частковую блякаду. 6 верасьня ізраільскія ВПС зьнішчылі ядзерны рэактар у Сырыі. 28 лютага 2008 Ізраіль распачаў вайсковую кампанію ў Газе ў адказ на пастаянныя абстрэлы ракетамі «Касам».

30 ліпеня Ольмэрт адмовіўся ад пасады ў выніку расьсьледаваньня карупцыі. З 27 сьнежня 2008 па 18 студзеня 2009 Ізраіль правёў у Паласе Газа апэрацыю «Літое волава» ў адказ на ракетныя ўдары, пасьля чаго колькасьць атакаў Хамасу зьменшылася.

З 2009: Нэтаньяху II

На выбарах 2009 року магчымасьць сфармаваць урад атрымалі правыя, лідэр якіх Бэньямін Нэтаньягу стаў прэм’ер-міністрам.

31 траўня 2010 року група замежнікаў спрабавала прарваць марскую блякаду Газы ў Міжземным моры. У выніку сутычкі зь ізраільскім флётам былі забітыя 9 туркаў. У 2011 року Ізраіль дзеля абароны ад ракетных абстрэлаў цывільнага насельніцтва запусьціў на поўдні краіны і ўздоўж граніцы з Газай сыстэму проціпаветранай абароны «Жалезны купал»^[123].

У кастрычніку 2011 року Ізраіль абмяняў 1027 палестынскіх і арабскіх вязьняў на выкрадзенага Хамасам жаўнера Гілада Шаліта. У сакавіку 2012 Генэральны сакратар Камітэтаў народнага супраціву Зугір аль-Каісі, і яшчэ тры палестынцы былі забітыя кропкавымі ўдарамі ізраільскага войска ў Газе^[124]^[125]. У адказ палестынскія баевікі Ісламскага джыхаду і Камітэтаў народнага супраціву распачалі ракетныя абстрэлы паўднёвага Ізраілю.

У лістападзе 2012 Ізраіль пачаў апэрацыю ў Газе ў адказ на чарговыя абстрэлы паўднёваізраільскіх местаў, забіўшы кіраўніка вайсковага крыла Хамасу Ахмэда Джабары ды зьнішчыўшы авіяўдарамі дваццаць падземных пляцовак для запуску ракет дальняга дзеяньня.

У ліпені 2013 Ізраіль у якасьці «жэсту добрай волі» вызваліў 104 палестынскіх вязьняў, сярод якіх былі тэрарысты^[126]^[127]. Распачаліся мірныя перамовы, якія, аднак, у красавіку 2014 спыніліся пасьля таго, як Хамас і Фатах утварылі кааліцыйны ўрад^[128].

8 ліпеня 2014 у адказ на павелічэньне ракетных удараў Хамасу пачалася чарговая ізраільская апэрацыя^[129], у часе якой былі разбураныя падземныя тунэлі баевікоў на мяжы з сэктарам Газа^[130].

6 сьнежня 2017 прэзыдэнт ЗША Дональд Трамп абвясьціў прызнаньне Ерусаліму сталіцай Ізраілю^[131].

Насельніцтва

Ізраільская зямля ў 65—650 гадах^[132]
Год	65	100	150	300	550	650
Габрэі (тыс.)	2,500	1,800	1,200	500	200	100
Насельніцтва	3,000	2,300	1,800	1,100	1,500	1,500

Дзяржава Ізраіль^[133]
Год	1950	1960	1970	1980	1990	2000	2010
Насельніцтва (тыс.)	1 370	2 150	3 022	3 922	4 822	6 289	7 695

Глядзіце таксама

Крыніцы

^ Botticini & Eckstein 2012. С. 17.
^ ^а ^б Declaration of Establishment of State of Israel (анг.). Israel Ministry of Foreign Affairs (14 траўня 1948). Праверана 26 ліпеня 2018 г. Архіўная копія ад 21 сакавіка 2012 г.
^ DellaPergola, Sergio (2015) World Jewish Population, 2015 (анг.). Berman Jewish DataBank. Праверана 12 ліпеня 2018 г.
^ Eitan Tchernov. The Age of 'Ubeidiya Formation (Jordan Valley, Israel) and the Earliest Hominids in the Levant (анг.) // Paléorient. — 1988. — В. 2. — Т. 14. — С. 63—65. — DOI:10.3406/paleo.1988.4455
^ Timeline in the Understanding of Neanderthals (анг.) // Athena Review. — Т. Vol.2. — № 4: Neanderthals Meet Modern Humans.
^ Who was Dorothy Garrod? (анг.) Department of Archaeology. University of Cambridge. Праверана 12 ліпеня 2018 г.
^ Prehistory Division (анг.) Excavations and Surveys. The Zinman Institute of Archaeology, University of Haifa. Праверана 12 ліпеня 2018 г.
^ Paul Rincon. Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early' (анг.) // BBC News, 14 кастрычніка 2015 г. Праверана 12 ліпеня 2018 г.
^ Stager 1998. С. 91.
^ Miller 1986. С. 78—79.
^ Lehman 2003. С. 156—162.
^ McNutt 1999. С. 70.
^ Miller 2005. С. 98.
^ McNutt 1999. С. 72.
^ Miller 2005. С. 105.
^ Lidzbarsky, Mark Alphabet, the hebrew (анг.) JewishEncyclopedia Праверана 12 ліпеня 2018 г.
^ Shaw 2003. С. 335.
^ The Kurkh Stela (анг.) Collection online. The British Museum. Праверана 12 ліпеня 2018 г.
^ Daniel David Luckenbill. Ancient Records of Assyria and Babylonia. — Chicago, Illinois: The Univercity of Chicago Press, 1926. — Т. Volume I: Historical records of Assyria from the earliest times to Sargon. — С. 223.
^ The Taylor Prism (анг.) cdli:wiki Праверана 12 ліпеня 2018 г.
^ Sennacherib’s Hexagonal Prism (анг.) Bible History Online Праверана 12 ліпеня 2018 г.
^ Maguen Broshi. Bread, Wine, Walls and Scrolls. — A&C Black, 2001. — С. 174. — ISBN 978-1-841-27201-6
^ The Babylonian Chronicle (Chronicle 5): Nebuchadnezzar Besieges Jerusalem, 597 BCE (анг.) Exodus. Center for online Judaic studies. Праверана 12 ліпеня 2018 г.
^ ABC 5 (Jerusalem Chronicle) (анг.) Livius — [Rev.12'] and besieged the city of Judah and on the second day of the month of Addarunote he seized the city and captured the king.. Праверана 12 ліпеня 2018 г.
^ Leiman, Sid Z. (15 студзеня 2018) Jewish religious year (анг.) Encyclopædia Britannica Праверана 12 ліпеня 2018 г.
^ Paul Johnson. History of the Jews. — HarperCollins, 1988. — С. 106. — ISBN 978-0-060-91533-9
^ Morton Smith. The Gentiles in Judaism, 125 BCE — 66 CE // The Cambridge History of Judaism: The early Roman period / William Horbury. — Cambridge University Press, 1984. — С. 195, 196, 204. — ISBN 978-0-521-24377-3
^ Richard Gottheil, Meyer Kayserling. Hyrcanus, John (Johanan) I. (анг.) Jewish Encyclopedia Праверана 12 ліпеня 2018 г.
^ Luciano Canfora. Chapter 24. Caesar Saved by the Jews // Julius Caesar: The Life and Times of the People’s Dictator. — University of California Press, 2007. — ISBN 978-0-520-23502-1
^ Philo of Alexandria. On the embassy to Gaius XXX. 203 (анг.) The Works of Philo. Early Christian Writings. Праверана 15 ліпеня 2018 г.
^ Chapter 8. Concerning the ambassageof the Jews to Caius: and how Caius sent Petronius into Syria to make war against the Jews, unless they would receive his statue. (анг.) Antiquities of the Jews — Book XVIII. The genuine works of Flavius Josephus the Jewish historian. Праверана 17 ліпеня 2018 г.
^ Botticini & Eckstein 2012. С. 71.
^ Goodman 2008. С. 18—19.
^ Dio, Cassius (16 красавіка 2011) Epitome of Book LXVIII (анг.) Roman History Праверана 17 ліпеня 2018 г.
^ Goodman 2008. С. 494.
^ Goodman 2008. С. 490.
^ Michael Avi-Yonah. The Jews Under Roman and Byzantine Rule: A Political History of Palestine from the Bar Kokhba War to the Arab Conquest. — Jerusalem: Magnes Press, Hebrew Univ., 1984. — С. 143. — ISBN 978-9-652-23530-5
^ Lee Martin McDonald, James A. Sanders. The Canon Debate. — Hendrickson Publishers, 2002. — 662 с. — ISBN 978-1-565-63517-3
^ Joseph Jacobs, Isaac Broydé. Zohar (анг.) Jewish Encyclopedia Праверана 12 ліпеня 2018 г.
^ Botticini & Eckstein 2012. С. 116.
^ Michael Avi-Yonah. Chapters II—V // The Jews Under Roman and Byzantine Rule: A Political History of Palestine from the Bar Kokhba War to the Arab Conquest. — Jerusalem: Magnes Press, Hebrew Univ., 1984. — ISBN 978-9-652-23530-5
^ Siméon Vailhé. Diocaesarea // The Catholic Encyclopedia. — New York:: Robert Appleton Company, 1908. — Т. 4.
^ Michael Avi-Yonah. Chapter I // The Jews Under Roman and Byzantine Rule: A Political History of Palestine from the Bar Kokhba War to the Arab Conquest. — Jerusalem: Magnes Press, Hebrew Univ., 1984. — ISBN 978-9-652-23530-5
^ Bernard Lazare. (1894) Antisemitism: Its History and Causes, 1894 (анг.) Jewish History Sourcebook. Fordham University. Праверана 18 ліпеня 2018 г.
^ Michael Avi-Yonah. Chapters XI—XII // The Jews Under Roman and Byzantine Rule: A Political History of Palestine from the Bar Kokhba War to the Arab Conquest. — Jerusalem: Magnes Press, Hebrew Univ., 1984. — ISBN 978-9-652-23530-5
^ Procopius. Book IV. ix. 5 // Vandal Wars.
^ Walter Emil Kaegi. Heraclius, Emperor of Byzantium. — Cambridge University Press, 2003. — С. 205. — ISBN 978-0-521-81459-1
^ Eisenstadt, David (сакавік 1997) Jerusalem in the Crusader Period (анг.). Bar-Ilan University. Праверана 18 ліпеня 2018 г.
^ Joshua Prawer. The History of the Jews in the Latin Kingdom of Jerusalem. — Oxford University Press, 1988. — (Oxford University Press Academic Monograph Reprints Series). — ISBN 978-0-198-22557-7
^ International Dictionary of Historic Places: Middle East and Africa / Trudy Ring, Noelle Watson, Paul Schellinger. — Routledge, 1996. — С. 336—339. — (International Dictionary of Historic Places). — ISBN 978-1-884-96403-9
^ Myriam Rosen-Ayalon. Between Cairo and Damascus: Rural Life and Urban Economics in the Holy Land During the Ayyuid, Maluk and Ottoman Periods / edited Thomas Evan Levy // The Archaeology of Society in the Holy Land. — Continuum International Publishing Group, 1998.
^ Map of Jewish expulsions and resettlement areas in Europe. 1100-1500. (анг.) A Teacher’s Guide to the Holocaust. University of South Florida. Праверана 18 ліпеня 2018 г.
^ Jacob Marcus. (1894) The Expulsion of the Jews from France, 1182 CE (анг.) Jewish History Sourcebook. Fordham University. Праверана 18 ліпеня 2018 г.
^ Riccardo Calimani. The Ghetto of Venice. — Mondadori, 1995. — С. 94. — ISBN 978-0-871-31484-0
^ Barnay, Y. The Jews in Ottoman Syria in the eighteenth century: under the patronage of the Istanbul Committee of Officials for Palestine. — University of Alabama Press, 1992. — С. 149. — ISBN 978-0-8173-0572-7
^ Joel Rappel. History of Eretz-Israel: From Prehistory up to 1882. — Tel-Aviv: Ministry of Defence, 1982. — Т. 2. — С. 531.
^ Barbara Wertheim Tuchman. Chapter 9 // Bible and Sword: How the British Came to Palestine. — Macmillan, 1956.
^ Barbara Wertheim Tuchman. Bible and Sword: How the British Came to Palestine. — Macmillan, 1956. — С. 194—195.
^ Response To Common Inaccuracy: Jews have no Connection to Israel (анг.) Israel Advocacy & Education. Anti-Defamation League (2017). Праверана 21 ліпеня 2018 г.
^ ^а ^б The Population of Palestine Prior to 1948 (анг.) Population of Ottoman and Mandate Palestine. MidEastWeb (2007). Праверана 24 ліпеня 2018 г.
^ Hasan Afif El-Hasan. Israel Or Palestine? Is the Two-state Solution Already Dead?: A Political and Military History of the Palestinian-Israeli Conflict. — Algora Publishing, 2010. — С. 38. — ISBN 978-0-875-86793-9
^ Israel Ministry of Foreign Affairs. Herzl and Zionism. — Jerusalem: Ahva Press, 2004.
^ Jehuda Reinharz. Chapters 3 & 4 // Chaim Weizmann : the making of a statesman. — New York: Oxford University Press, 1993. — ISBN 978-0-195-07215-0
^ Jill Hamilton. Chapter 14 // God, Guns & Israel: Britain, the First World War and the Jews in the Holy City. — Stroud, Gloucestershire: Sutton Publishing, 2004. — ISBN 978-0-750-93324-7
^ Jill Hamilton. Chapter 15 // God, Guns & Israel: Britain, the First World War and the Jews in the Holy City. — Stroud, Gloucestershire: Sutton Publishing, 2004. — ISBN 978-0-750-93324-7
^ Peter Kenez, Richard Pipe. The Prosecution of Soviet History: A Critique of Richard Pipes' The Russian Revolution (анг.) // The Russian Review. — 1991. — Т. 50. — № 3. — С. 345—351. — DOI:10.2307/131078
^ Peel Commission 1937. С. 172.
^ Barbara Jean Smith. The Roots of Separatism in Palestine: British Economic Policy, 1920—1929. — Syracuse University Press, 1993. — ISBN 978-0-815-62578-0
^ Peel Commission 1937. С. 48—49.
^ Peel Commission. chapters 5, 8 and 16 // Mandates Palestine report of the Palestine Royal Commission. — ліпень 1937.
^ Lisa Pine. Reich mother loved to death (анг.) // Times Higher Education, 6 верасьня 2002 г. Праверана 23 ліпеня 2018 г.
^ Tobie Nathan. Qui a tué Arlozoroff?. — Grasset, 2010. — ISBN 978-2-757-82378-1
^ Joseph Marcus. Social and Political History of the Jews in Poland, 1919—1939. — Mouton Publishers, 1983. — С. 366. — ISBN 978-9-027-93239-6
^ Michael Joseph Cohen. Chapter 3 // Palestine, retreat from the Mandate: the making of British policy, 1936—1945. — Holmes & Meier, 1978. — ISBN 978-0-841-90373-9
^ Benny Morris 2004. С. 11.
^ Conor Cruise O’Brien 2015. С. 233.
^ Cohen 1978. С. 103.
^ Donald L. Niewyk, Francis R. Nicosia. The Columbia Guide to the Holocaust. — Columbia University Press, 2000. — С. 247. — ISBN 978-0-231-11200-0
^ Jewish Soldiers in the Allied Armies (анг.). Yad Vashem. Праверана 23 ліпеня 2018 г.
^ Sasson Sofer. Zionism and the Foundations of Israeli Diplomacy. — Cambridge University Press, 1998. — С. 41. — ISBN 978-0-521-03827-0
^ Cracow, Poland, Postwar, Yosef Hillpshtein and his friends of the Bericha movement (анг.). Yad Vashem. Праверана 4 сьнежня 2012 г.
^ ^а ^б United Nations special committee on Palestine. (3 верасьня 1947) A/364 Official records of the second session of The General Assembly. Supplement No. 11. Report to the General Assembly (анг.). UNISPAL. Праверана 25 ліпеня 2018 г.
^ United Nations General Assembly. (15 траўня 1947) A/RES/106 (S-1). Special Committee on Palestine (анг.). UNISPAL. Праверана 25 ліпеня 2018 г.
^ ST/DPI/SER.A/47. Background Paper No. 47 (анг.). UNISPAL (20 красавіка 1949). Праверана 25 ліпеня 2018 г.
^ ^а ^б United Nations special committee on Palestine. (29 лістапада 1947) A/RES/181(II). Resolution 181 (II). Future government of Palestine (анг.). UNISPAL. Праверана 25 ліпеня 2018 г.
^ Trygve Lie. In the Cause of Peace: Seven Years with the United Nations. — New York: Macmillan, 1954. — С. 163.
^ Morris Laub. Last Barrier to Freedom: Internment of Jewish Holocaust Survivors on Cyprus 1946—1949. — Berkeley, CA: Judah L. Magnes Museum, 1985. — ISBN 978-0-943-37625-7
^ Gelber 2006. С. 51—56.
^ Dominique Lapierre et Larry Collins 1971. С. 131—153.
^ Benny Morris 2004. С. 163.
^ Benny Morris 2004. С. 67.
^ Government > UN membership date: Countries Compared (анг.) NationMaster Праверана 16 жніўня 2018 г.
^ Benny Morris 2004. С. 604.
^ Dvora Hacohen. Immigrants in Turmoil: Mass Immigration to Israel and Its Repercussions in the 1950s and After. — Syracuse University Press, 2003. — ISBN 978-0-815-62990-0
^ Benny Morris. chap. VI. // Righteous Victims: A History of the Zionist-Arab Conflict, 1881—1998. — Knopf Doubleday Publishing Group, 2011. — ISBN 978-0-307-78805-4
^ Sachar 1976. С. 395—403.
^ Tom Śegev, Arlen Neal Weinstein. 1949: The First Israelis. — Free Press, 1986. — С. 96. — ISBN 978-0-029-29180-1
^ Warren Hoge. Group seeks justice for 'forgotten' Jews (анг.) // The New York Times, 5 лістапада 2007 г. Праверана 16 жніўня 2018 г.
^ היום שבו נכבשה הכנסת (כמעט) (іўр.) // Ynet Праверана 16 жніўня 2018 г.
^ Abel Jacob. Israel's Military Aid to Africa, 1960-66 (анг.) // The Journal of Modern African Studies. — Cambridge University Press, жнівень 1971. — Т. 9. — № 2. — С. 165—187.
^ The Encyclopedia of the Arab-Israeli Conflict: A Political, Social, and Military History / Spencer C. Tucker, Priscilla Mary Roberts. — ABC-CLIO, 2008. — С. 229. — ISBN 978-1-85109-842-2
^ Lavon Affair (анг.) Lexicon of Terms. Knesset (2009). Праверана 16 жніўня 2018 г.
^ Ceasefire and withdrawal of foreign forces (анг.) First United Nations Emergency Force UNEF I (November 1956 — June 1967). United Nations Peacekeeping (2003). Праверана 16 жніўня 2018 г.
^ Isser Harel (анг.) // The Telegraph, 19 лютага 2003 г. Праверана 16 жніўня 2018 г.
^ The Disaster of 1967 (анг.) Ofiice of King Hussein I Праверана 16 жніўня 2018 г.
^ Cristol, Jay (9 ліпеня 2002) When Did the U.S. and Israel Become Allies? (Hint: Trick Question) (анг.) History News Network. George Mason University. Праверана 16 жніўня 2018 г.
^ Cave of the Patriarchs (Me’arat Hamachpelah) (анг.) Chabad Праверана 16 жніўня 2018 г. Архіўная копія ад 16 жніўня 2018 г.
^ Michael Kort. The Handbook of the Middle East. — Twenty-First Century Books, 2007. — С. 83. — ISBN 978-0-822-57143-8
^ Yael Greenfeter. Israel in Shock as Munich Killers Freed (анг.) // Haaretz, 4 лістапада 2010 г. Праверана 16 жніўня 2018 г.
^ Israel’s Wars & Operations: The Entebbe Rescue Operation (July 4, 1976) (анг.) Jewish virtual library. American-Israeli Cooperative Enterprise. Праверана 17 жніўня 2018 г.
^ Eisenberg, Laura Zittrain (2 верасьня 2000) Do Good Fences Make Good Neighbors?: Israel and Lebanon after the Withdrawal (анг.) Middle East Review of International Affairs. Global Research in International Affairs (GLORIA) Center. Праверана 17 жніўня 2018 г.
^ Belgium opens way for Sharon trial (анг.) // BBC News, 15 студзеня 2003 г. Праверана 17 жніўня 2018 г.
^ Declaration of Principles on Interim Self-Government Arrangements Jewish Virtual Library Праверана 23 кастрычніка 2018 г. Архіўная копія ад 2 сакавіка 2017 г.
^ PLO Covenant (Charter) 1968
^ Mayor halts Temple Mount dig // BBC News3 December 1999 г. Праверана 5 May 2009 г.
^ Palestinian Authority. Jewish Virtual Library.
^ Israeli Proposal to Palestinians and Syria Information Regarding Israel’s Security (IRIS)
^ Karsh, Efraim Islamic Imperialism: A History. — Yale University Press, 2007. — ISBN 978-0-300-12263-3
^ Elizabeth Samson. Is Gaza Occupied? Redefining the Legal Status of Gaza (анг.) // Mideast Security and Policy Studies. — The Begin-Sadat Center for Strategic Studies. Bar-Ilan University, студзень 2010. — № 83. — ISSN 0793-1042.
^ In pictures: Gaza crisis (анг.) // BBC News, 3 ліпеня 2006 г. Праверана 27 верасьня 2018 г.
^ Ian Black, Mark Tran. Hamas takes control of Gaza (анг.) // Guardian, 15 чэрвеня 2007 г. Праверана 27 верасьня 2018 г.
^ Fred Abrahams, Human Rights Watch Internal Fight: Palestinian Abuses in Gaza and the West Bank. — Human Rights Watch, 2008. — С. 14—15.
^ Iron Dome Air Defence Missile System (анг.) Army technology Праверана 12 кастрычніка 2018 г.
^ al-Mughrabi, Nidal (9 сакавіка 2012) Israel kills 10 Palestinian militants in Gaza strikes (анг.) World News. Reuters. Праверана 12 кастрычніка 2018 г.
^ Israel launches deadly air strikes on Gaza (анг.) BBC News. BBC (10 сакавіка 2012). Праверана 12 кастрычніка 2018 г.
^ Booth, William (28 ліпеня 2013) Mideast peace talks set to begin after Israel agrees to free 104 Palestinian prisoners (анг.). The Washington Post. Праверана 12 кастрычніка 2018 г.
^ Isabel Kershner. Timing of Israeli Housing Plans May Be Part of a Political Calculation (анг.) // The New York Times, 12 жніўня 2013 г. Праверана 12 кастрычніка 2018 г.
^ Somfalvi, Attila (24 красавіка 2014) Sanctions and suspended talks — Israel responds to Palestinian reconciliation (анг.) Ynet News Праверана 12 кастрычніка 2018 г.
^ Steven Erlanger, Isabel Kershner. Israel and Hamas Trade Attacks as Tension Rises (анг.) // The New York Times, 8 ліпеня 2014 г. Праверана 12 кастрычніка 2018 г.
^ Gaza conflict: Israel and Palestinians agree long-term truce (анг.) // BBC News, 27 жніўня 2014 г. Праверана 12 кастрычніка 2018 г.
^ Proclamation 9683 of December 6, 2017 (анг.) (pdf) Праверана 12 кастрычніка 2018 г.
^ The Chosen Few by Botticini and Eckstein Princeton 2012, p. 17
^ Насельніцтва Ізраілю з 1948 году (анг.) // Габрэйская віртуальная бібліятэка, 2019 г. Праверана 11 лютага 2019 г.

Літаратура

Berger E. The Covenant and the Sword: Arab–Israeli Relations, 1948–56. — 1st Ed. — London: Routledge K. Paul, 1965. — 245 с.
Botticini M., Eckstein Z. 1 // The Chosen Few: How Education Shaped Jewish History, 70—1492. — Princeton University Press, 2012. — 323 с. — (Princeton Economic History of the Western World). — ISBN 978-0-691-14487-0
Bregman A. A History of Israel. — Palgrave Macmillan, 2002. — 320 с. — (Palgrave Essential Histories Series). — ISBN 978-0-333-67632-5
Bright J. A History of Israel. — Westminster: John Knox Press, 2000. — 533 с. — ISBN 978-0-664-22068-6
Butler, L. J. Britain and Empire: Adjusting to a Post-Imperial World. — New York: I. B. Tauris, 2002. — 249 с. — ISBN 978-1-860-64448-1
Cohen M. J. Palestine, retreat from the Mandate: the making of British policy, 1936—1945. — Holmes & Meier, 1978. — 239 с. — ISBN 978-0-841-90373-9
Commission P. Mandates Palestine report of the Palestine Royal Commission. — ліпень 1937.
Darwin, J. Britain and Decolonisation: The Retreat from Empire in the Post-War World. — New York: St. Martin's Press, 1988. — 383 с. — ISBN 978-0-312-02464-2
Davis J. H. The Evasive Peace: a Study of the Zionist-Arab Problem. — 2nd edition. — Dillon/Liederbach, 1976. — 136 с. — ISBN 978-0-913-22816-6
Dever W. G. Who Were the Early Israelites and Where Did They Come From?. — Wm. B. Eerdmans Publishing, 2003. — 268 с. — ISBN 978-0-8028-0975-9
Eytan W. The First Ten Years: a Diplomatic History of Israel. — Simon and Schuster, 1958. — 239 с.
From destruction to rebirth : the Holocaust and the State of Israel / [selected by] Carla L. Klausner, Joseph P. Schultz. — Washington, D. C.: University Press of America, 1978. — 303 с. — ISBN 978-0-819-10574-5
Gelber Y. Palestine, 1948: War, Escape and the Emergence of the Palestinian Refugee Problem. — 2nd edition. — Sussex Academic Press, 2006. — 436 с. — ISBN 978-1-845-19075-0
Gilbert M. Israel: A History. — Black Swan, 2008. — ISBN 978-0-552-77428-4
Goodman M. [1]. — illustrated, reprint. — Vintage Books, 2008. — 598 с. — ISBN 978-0-375-72613-2
Horrox J. A Living Revolution: Anarchism in the Kibbutz Movement. — AK Press, 2009. — 168 с. — ISBN 978-1-904-85992-5
Herzog C. The Arab–Israeli Wars: War and Peace in the Middle East from the War of Independence to Lebanon. — London; Tel Aviv: Arms and Armour; Steimatzky, 1984. — ISBN 0-85368-613-0
Israel’s Struggle for Peace / Israel Office of Information. — New York: 1960.
Killebrew A. E. Biblical Peoples and Ethnicity: An Archaeological Study of Egyptians, Canaanites, and Early Israel, 1300—1100 B.C.E. — Society of Biblical Lit., 2005. — 362 с. — ISBN 978-1-589-83097-4
Lapierre D., Collins L. Ô Jérusalem: récit / Robert Laffont. — Paris: R. Laffont, 1971. — 636 с. — ISBN 978-2-221-08807-4
Laqueur W. Confrontation; the Middle-East war and world politics. — London: Wildwood House, 1974. — 244 с. — ISBN 0070450009605
Lehmann G. The United Monarchy in the Countryside: Judah and the Shephelah during the 10th Century BCE // Jerusalem in Bible and Archaeology: The First Temple Period / eds. A. G. Vaughn and A. E. Killebrew. — Atlanta: Society of Biblical Literature. — С. 117—162.
McNutt P. Reconstructing the Society of Ancient Israel. — Westminster: John Knox Press, 1999. — 284 с. — ISBN 978-0-664-22265-9
Miller J. M., Hayes J. H. A History of Ancient Israel and Judah. — Westminster: John Knox Press, 1986. — 523 с. — ISBN 978-0-664-21262-9
Miller R. D. Chieftains of the Highland Clans: A History of Israel in the 12th and 11th Centuries. — Eerdmans Publishing Company, 2005. — 186 с. — ISBN 978-0-8028-0988-9
Morris B. 1948: A History of the First Arab–Israeli War. — Yale University Press, 2008. — 544 с. — ISBN 978-0-300-14524-3
Morris B. The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited. — Cambridge University Press, 2004. — 640 с. — ISBN 978-0-521-00967-6
Morris B. The Road to Jerusalem: Glubb Pasha, Palestine and the Jews. — New York: I. B. Tauris, 2003. — 320 с. — ISBN 978-1-860-64989-9
Noah L. The Modern History of Israel. — New York: Praeger Publishers, 1975. — 500 с. — ISBN 978-0-275-33450-5
O’Brien C. C. The Siege: The Saga of Israel and Zionism. — Faber & Faber Limited, 2015. — ISBN 978-0-571-32454-5
Oren M. B. Six Days of War: June 1967 and the Making of the Modern Middle East. — Oxford: Oxford University Press, 2002. — 446 с. — ISBN 978-0-195-15174-9
Rubinstein A. Z., Dowty A. The Arab-Israeli conflict: perspectives. — New York: Praeger, 1984. — 221 с. — ISBN 978-0-030-68778-5
Lord Russell of Liverpool. If I Forget Thee: The Story of a Nation’s Rebirth. — London: Cassell, 1960. — 241 с.
Sachar H. M. A History of Israel: From the rise of Zionism to our time. — New York: Knopf, 1976. — 883 с. — ISBN 978-0-394-48564-5
Samuel R. A History of Israel: The Birth, Growth and Development of Today’s Jewish State. — London: Weidenfeld and Nicolson, 1989. — 184 с. — ISBN 978-0-297-79329-8
Segev T. The Seventh Million: The Israelis and the Holocaust. — Henry Holt, 2000. — 593 с. — ISBN 978-0-805-06660-9
Shapira A. Israel: A History. — Brandeis University Press, 2012. — 502 с. — ISBN 978-1-611-68353-0
Shlaim, Avi. The Iron Wall: Israel and the Arab World (2001)
Stager, Lawrence, «Forging an Identity: The Emergence of Ancient Israel»
Talmon, Jacob L. Israel Among the Nations, London: Weidenfeld & Nicolson, 1970 ISBN 0-297-00227-9.
The Oxford History of Ancient Egypt / Ian Shaw, ed.. — Oxford: Oxford University Press, 2003. — 544 с. — (Oxford Illustrated History). — ISBN 978-0-191-60462-1
The Oxford History of the Biblical World / Michael D. Coogan., ed. — Oxford: Oxford University Press, 1998. — 487 с. — ISBN 978-0-19-513937-2
Vaughn A. G., Killebrew A. E. Jerusalem in Bible and Archaeology: The First Temple Period. — Sheffield: Society of Biblical Lit, 2003. — 510 с. — ISBN 978-1-58983-066-0
Wolffsohn, M. Eternal Guilt?: Forty years of German-Jewish-Israeli Relations, New York: Columbia University Press, 1993 ISBN 0-231-08274-6.

Вонкавыя спасылкі

Факты пра Ізраіль: Гісторыя (анг.) на бачыне Міністэрства замежных справаў Ізраілю
Храналёгія гісторыі Ізраілю (анг.) на бачыне навінаў BBC
Гісторыя Ізраілю вачыма (анг.) Кнэсэту
Дзяржаўны архіў Ізраілю(недаступная спасылка) (іўр.) (анг.)
Гісторыя Ізраілю на бачыне Curlie

[FOOTNOTEBotticiniEckstein201217-1] Botticini & Eckstein 2012. С. 17.

[Дэклярацыя_незалежнасьці-2] а ^б Declaration of Establishment of State of Israel (анг.). Israel Ministry of Foreign Affairs (14 траўня 1948). Праверана 26 ліпеня 2018 г. Архіўная копія ад 21 сакавіка 2012 г.

[3] DellaPergola, Sergio (2015) World Jewish Population, 2015 (анг.). Berman Jewish DataBank. Праверана 12 ліпеня 2018 г.

[4] Eitan Tchernov. The Age of 'Ubeidiya Formation (Jordan Valley, Israel) and the Earliest Hominids in the Levant (анг.) // Paléorient. — 1988. — В. 2. — Т. 14. — С. 63—65. — DOI:10.3406/paleo.1988.4455

[5] Timeline in the Understanding of Neanderthals (анг.) // Athena Review. — Т. Vol.2. — № 4: Neanderthals Meet Modern Humans.

[6] Who was Dorothy Garrod? (анг.) Department of Archaeology. University of Cambridge. Праверана 12 ліпеня 2018 г.

[7] Prehistory Division (анг.) Excavations and Surveys. The Zinman Institute of Archaeology, University of Haifa. Праверана 12 ліпеня 2018 г.

[8] Paul Rincon. Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early' (анг.) // BBC News, 14 кастрычніка 2015 г. Праверана 12 ліпеня 2018 г.

[FOOTNOTECoogan199891-9] Stager 1998. С. 91.

[FOOTNOTEMillerHayes198678—79-10] Miller 1986. С. 78—79.

[FOOTNOTEVaughnKillebrew2003156—162-11] Lehman 2003. С. 156—162.

[FOOTNOTEMcNutt199970-12] McNutt 1999. С. 70.

[FOOTNOTEMiller200598-13] Miller 2005. С. 98.

[FOOTNOTEMcNutt199972-14] McNutt 1999. С. 72.

[FOOTNOTEMiller2005105-15] Miller 2005. С. 105.

[16] Lidzbarsky, Mark Alphabet, the hebrew (анг.) JewishEncyclopedia Праверана 12 ліпеня 2018 г.

[FOOTNOTEShaw2003335-17] Shaw 2003. С. 335.

[18] The Kurkh Stela (анг.) Collection online. The British Museum. Праверана 12 ліпеня 2018 г.

[19] Daniel David Luckenbill. Ancient Records of Assyria and Babylonia. — Chicago, Illinois: The Univercity of Chicago Press, 1926. — Т. Volume I: Historical records of Assyria from the earliest times to Sargon. — С. 223.

[20] The Taylor Prism (анг.) cdli:wiki Праверана 12 ліпеня 2018 г.

[21] Sennacherib’s Hexagonal Prism (анг.) Bible History Online Праверана 12 ліпеня 2018 г.

[22] Maguen Broshi. Bread, Wine, Walls and Scrolls. — A&C Black, 2001. — С. 174. — ISBN 978-1-841-27201-6

[23] The Babylonian Chronicle (Chronicle 5): Nebuchadnezzar Besieges Jerusalem, 597 BCE (анг.) Exodus. Center for online Judaic studies. Праверана 12 ліпеня 2018 г.

[24] ABC 5 (Jerusalem Chronicle) (анг.) Livius — [Rev.12'] and besieged the city of Judah and on the second day of the month of Addarunote he seized the city and captured the king.. Праверана 12 ліпеня 2018 г.

[25] Leiman, Sid Z. (15 студзеня 2018) Jewish religious year (анг.) Encyclopædia Britannica Праверана 12 ліпеня 2018 г.

[26] Paul Johnson. History of the Jews. — HarperCollins, 1988. — С. 106. — ISBN 978-0-060-91533-9

[27] Morton Smith. The Gentiles in Judaism, 125 BCE — 66 CE // The Cambridge History of Judaism: The early Roman period / William Horbury. — Cambridge University Press, 1984. — С. 195, 196, 204. — ISBN 978-0-521-24377-3

[28] Richard Gottheil, Meyer Kayserling. Hyrcanus, John (Johanan) I. (анг.) Jewish Encyclopedia Праверана 12 ліпеня 2018 г.

[29] Luciano Canfora. Chapter 24. Caesar Saved by the Jews // Julius Caesar: The Life and Times of the People’s Dictator. — University of California Press, 2007. — ISBN 978-0-520-23502-1

[30] Philo of Alexandria. On the embassy to Gaius XXX. 203 (анг.) The Works of Philo. Early Christian Writings. Праверана 15 ліпеня 2018 г.

[31] Chapter 8. Concerning the ambassageof the Jews to Caius: and how Caius sent Petronius into Syria to make war against the Jews, unless they would receive his statue. (анг.) Antiquities of the Jews — Book XVIII. The genuine works of Flavius Josephus the Jewish historian. Праверана 17 ліпеня 2018 г.

[FOOTNOTEBotticiniEckstein201271-32] Botticini & Eckstein 2012. С. 71.

[FOOTNOTEGoodman200818—19-33] Goodman 2008. С. 18—19.

[34] Dio, Cassius (16 красавіка 2011) Epitome of Book LXVIII (анг.) Roman History Праверана 17 ліпеня 2018 г.

[FOOTNOTEGoodman2008494-35] Goodman 2008. С. 494.

[FOOTNOTEGoodman2008490-36] Goodman 2008. С. 490.

[37] Michael Avi-Yonah. The Jews Under Roman and Byzantine Rule: A Political History of Palestine from the Bar Kokhba War to the Arab Conquest. — Jerusalem: Magnes Press, Hebrew Univ., 1984. — С. 143. — ISBN 978-9-652-23530-5

[38] Lee Martin McDonald, James A. Sanders. The Canon Debate. — Hendrickson Publishers, 2002. — 662 с. — ISBN 978-1-565-63517-3

[39] Joseph Jacobs, Isaac Broydé. Zohar (анг.) Jewish Encyclopedia Праверана 12 ліпеня 2018 г.

[FOOTNOTEBotticiniEckstein2012116-40] Botticini & Eckstein 2012. С. 116.

[41] Michael Avi-Yonah. Chapters II—V // The Jews Under Roman and Byzantine Rule: A Political History of Palestine from the Bar Kokhba War to the Arab Conquest. — Jerusalem: Magnes Press, Hebrew Univ., 1984. — ISBN 978-9-652-23530-5

[42] Siméon Vailhé. Diocaesarea // The Catholic Encyclopedia. — New York:: Robert Appleton Company, 1908. — Т. 4.

[43] Michael Avi-Yonah. Chapter I // The Jews Under Roman and Byzantine Rule: A Political History of Palestine from the Bar Kokhba War to the Arab Conquest. — Jerusalem: Magnes Press, Hebrew Univ., 1984. — ISBN 978-9-652-23530-5

[44] Bernard Lazare. (1894) Antisemitism: Its History and Causes, 1894 (анг.) Jewish History Sourcebook. Fordham University. Праверана 18 ліпеня 2018 г.

[45] Michael Avi-Yonah. Chapters XI—XII // The Jews Under Roman and Byzantine Rule: A Political History of Palestine from the Bar Kokhba War to the Arab Conquest. — Jerusalem: Magnes Press, Hebrew Univ., 1984. — ISBN 978-9-652-23530-5

[46] Procopius. Book IV. ix. 5 // Vandal Wars.

[47] Walter Emil Kaegi. Heraclius, Emperor of Byzantium. — Cambridge University Press, 2003. — С. 205. — ISBN 978-0-521-81459-1

[48] Eisenstadt, David (сакавік 1997) Jerusalem in the Crusader Period (анг.). Bar-Ilan University. Праверана 18 ліпеня 2018 г.

[49] Joshua Prawer. The History of the Jews in the Latin Kingdom of Jerusalem. — Oxford University Press, 1988. — (Oxford University Press Academic Monograph Reprints Series). — ISBN 978-0-198-22557-7

[50] International Dictionary of Historic Places: Middle East and Africa / Trudy Ring, Noelle Watson, Paul Schellinger. — Routledge, 1996. — С. 336—339. — (International Dictionary of Historic Places). — ISBN 978-1-884-96403-9

[51] Myriam Rosen-Ayalon. Between Cairo and Damascus: Rural Life and Urban Economics in the Holy Land During the Ayyuid, Maluk and Ottoman Periods / edited Thomas Evan Levy // The Archaeology of Society in the Holy Land. — Continuum International Publishing Group, 1998.

[52] Map of Jewish expulsions and resettlement areas in Europe. 1100-1500. (анг.) A Teacher’s Guide to the Holocaust. University of South Florida. Праверана 18 ліпеня 2018 г.

[53] Jacob Marcus. (1894) The Expulsion of the Jews from France, 1182 CE (анг.) Jewish History Sourcebook. Fordham University. Праверана 18 ліпеня 2018 г.

[54] Riccardo Calimani. The Ghetto of Venice. — Mondadori, 1995. — С. 94. — ISBN 978-0-871-31484-0

[Barnay,_Y_1992_p._149-55] Barnay, Y. The Jews in Ottoman Syria in the eighteenth century: under the patronage of the Istanbul Committee of Officials for Palestine. — University of Alabama Press, 1992. — С. 149. — ISBN 978-0-8173-0572-7

[Joel_Rappel_1980_p.531-56] Joel Rappel. History of Eretz-Israel: From Prehistory up to 1882. — Tel-Aviv: Ministry of Defence, 1982. — Т. 2. — С. 531.

[57] Barbara Wertheim Tuchman. Chapter 9 // Bible and Sword: How the British Came to Palestine. — Macmillan, 1956.

[58] Barbara Wertheim Tuchman. Bible and Sword: How the British Came to Palestine. — Macmillan, 1956. — С. 194—195.

[59] Response To Common Inaccuracy: Jews have no Connection to Israel (анг.) Israel Advocacy & Education. Anti-Defamation League (2017). Праверана 21 ліпеня 2018 г.

[насельніцтвада48-60] а ^б The Population of Palestine Prior to 1948 (анг.) Population of Ottoman and Mandate Palestine. MidEastWeb (2007). Праверана 24 ліпеня 2018 г.

[61] Hasan Afif El-Hasan. Israel Or Palestine? Is the Two-state Solution Already Dead?: A Political and Military History of the Palestinian-Israeli Conflict. — Algora Publishing, 2010. — С. 38. — ISBN 978-0-875-86793-9

[62] Israel Ministry of Foreign Affairs. Herzl and Zionism. — Jerusalem: Ahva Press, 2004.

[63] Jehuda Reinharz. Chapters 3 & 4 // Chaim Weizmann : the making of a statesman. — New York: Oxford University Press, 1993. — ISBN 978-0-195-07215-0

[64] Jill Hamilton. Chapter 14 // God, Guns & Israel: Britain, the First World War and the Jews in the Holy City. — Stroud, Gloucestershire: Sutton Publishing, 2004. — ISBN 978-0-750-93324-7

[65] Jill Hamilton. Chapter 15 // God, Guns & Israel: Britain, the First World War and the Jews in the Holy City. — Stroud, Gloucestershire: Sutton Publishing, 2004. — ISBN 978-0-750-93324-7

[66] Peter Kenez, Richard Pipe. The Prosecution of Soviet History: A Critique of Richard Pipes' The Russian Revolution (анг.) // The Russian Review. — 1991. — Т. 50. — № 3. — С. 345—351. — DOI:10.2307/131078

[FOOTNOTEPeel1937172-67] Peel Commission 1937. С. 172.

[68] Barbara Jean Smith. The Roots of Separatism in Palestine: British Economic Policy, 1920—1929. — Syracuse University Press, 1993. — ISBN 978-0-815-62578-0

[FOOTNOTEPeel193748—49-69] Peel Commission 1937. С. 48—49.

[70] Peel Commission. chapters 5, 8 and 16 // Mandates Palestine report of the Palestine Royal Commission. — ліпень 1937.

[71] Lisa Pine. Reich mother loved to death (анг.) // Times Higher Education, 6 верасьня 2002 г. Праверана 23 ліпеня 2018 г.

[72] Tobie Nathan. Qui a tué Arlozoroff?. — Grasset, 2010. — ISBN 978-2-757-82378-1

[73] Joseph Marcus. Social and Political History of the Jews in Poland, 1919—1939. — Mouton Publishers, 1983. — С. 366. — ISBN 978-9-027-93239-6

[74] Michael Joseph Cohen. Chapter 3 // Palestine, retreat from the Mandate: the making of British policy, 1936—1945. — Holmes & Meier, 1978. — ISBN 978-0-841-90373-9

[FOOTNOTEBennyMorris2004200411-75] Benny Morris 2004. С. 11.

[FOOTNOTEOBrien2015233-76] Conor Cruise O’Brien 2015. С. 233.

[FOOTNOTECohen1978103-77] Cohen 1978. С. 103.

[78] Donald L. Niewyk, Francis R. Nicosia. The Columbia Guide to the Holocaust. — Columbia University Press, 2000. — С. 247. — ISBN 978-0-231-11200-0

[79] Jewish Soldiers in the Allied Armies (анг.). Yad Vashem. Праверана 23 ліпеня 2018 г.

[80] Sasson Sofer. Zionism and the Foundations of Israeli Diplomacy. — Cambridge University Press, 1998. — С. 41. — ISBN 978-0-521-03827-0

[YV-archive3-81] Cracow, Poland, Postwar, Yosef Hillpshtein and his friends of the Bericha movement (анг.). Yad Vashem. Праверана 4 сьнежня 2012 г.

[A364-82] а ^б United Nations special committee on Palestine. (3 верасьня 1947) A/364 Official records of the second session of The General Assembly. Supplement No. 11. Report to the General Assembly (анг.). UNISPAL. Праверана 25 ліпеня 2018 г.

[83] United Nations General Assembly. (15 траўня 1947) A/RES/106 (S-1). Special Committee on Palestine (анг.). UNISPAL. Праверана 25 ліпеня 2018 г.

[84] ST/DPI/SER.A/47. Background Paper No. 47 (анг.). UNISPAL (20 красавіка 1949). Праверана 25 ліпеня 2018 г.

[RES181-85] а ^б United Nations special committee on Palestine. (29 лістапада 1947) A/RES/181(II). Resolution 181 (II). Future government of Palestine (анг.). UNISPAL. Праверана 25 ліпеня 2018 г.

[86] Trygve Lie. In the Cause of Peace: Seven Years with the United Nations. — New York: Macmillan, 1954. — С. 163.

[87] Morris Laub. Last Barrier to Freedom: Internment of Jewish Holocaust Survivors on Cyprus 1946—1949. — Berkeley, CA: Judah L. Magnes Museum, 1985. — ISBN 978-0-943-37625-7

[FOOTNOTEGelber200651—56-88] Gelber 2006. С. 51—56.

[FOOTNOTELapierreCollins1971131—153-89] Dominique Lapierre et Larry Collins 1971. С. 131—153.

[FOOTNOTEBennyMorris20042004163-90] Benny Morris 2004. С. 163.

[FOOTNOTEBennyMorris2004200467-91] Benny Morris 2004. С. 67.

[92] Government > UN membership date: Countries Compared (анг.) NationMaster Праверана 16 жніўня 2018 г.

[FOOTNOTEBennyMorris20042004604-93] Benny Morris 2004. С. 604.

[94] Dvora Hacohen. Immigrants in Turmoil: Mass Immigration to Israel and Its Repercussions in the 1950s and After. — Syracuse University Press, 2003. — ISBN 978-0-815-62990-0

[95] Benny Morris. chap. VI. // Righteous Victims: A History of the Zionist-Arab Conflict, 1881—1998. — Knopf Doubleday Publishing Group, 2011. — ISBN 978-0-307-78805-4

[FOOTNOTESachar1976395—403-96] Sachar 1976. С. 395—403.

[97] Tom Śegev, Arlen Neal Weinstein. 1949: The First Israelis. — Free Press, 1986. — С. 96. — ISBN 978-0-029-29180-1

[98] Warren Hoge. Group seeks justice for 'forgotten' Jews (анг.) // The New York Times, 5 лістапада 2007 г. Праверана 16 жніўня 2018 г.

[99] היום שבו נכבשה הכנסת (כמעט) (іўр.) // Ynet Праверана 16 жніўня 2018 г.

[100] Abel Jacob. Israel's Military Aid to Africa, 1960-66 (анг.) // The Journal of Modern African Studies. — Cambridge University Press, жнівень 1971. — Т. 9. — № 2. — С. 165—187.

[101] The Encyclopedia of the Arab-Israeli Conflict: A Political, Social, and Military History / Spencer C. Tucker, Priscilla Mary Roberts. — ABC-CLIO, 2008. — С. 229. — ISBN 978-1-85109-842-2

[102] Lavon Affair (анг.) Lexicon of Terms. Knesset (2009). Праверана 16 жніўня 2018 г.

[103] Ceasefire and withdrawal of foreign forces (анг.) First United Nations Emergency Force UNEF I (November 1956 — June 1967). United Nations Peacekeeping (2003). Праверана 16 жніўня 2018 г.

[104] Isser Harel (анг.) // The Telegraph, 19 лютага 2003 г. Праверана 16 жніўня 2018 г.

[105] The Disaster of 1967 (анг.) Ofiice of King Hussein I Праверана 16 жніўня 2018 г.

[106] Cristol, Jay (9 ліпеня 2002) When Did the U.S. and Israel Become Allies? (Hint: Trick Question) (анг.) History News Network. George Mason University. Праверана 16 жніўня 2018 г.

[107] Cave of the Patriarchs (Me’arat Hamachpelah) (анг.) Chabad Праверана 16 жніўня 2018 г. Архіўная копія ад 16 жніўня 2018 г.

[108] Michael Kort. The Handbook of the Middle East. — Twenty-First Century Books, 2007. — С. 83. — ISBN 978-0-822-57143-8

[haaretz-109] Yael Greenfeter. Israel in Shock as Munich Killers Freed (анг.) // Haaretz, 4 лістапада 2010 г. Праверана 16 жніўня 2018 г.

[110] Israel’s Wars & Operations: The Entebbe Rescue Operation (July 4, 1976) (анг.) Jewish virtual library. American-Israeli Cooperative Enterprise. Праверана 17 жніўня 2018 г.

[111] Eisenberg, Laura Zittrain (2 верасьня 2000) Do Good Fences Make Good Neighbors?: Israel and Lebanon after the Withdrawal (анг.) Middle East Review of International Affairs. Global Research in International Affairs (GLORIA) Center. Праверана 17 жніўня 2018 г.

[112] Belgium opens way for Sharon trial (анг.) // BBC News, 15 студзеня 2003 г. Праверана 17 жніўня 2018 г.

[113] Declaration of Principles on Interim Self-Government Arrangements Jewish Virtual Library Праверана 23 кастрычніка 2018 г. Архіўная копія ад 2 сакавіка 2017 г.

[114] PLO Covenant (Charter) 1968

[115] Mayor halts Temple Mount dig // BBC News3 December 1999 г. Праверана 5 May 2009 г.

[116] Palestinian Authority. Jewish Virtual Library.

[117] Israeli Proposal to Palestinians and Syria Information Regarding Israel’s Security (IRIS)

[118] Karsh, Efraim Islamic Imperialism: A History. — Yale University Press, 2007. — ISBN 978-0-300-12263-3

[119] Elizabeth Samson. Is Gaza Occupied? Redefining the Legal Status of Gaza (анг.) // Mideast Security and Policy Studies. — The Begin-Sadat Center for Strategic Studies. Bar-Ilan University, студзень 2010. — № 83. — ISSN 0793-1042.

[120] In pictures: Gaza crisis (анг.) // BBC News, 3 ліпеня 2006 г. Праверана 27 верасьня 2018 г.

[Guardian-121] Ian Black, Mark Tran. Hamas takes control of Gaza (анг.) // Guardian, 15 чэрвеня 2007 г. Праверана 27 верасьня 2018 г.

[intern_fight_p14-15-122] Fred Abrahams, Human Rights Watch Internal Fight: Palestinian Abuses in Gaza and the West Bank. — Human Rights Watch, 2008. — С. 14—15.

[atSpecs-123] Iron Dome Air Defence Missile System (анг.) Army technology Праверана 12 кастрычніка 2018 г.

[124] -Mughrabi, Nidal (9 сакавіка 2012) Israel kills 10 Palestinian militants in Gaza strikes (анг.) World News. Reuters. Праверана 12 кастрычніка 2018 г.

[125] Israel launches deadly air strikes on Gaza (анг.) BBC News. BBC (10 сакавіка 2012). Праверана 12 кастрычніка 2018 г.

[Wash_Post_2013-07-28-126] Booth, William (28 ліпеня 2013) Mideast peace talks set to begin after Israel agrees to free 104 Palestinian prisoners (анг.). The Washington Post. Праверана 12 кастрычніка 2018 г.

[127] Isabel Kershner. Timing of Israeli Housing Plans May Be Part of a Political Calculation (анг.) // The New York Times, 12 жніўня 2013 г. Праверана 12 кастрычніка 2018 г.

[128] Somfalvi, Attila (24 красавіка 2014) Sanctions and suspended talks — Israel responds to Palestinian reconciliation (анг.) Ynet News Праверана 12 кастрычніка 2018 г.

[129] Steven Erlanger, Isabel Kershner. Israel and Hamas Trade Attacks as Tension Rises (анг.) // The New York Times, 8 ліпеня 2014 г. Праверана 12 кастрычніка 2018 г.

[130] Gaza conflict: Israel and Palestinians agree long-term truce (анг.) // BBC News, 27 жніўня 2014 г. Праверана 12 кастрычніка 2018 г.

[131] Proclamation 9683 of December 6, 2017 (анг.) (pdf) Праверана 12 кастрычніка 2018 г.

[132] The Chosen Few by Botticini and Eckstein Princeton 2012, p. 17

[133] Насельніцтва Ізраілю з 1948 году (анг.) // Габрэйская віртуальная бібліятэка, 2019 г. Праверана 11 лютага 2019 г.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

Нарматыўны кантроль
Нацыянальныя	Францыя Зьвесткі НБФ Ізраіль ЗША
Іншыя	IdRef