Перайсьці да зьместу

Гісторыя Брагіна

Дадаць спасылкі
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі

Брагін — даўняе места Беларусі на ўсходзе Палесься[a], што на самай поўначы Кіеўскай зямлі-княства часоў Русі, Кіеўскага княства і ваяводзтва ў Вялікім Княстве Літоўскім; прыватнаўласьніцкі замак часоў Кароны Каралеўства Польскага ў Рэчы Паспалітай.

Гісторыя

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Раньнія часы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Палавецкія вежы[b]. Мініяцюра з Радзівілаўскага летапісу.

Першы пісьмовы ўпамін пра паселішча, датаваны 1147 годам[c], сустракаем у Іпацьеўскім летапісе. У тую зіму, «како уже рекы сташа», дружыны чарнігаўскіх князёў Ольгавічаў і Давыдавічаў «с Половци воеваша Брягинь», што належаў да Кіеўскага княства Ізяслава Мсьціславіча[2]. Імкнуліся гэтак адпомсьціць за папярэдняе разрабаваньне ім чарнігаўскіх валасьцей. Паўстаў горад у зоне кантактнага расьсяленьня дрыгавічоў і палянаў.

У 1187 годзе ў Белгарадзе кіеўскі князь Рурык Расьціславіч сыну свайму Расьціславу «створи же… велми силну свадбу ака же несть бывала в Руси… сносе же своеи» (нявестцы Верхуславе, васьмігадовай дачцэ суздальскага князя Ўсевалада Юр’евіча, якую бацькі адпусьцілі «в Русь с великою любовью») «далъ многи дары и городъ Брягинъ»[3].

Вялікае Княства Літоўскае

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Герб Ляліва роду Манівідавічаў.

У 1360-я гады Брагін у складзе Кіеўскага княства ўвайшоў у Вялікае Княства Літоўскае, дзе стаў цэнтрам воласьці; належаў вялікаму князю. Надалей Брагін (Brehynya) побач з Рэчыцай, Мазыром і Оўручам згаданы ў «Сьпісе гарадоў, замкаў і земляў, прыналежных князю Сьвідрыгайлу», датаваным верасьнем-кастрычнікам 1432 году[4]. У 1458 годзе колішні маршалак князя Сьвідрыгайлы (1438), а на той час віленскі ваявода Ян Манівідавіч склаў тэстамэнт сынам Яну і Войцеху на Брагін, Горваль, Любеч і іншыя маёнткі[5], набытыя ім і яго бацькам баярынам Манівідам яшчэ ад вялікага князя Вітаўта[6]. У 1471 годзе Кіеўскае княства было пераўтворана ў аднаіменнае ваяводзтва. Пасьля сьмерці Войцеха Манівідавіча ў 1475 годзе Брагінам ізноў кіраваў вялікакняскі намесьнік, пра што ёсьць зьвестка на 1496 год, калі скарб атрымаў «2 копе грошеи». У 1499 годзе людзі з Брагінскай і іншых валасьцей бралі ўдзел у работах на Кіеўскім замку[7]:

А до Киева люди посланы города ωправлѧти с Поднепръ|скихъ волостеи. | З Бобрȣиска с обеюхъ половицъ 80 чоловеков с топоры. | З Мозыра и зо Пчича 80 чоловековъ. | З Брагинѧ 40 чоловековъ. | З Речицы 60 чоловековъ. | З Горволѧ 40 чоловековъ

. У XIV—XVII стагодзьдзях існаваў Брагінскі замак[8]. У чэрвені 1500 году вялікім князем Аляксандрам выдадзены ліст пану Богушу Багавіцінавічу, намесьніку пералайскаму, «о бране дани» з Падняпроўскіх «и инших руских» валасьцей, у іх ліку з Горвальскай, Рэчыцкай, Брагінскай, Мазырскай, Бчыцкай, пра што было абвешчана тутэйшым «наместником нашым и старцомъ, и всимъ мужом»[9].

Брагін названы ў дамове паміж Вільняй і Масквой 1503 году сярод валасьцей, якія кароль польскі і вялікі князь літоўскі Аляксандар прапанаваў вялікаму князю маскоўскаму Івану Васільевічу і сыну яго Васілю Іванавічу «в тые перемиръные лета, шесть летъ, не воевати и не зачепляти ни чым», з свайго боку паабяцаўшы захоўваць недатыкальнасьць валасьцей у Масковіі. Урэшце бакі ў тым пагадзіліся[10]. 3-га чэрвеня 1504 году прывілеем караля Аляксандра з Брагінскай воласьці былі вылучаныя Астраглядавічы і Хвойнікі з усімі прылегласьцямі ды падараваныя на вечныя часы за вайсковыя заслугі пану Сямёну Хведаравічу Палазовічу[d][14]. 7 ліпеня 1506 году манарх перадаў Брагін з воласьцю ў трыманьне пану Данілу Дзедкавічу, быўшаму на «нашои службе в Оръде Перекопскои», пакуль той не выбера належныя яму 230 коп грошаў[15]. Але неўзабаве кароль Аляксандар памёр, а яго брат і пераемнік Жыгімонт Стары «взяли есмо тую волостку Брягин къ нашои руце», замест яе аддаўшы пану Д. Дзедкавічу на два гады карчму ў Чаркасах[16]. У тым жа 1506 годзе праз Брагін прайшлі крымскія татары.

Урывак тэксту абмежаваньня Брагінскай воласьці 1512 г. з кнігі Мазырскага гродзкага суда 1776 г.
Герб Карыбут князёў Вішнявецкіх.

Лістом ад 25 кастрычніка 1509 года кароль Жыгімонт аддаў князю Міхаілу Васільевічу Збараскаму «тую волость нашу Брягин… з людми и зъ данью грошовою и медовою, и куничъною, и бобровою, и со всимъ с тымъ, какъ тая волость на насъ держана, до живота его». Раней князь ужо карыстаўся даходамі зь яе «до воли господаръское»[17]. 2 кастрычніка 1511 году манарх, каб абараніць людзей ад злоўжываньняў пісараў-паборцаў не адно ў ваенныя ліхалецьці, а і ў мірныя часы, выдаў прывілей у ліку іншых даньнікам з Падняпроўскіх валасьцей «…зъ Речицы, съ Брягина[e], зъ Мозыра, зъ Бчича…», каб[18][f]:

ихъ при старине зоставили.., какъ бывало за предковъ нашихъ, за великого князя Витовта и Жикгимонта, ижъ они сами собравши дань грошовую, и бобры и куницы, отношивали до скарбу нашого, а медъ пресный до ключа.., всю сполна.., на роки звычайныи, а то есть первый рокъ Божье Нароженье, другій Середопостье, третій Великъ-день…

У хуткім часе князь М. Збараскі, жадаючы атрымаць воласьць «на вечность», біў чалом аб правядзеньні яе абмежаваньня, што і выканаў да 7 сакавіка 1512 году каралеўскі дваранін, дзяржаўца трахцемірскі і дымірскі Іван Андрэевіч Кміціч[19]. У 1514 годзе[g] кароль Жыгімонт Стары падараваў князю «тую волостку Брягин з местом и с корчмами, и з мытом, и з городищом, и со всими селы, и з людми, кром тых сел, што первеи того кому у тои волости будем дали»[20].

Паліхромная кафля з Брагіна, сярэдзіна XVI ст. . Музэй старажытнабеларускай культуры ІМЭФ.

Ад 1517 году маёнткам валодалі сыны М. Збараскага[h] князі Хведар (†1533), потым Аляксандар (†1555)[i] Вішнявецкія[21]. У 1535 годзе за часамі вайны Вялікага Княства Літоўскага з Маскоўскай дзяржавай (1534—1537) Брагін спалілі маскоўскія войскі[22]. Прынамсі, ад 6 кастрычніка 1541 году зьявіліся судовыя зьвесткі пра памежныя спрэчкі ўладальнікаў Брагіна князёў Вішнявецкіх і ўладальнікаў Астраглядавічаў і Хвойнікаў князёў Відэніцкіх (Любецкіх)[j][23]. У 1559 годзе кароль Жыгімонт Аўгуст пацьвердзіў права на Брагінскі маёнтак князям Аляксандру, Максіму і Міхаілу Аляксандравічам Вішнявецкім. Князь Максім у 1565 годзе спачыў, не пакінуўшы нашчадкаў[24].

У ходзе адміністрацыйнай рэформы 1565—1566 гадоў была вызначана мяжа Кіеўскага павету на ўчастку, дзе знаходзілася Брагінская воласьць: «… Мозырскою границою до Брагиньское границы, а Брагиньскою границою до Днепра, по левои стороне пущаючи волость Речицкую, до Любеча…_… а Словешнею доловъ ажъ до Припети, по правои стороне поветъ Киевъскии, а по левои Мозырскии, а черезъ реку Припеть, оставуючи полеве Речицу со всими границами, а поправу Брягинь со всим поветомъ Киевским ажъ до Днепра…»[25][k][l].

Згодна з попісам войска ВКЛ 1567 году, князь Аляксандар Аляксандравіч Вішнявецкі выстаўляў з «ыменья Брагини коней двонадцать»[26].

Напярэдадні падпісаньня акту Люблінскай уніі ўказам караля і вялікага князя Жыгімонта Аўгуста ад 6 чэрвеня 1569 году Кіеўскае ваяводзтва, названае княствам (разам з Брагінам), як раней Падляская і Валынская землі, было далучана («вернута») да Кароны Польскай[27]. Князі-русіны Аляксандар і Міхаіл Вішнявецкія, спадчыньнікі Брагінскага маёнтку, маючы зямельныя ўладаньні на Валыні, спачатку для прыняцьця прысягі ў каралеўскі замак Уладзімерскі не зьявіліся, але ўрэшце ім давялося падпарадкавацца волі манарха[28].

Карона Каралеўства Польскага

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У сакавіку 1574 году маёнтак Брагін разам з замкам быў падзелены паміж князямі-братамі Аляксандрам і Міхаілам Аляксандравічамі Вішнявецкімі[m]. Частка замку князя А. Вішнявецкага выглядала так:

…мне зосталася половина замку Брягинского, вшедши в замок, левая сторона, взявши от тое городни шостое, в которой столба ест. Которою столбою на бланковане ходят. Светлица великая над вороты. Церковь в стене святое Троицы зо всим накладом тое церкви: золотом, серебром, книгами и зо всим тым, што одно в той церкви накладу естъ. Также с попом и дьяконом и з их островами, дубровами, чертежами, полми и сеножатми и зо всими их пожитки и доходы, тое церкви належачими. Ку тому теж будоване: светлицы в стене городни, поклеты, погреб, спижарни вси, яко тая сторона полеве в собе ся мает, аж до вежи тое, што от Брягинки, которая зосталася на делу от мене брату моему его милости князю Михайлу. Такжо теж и тые домы, будоване, светлицы, которые на земли стоят в замку. А ку тому место нашо Брягинское яко люди отчизные, бояре, куничники, загородники, дворцы наши на посаде…

У князя Міхаіла Вішнявецкага — свая доля замкавай спадчыны[n]:

А его милости князю Михайлу Вишневецскому, брату моему, зосталася половина замку Брягинского, вшедши в замок, правая сторона, взявши от тое городни шостое, в которой столба ест, которою столбою на бланкованье ходят, аж до вежи, которая от реки Брягинки. Тая вежа вся зосталася брату моему его милости князю Михайлу с тою вежою, што от Глухович, зо всими городнями, свирнами, светлицами, спижарнями, пивницами, пекарнею так, яко тая сторона замку поправе в собе мает. Ку тому церковь за замком в месте святого Николы зо всим накладом тое церкви, с попы их, з их островами, полями, сеножатми и всими пожитки и доходы, ку той церкви належачими._А места нашого Брягинского его милости князю Михайлу, брату моему, зосталася яко людей отчизных, бояр, куничников, огородников ведле рейстров наших, которые промежку себе есмо подавали._…Также теж ворота замковые, мост перед замком и тот, што от места до места, и ровы около замку — то все наполы подданые наши направовати мают… Теж што ся дотыче веж, которые в месте у острозе побудованы. Мне тая вежа зостала, што от Микулич, а его милости князю Михайлу, брату моему, што от Глухович. Ку тому острог около места нашого Брягинского мают подданые мои направовати и робити от тое вежи мое, што от Микулич, поправе, а подданые его милости князя, брата моего, также острог повинни будуть робить от вежи его милости от Глухович поправе, розделивши увес острог с подданными моими наполы.

Што да іншых угодзьдзяў, дык князю Аляксандру дасталіся сёлы Мікулічы, Селце (Сялец), Лісьцьвін, дварэц (сядзіба) Высокае, сёлы Веляцін, Зашчоб’е, востраў Дудоўшчына, а князю Міхаілу — сёлы Глухавічы, Губаровічы, Бабчын, Юркавічы, Дубно, Крыўча, Галкі, Сеўковцы (Сяўкі), Перка, Доблін, Дамамірка, востраў Рудакоў, востраў Удалёўка[30].

Паводле рэестру 1581 году, апублікаванага А. Ябланоўскім, палова Брагіна зь сёламі на той час належала князю Міхаілу Вішнявецкаму, старосьце чаркаскаму і канеўскаму, а другая палова — удаве яго брата Аляксандра, памерлага ў 1577 годзе. Для ўсёй часткі маёнтку князя Міхаіла пададзеная толькі сума пабору — 86 флярынаў і 5 грошаў. Адносна паловы места Брагіна княгіні Аляксандры (з Капустаў) Вішнявецкай паведамляецца пра 32 дымы асадных сялянаў (×6 — прыблізна 192 чалавекі), 21 дым агароднікаў (126 чалавек)[o], 1 сьвятара (6), 5 чабатароў (30), 4 кавалёў і сьлесараў (24), 2 краўцоў (12), 2 рымараў (12). Асадныя плацілі па 15 грошаў, сьвятар 2 флярыны, агароднікі па 4-6 грошаў, рамесьнікі па 15 грошаў падатку, а жыхароў было каля 402 чалавек[31]. У іншым датаваным 13-м сакавіка 1581 году дакумэнце паведамляецца, што пан земскі пісар кіеўскі Дзьмітры Ялец надзелены паўнамоцтвамі ў справе разьмежаваньня добраў пана падкаморага кіеўскага Шчаснага Харлінскага з уладаньнямі князя Міхаіла Вішнявецкага, кашталяна брацлаўскага, «miasta Brahinia, sioła Chłuchowic [Hłuchowicz], Hubarowa [Hubarowicz] y Babczyna», а таксама княгіні-ўдавы Аляксандравай Вішнявецкай і яе дзяцей «jmienia Brahina, Mikulic, Listwina y innych sioł do Brahinia nalezących»[32]. 18-м траўня 1596 года датаваны пазоў ў Оўруцкі гродзкі суд на скаргу пана Шчаснага Харлінскага, падкаморага кіеўскага, да ўладальніка паловы маёнтку Брагін князя Адама Аляксандравіча Вішнявецкага, які асадзіў падданых сваіх на грунтах Ас княтраглядавіцкіх[33].

Фундуш князя Адама Вішнявецкага Траецкай царкве ў Брагіне. 1603 г.[p]

12 красавіка 1603 году князь Адам Вішнявецкі выдаў фундуш брагінскай Сьвята-Траецкай царкве[34].]]12 красавіка 1603 году князь Адам Вішнявецкі выдаў фундуш брагінскай Сьвята-Траецкай царкве. У тым жа 1603 годзе пасьля Кіева, Астрога і Гошчы ў Брагіне пры двары князя Адама зьявіўся будучы Ілжэдзьмітры І, дзе ўпершыню і «прызнаўся», што ён — царскі сын[35].

Oppidum Brahin на мапе Вялікага Княства Літоўскага і сумежных рэгіёнаў 1613 г. (фрагмєнт)[q].

28 ліпеня 1606 году ў Мазырскі гродзкі суд ад імя вяльможнага князя Адама Вішнявецкага была пададзена скарга на яго ўласных слуг Юзафа Лісоўскага, Адама Брозку, як прынцыпалаў, на памагатых Паўла Плядоўскага, Яна Гаварэцкага, Мікалая Шумскага, Себасьціяна Савіцкага, Мацюша Брозку, Янкоўскага, Кардышэўскага і іншых за тое, што яны напярэдадні перад сьвітаньнем, «не зважаючы на пачцівасьць і павіннасьць сваю шляхецкую.., змовіўшыся як здраднікі на здароўе пана свайго, да замку места Брагінскага з гасподаў сваіх адначасова сабраўшыся, з полгакамі[r], з аголенымі шаблямі ў замак гвалтоўна ўламіўшыся, але з-за супрацьдзеяньня аховы князя да пакою панскага дайсьці ня здолеўшы, чэлядзь пры ім тады быўшую, як мужчын, так і белых галоў[s], разагналі.., як злачынцы і здраднікі да скарбцу, дзе ўся маёмасьць рухомая яго міласьці захоўвалася, ланцуг і замкі наперад адбіўшы, уламіліся…». А нарабаваўшы ўсялякага дабра, «коней есче до того подданых князя его милости до колко на поли порвавши, з места Брагиня повтекали…». Згаданы сярод слуг-рабаўнікоў Аляксандар Юзаф Лісоўскі — будучы знакаміты правадыр неўтаймоўных «лісоўчыкаў», надта рухавых і баяздольных вершнікаў, якія былі «галаўным болем» не адно для ворагаў, але і для насельніцтва і ўладаў Рэчы Паспалітай, бо аплачвалі ўласную службу жорсткімі рабаўніцтвамі ўсюды, дзе б ні зьявіліся[36].

Фрагмэнт запісу князя Ярэмія Вішнявецкага 1638 г.
Урывак з тэксту «darowizny Brahinia» пані Крысьціны з князёў Вішнявецкіх Даніловічавай 1641 г.

У 1628 годзе князь Канстанцін Карыбут Вішнявецкі, апякун дзяцей князя Міхаіла, з паловы места Брагіна з 15 дымоў плаціў па 3 злотыя, з 2-х сьвятароў па 6 зл., з 2-х мясьнікоў па 6 зл., з млынара 6 зл., з краўца 6 зл., з 6 агароднікаў па 1 зл. і 6 грошаў; усяго разам зь сёламі — 271 злоты і 6 грошаў. Пан Ян Точэвецкі з паловы маёнтку Брагін княгіні Адамавай Вішнявецкай[t] плаціў 200 злотых.[37]. Паловай Брагінскага замку і места з фальваркам і сялом Глухавічы, сёламі Сьпярыж, Малейкі, Казловыброды (Казялужцы?), Галкі, Рудакоў, Бабчын, Губаровічы, Дублін, Юркавічы, Сьцяжарна, Удалёўка, Крывін, Пірка, Нудычы, Пучын, Чахі, Рудыя, Крывіца (Крыўча?), Дамамірка, Хатуча, Мокіш, хутарамі Еўлашы, Гамолічы, Ілічы валодаў, а ў 1638 г. заставіў на чатыры гады за 65 000 злотых пану Мікалаю Лосятынскаму князь Ярэмі Міхал, сын Міхаіла, Вішнявецкі[38]. Ён жа і аб’яднаў абедзьве паловы Брагінскай спадчыны малодшай галіны роду Вішнявецкіх у сваіх руках[39]. 20 ліпеня 1641 году Крысьціна, дачка князя Адама Вішнявецкага, на той час жонка Пятра Даніловіча, крайчага кароннага, саступіла князю Ярэмію сваю палову замку і места Брагін зь сёламі Сялец, Конанаў, Гуты (Huty), Удалёўка[u], Скураты, Рыжкаў, Вялікі Лес, Мікулічы, Катловіца, Карпілаўка, Конанаўшчына, Мількаўшчына, Веляцін, Лісьцьвін, Высокае, Зьвінячына, Мікітаўшчына (Mikidowszczyzna), Зашчоб’е, Слабада пры рудні, млынах і вялікім ставе, Амолічы (Omolicze)[v], з прыналежнымі да маёнтку фальваркамі слуг-шляхчічаў Бялабжэскага, Калгановічаў, Ячэвіцкага, Якубоўскага, Баськевічавай, Лінкераў, Завацкага[40][w].

Партрэт князя Ярэмія Міхала Вішнявецкага. Даніэль Шульц. Трэцяя чвэрць XVII ст.
Партрэт княгіні Грызэльды Канстанцыі з роду Замойскіх Вішнявецкай. Невядомы мастак. 1670-я гады.
Партрэт караля Міхала Карыбута Вішнявецкага. Паміж 1669 і 1699 гг.

Ужо за часамі казацка-сялянскай вайны 1648—1651, да 8 чэрвеня 1648 году князь Ярэмі з княгіняй Грызэльдай[x] на працягу тыдню бавіліся ў Брагіне. Тут жа адпачывала і войска. Аўтар дыярыюша Багуслаў Казімер Машкевіч (Маскевіч) заўважыў, што як бы казакі не затрымаліся пад Чарнігавам, а працягнулі іх перасьледаваць, то князю з княгіняй было б неспакойна. Брагін стаіць у надта ліхой мясьціне — увесь на балотах сярод панурых лясоў[41]. Мелася на ўвазе, што рэгулярнаму войску (асабліва вершнікам, бо няма дзе разьвярнуцца) вельмі нязручна ладзіць тут бітву. Пазьней жыхары Брагіна адчынілі браму войскам Багдана Хмяльніцкага, якімі кіравалі палкоўнік Нябаба і Хвясько. Брагінцы і сяляне навакольных вёсак утварылі полк, які выступіў пад камандаю казацкага галавы Магеры. За здраду места разбурана войскам Рэчы Паспалітай. Замак у якасьці былога абарончага збудаваньня не аднаўляўся, але надалей маглі існаваць, як звычайна ў тыя часы, умацаваныя двары наступных дзедзічных ды застаўных уладальнікаў. У хроніках габрэйскіх аўтараў Натана Гановэра і Мейера з Шчэбжэшына ці не ўпершыню згадана «сьвятая грамада Брагін», моцна пацярпелая ад «хмяльніччыны» ў тым жа 1648 годзе[42]. Сярод казакоў, захопленых у палон напярэдадні і пасьля бітвы пад Загальлем, у датаваных 11 і 29 чэрвеня 1649 году дакумэнтах названыя Мацьвей Шумейка з Брагіна, паказачаны брагінскі баярын Кавальскі, Сямён Абязушанка і Хведар са Сьпярыжжа, Багдан з Брагіна, Фурс з Бабчына, падданыя князя Ярэмія Міхала Вішнявецкага, ваяводы рускага, Пётар з Мокіша, падданы пана Катарскага, Міхед з Савічаў[43].

На 7 сакавіка 1650 году дзяржаўцам Брагіна і той часткі воласьці, якая да 1641 г. належала пані Крысьціне з князёў Вішнявецкіх Даніловічавай, названы пан Даніэль Сіліч. Тады ў самым мястэчку Брагін налічвалася 70 дымоў (каля 420 падданых), у сёлах Мікулічы, Веляцін, Лісьцьвін, у частцы Сяльца разам — 130 дымоў (≈780 жыхароў), у Карпілаўцы, Конанаўшчыне, Мількаўшчыне, Углах, Каманове не засталося ні дымоў, ні падданых. Адпаведную судовую прысягу склалі Васіль Ярмоліч, слуга Лук’ян Русаненка і Пракоп Гурскі з Брагіна[44].

Зьвестка пра зруйнаваны Брагін. Верасень 1669 г.

Пасьля сьмерці ў 1651 годзе князя Ярэмія Брагін пэўны час быў уладаньнем сына, будучага караля Міхала Карыбута[y], але апошні саступіў яго маці[46].

Станам на 1666 год, у гетманства Івана Брухавецкага, Брагін, як і Хвойнікі, значыўся ў ліку «асобных» мястэчкаў, прыпісаных да Чарнігаўскага казацкага палка[47]. Зразумела, што пасьля Андрусаўскага замірэньня 1667 году ўсё павярнулася на ранейшыя колы.

12-м і 27-м верасьня 1669 году датаваныя лісты княгіні Грызэльды і яе брагінскага адміністратара пана Адама Тышэцкага да гэтмана Войска Запароскага ў левабярэжнай Украіне Дзямьяна Мнагагрэшнага пра разбураны Брагін[48]. Пасьля спачыну 17 красавіка 1672 году княгіні Грызэльды Брагінскі маёнтак дастаўся яе пляменьніку і стрыечнаму брату караля пану Станіславу Канецпольскаму[49][z], а ў 1682 годзе, паводле тэстамэнту, — усынаўлёнаму апошнім пану Яну Аляксандру Канецпольскаму, ваяводзічу бэлзскаму[50].

Расейскі дакумэнт 1676 году засьведчыў, што пасланец казацкага гетмана Барыс Маршэўскі летась да Львова ехаў накіроўваючыся «на Брагинъ, на Загалье, на Хвойники, на Мозырь…»[51].

Брагін і Астраглядавічы, ізноў разьдзеленыя нейкай мяжой. Фрагмэнт мапы Алексіса Жубэра Жаліё. Парыж, 1685 г.

У люстрацыі падымнага падатку Оўруцкага павету Кіеўскага ваяводзтва ад 25 студзеня 1683 году сказана, што пан Канецпольскі валодаў у месьце Брагін 55 дымамі (каля 330 жыхароў), пан Сіліч — 27 (162), пан Бялабжэскі — 6 (36), пан Чэрскі — 3 (18); а яшчэ тут было 8 дымоў габрэйскіх (48)[52].

14 верасьня 1686 году брагінскі мешчанін Юры Андрыевіч пад прысягай паведаміў у Оўруцкім гродзкім судзе, што як з-за казакоў, так і з-за войска Вялікага Княства Літоўскага, зь места Брагін, акрамя габрэяў, адышлі 15 дымоў (прыкладна 90 жыхароў)[53].

Паборы зь мястэчка Брагіна ў пастой 1686-1687 г. рэестравых казакоў палкоўніка П. Шчуроўскага.

28 чэрвеня 1687 году ў той жа суд Ваўжынцом Лавіцкім, падчашым ноўгарад-северскім, ад імя яснавяльможнага пана Яна Канецпольскага, ваяводзіча бэлзскага і каралеўскага палкоўніка, быў пададзены пратэст супраць «нязносных крыўдаў, шкодаў, крыміналаў, наездаў і забоеў», учыненых у маёнтку Брагінскай воласьці палкоўнікам рэестравай часткі Войска Запароскага Паўлам Апосталам Шчуроўскім, яго сотнікамі і казакамі. Тады 65 домагаспадарак (каля 390 жыхароў) пана Яна Канецпольскага ў месьце Брагіне былі моцна зруйнаваныя працяглым, ад лістапада 1686 году, пастоем 65 казакоў і 30 коней, для якіх на ўсю зіму і вясну, «да самых świątek zielonych», іх ператварылі ў своеасаблівую кухню. На патрэбы самога пана палкоўніка Шчуроўскага, на тры вазы скарбовыя брагінцы далі 150 злотых; сотніку Русановічу, які стаў у Брагіне, як гатовымі пенязямі, так і за гарэлку, мёд, піва, плацячы арандатарам-габрэям, аддалі 286 злотых у добрай манэце; Асавуле, палкавому пісару, далі злотых...[aa] і сотніку Мацьвею — 38 злотых. Выправілі 22 вазы, кожны з хамутом, раменнай шляёй, касой, сякерай, рыдлёўкай, біклагай, мазьніцай з двума гарцамі дзёгцю; яшчэ зь іх выбралі здору на 80 злотых, гарэлкі, рыбы, піва, мяса, мёду, для самога пана палкоўніка, калі там па тыдню і болей разам з жонкай бываў, як для казакоў тут паўсталых, так і прыязджаўшых, далі 200 злотых, для пана палкоўніка за 2 валоў і 2 лісіц аддалі 35 злотых, а ўсяго — 1009 злотых. За 65 пар хустаў палатна на ўладкаваньне паходных шатроў аддалі 73 злотыя, легуміны жыхары выдалі 49 вёдраў, аўса для коней паўсталых у месьце і прыязджаўшых — 569 вёдраў, за соль аддалі 16 злотых, за абутак, скуры, якія браў палкоўнік, — 36 злотых. За час пастою казакі зьелі 250 кур, 103-х падсьвінкаў, 39 гусей.

Што да злачынстваў, учыненых казакамі. Сотнік Русановіч моцна зьбіў брагінскага падстаросту Сташкевіча, а мешчаніна Антоненку ажно да сьмерці. Зьдзекваўся з сьвятара Мікольскага, за галаву схапіўшы, цягаў каля царквы і зьбіваў за тое, што ён словамі ўшчуваў сотніка, які ў Вялікі пост уздумаў іграць музыку і танцаваць. На загад Апостала Русановіч пасьля жорсткага катаваньня абрабаваў, а потым забіў ксяндза дамініканіна Булгака, які ехаў з Пінскага кляштару да сваякоў і заначаваў у Брагіне. Яшчэ сказана, што ўрэшце казакі П. Шчуроўскага гэткімі ўчынкамі «rozegnali chłopów i mieszczanow z Brahińszczyzny za Dniepr». Адным з сьведкаў у справе выступіў брагінскі войт Цімафей Ленчанка[54].

Герб Побуг роду Канецпольскіх.

14-м лістапада 1705 году датаваная судовая скарга панства Станіслава і Алены Сілічаў на Зыгмунта Шукшту, адміністратара ўладальніка Хвойніцкага маёнтку князя Дамініка Шуйскага, за чатырохразовае спаленьне іхнай карчмы, збор кірмашовага і гандлёвага мыта зь іх і з купцоў у м. Брагін[55]. 16 лютага 1709 году быў актыкаваны ліст каралеўскага ротмістра, лідзкага стольніка Валерыяна Антонія Талмонта, у якім паведамляецца, што ён, выправіўшыся да маёнткаў Брагін і Хвойнікі, прасіў шляхціча Мельчынскага дастаўляць для харугвы правіянт або грошы і загадаў выдаваць ад імя яго, Талмонта, расьпіскі; што за ўсе страты, нанесеныя шляхце і яе падданым войскамі, мусіць адказваць пан Мельчынскі, выбраны шляхтай дзеля забясьпечаньня войска правізіяй у Кіеўскім ваяводзтве; што за ракой Уша стаяць іншаземныя войскі і іх гэты ліст не датычыцца. 18 сьнежня 1710 году скаргу ў суд падалі мельніцкі войскі Аляксандар Бандынэлі з жонкай, якія тады валодалі часткай сёлаў Брагінскага ключа Я. Канецпольскага, на стражніка вількамірскага З. Шукшту з жонкай: за зьбіцьцё ў м. Хвойнікі іх габрэя Фроіма Абрамовіча, ад чаго той памёр; за адмову таму ж габрэю ў сьвятым хросьце, аб чым ён, зыходзячы, прасіў; за таемнае пахаваньне трупа, рабаўніцтва ў нябожчыка грошай, пагрозы самым падаўцам скаргі. Тым жа днём датавана і скарга на забойства габрэя Абрамовіча ўладальніка Брагіна Я. Канецпольскага[56].

Пры падзеле Вішнявеччыны з старэйшым братам Янушам Антоніем, кракаўскім каштэлянам, у 1718 г. застаўны Брагінскі маёнтак ужо прызначаўся малодшаму брату Міхалу Сэрвацыю, канцлеру ВКЛ[57].

29 ліпеня 1719 году А. Бандынэлі падаў скаргу на ковенскага падстолія З. Шукшту за тое, што ён гвалтоўна адабраў поле ўва ўрочышчы Тварова, падараванае брагінскай царкве сьв. Мікалая яшчэ князямі Вішнявецкімі, зьбіўшы пры гэтым царкоўных сялян і перакалоўшы дзідамі валоў. Пазбаўленая ўгодзьдзяў царква прыйшла ў заняпад, што ледзь не прывяло да бунту прыхаджанаў. Таму падаўца скаргі вырашыў вярнуць царкоўныя землі і паслаў сваіх людзей, загадаўшы ім убраць жыта, пасеянае падданымі пана Шукшты. Апошні, у сваю чаргу, сабраўшы да 200 чалавек чэлядзі, узброіўшы іх стрэльбамі, дзідамі і інш., зьявіўся на полі, калі туды прыйшлі брагінскія сяляне з сьвятарамі, несшымі крыжы ў руках. Шукшта з сваімі людзьмі напаў на сьвятароў, зьбіў іх. На абарону апошніх кінуліся брагінскія сяляне і мяшчане, адбылася жорсткая бойка, якая скончылася не на карысьць З. Шукшты: ён вымушаны быў адыйсьці, маючы шмат людзей параненымі, а аднаго забітым; зь людзей Бандынэлі двое мяшчанаў былі цяжка параненыя. А. Бандынэлі заявіў пра адабраньне яго сялянамі зброі ў пана Шукшты падчас наезду. Возны агледзеў у Брагінскім замку тую зброю: 11 стрэльбаў, 9 бердышоў, 18 кос і г. д.[58]

Міхал Сэрвацы Вішнявецкі. Невядомы мастак. Паміж 1749 і 1756 гг.

3 сьнежня 1719 году апошні на той час дзедзічны ўладальнік Брагінскіх добраў Ян Канецпольскі, ваявода серадзкі, спачыў. А ўжо 10 жніўня 1720 году пан Зыгмунт Шукшта, падстолі ковенскі, падаў у Оўруцкі гродзкі суд сведчаньне за подпісамі некалькіх шляхцічаў, якія на ўласныя вочы назіралі ў Брагіне жахлівую карціну: прыходзкія могілкі Сьвята-Мікольскай царквы, зруйнаваныя на загад пана Аляксандра Бандынэлі, войскага мельніцкага, а разам косьці і чарапы, раскіданыя паўсюдна. На вызваленым жа месцы адказчыкам па-блюзьнерску закладзены быў італьянскі сад (ogród włoski)[59]. 11 жніўня 1721 году А. Бандынэлі, у сваю чаргу, абвінавіціў З. Шукшту ў тым, што ён падбіў глухавіцкага сьвятара Якуба Бярнацкага сагнаць з поля ва ўрочышчы Дзяканаўскім настаяцеля брагінскай Мікалаеўскай царквы Якіма Давідовіча, хоць угодзьдзі тыя былі падараваныя царкве яшчэ князямі Вішнявецкімі. 2 жніўня Я. Бярнацкі, узяўшы ў дапамогу Мікіту, Касьяна, Уласа Канавалаў і яшчэ зь дзесятак сялян глухавіцкіх, наехаў на сенажаць і айца Давідовіча za brodę porwawszy, pięścią bił, tłukł, za włosy na ziemię obaliwszy, targał, włosy wyrwał, pokrwawił, зь сенажаці сагнаў і касіць ня даў, а яшчэ хацеў зьвязаць і да панскага двара адвезьці[60]. 14 чэрвеня 1724 году дорпацкі падкаморы Аляксандар Антоні Бандынэлі з жонкай заявілі ў судзе, што патрацілі вялікія сродкі на засяленьне і аднаўленьне застаўнога маёнтку Брагін, які атрымалі ў надта зруйнаваным стане[61].

Міхал Сэрвацы ў чарговы раз падпісаўся графам на Брагіне. Маніфэст 9 чэрвеня 1734 г.[62]
Сумы злотых, запісаныя Міхалам Сэрвацыем жонцы Тэклі Ружы на добрах Вішнявец і Брагін[63].

У тарыфе Оўруцкага павету Кіеўскага ваяводзтва 1734 году, складзеным паводле зьвестак папярэдняй люстрацыі, засьведчана, што ў частцы места Брагін і яшчэ 36 паселішчах, якія трымаў пан Бандынэлі, налічвалася каля 355 двароў (прыкладна 2130 жыхароў). У частцы Брагіна і прыналежных да яе 19 паселішчах (акрамя Залесься і Зашчоб’я сялецкіх айцоў базылянаў), што знаходзіліся ў заставе ў пана Сіліча, было каля 175 двароў (прыкладна 1050 жыхароў)[64]. А. Бандынэлі спачыў у 1733 годзе і менавіта тады князь Міхал Сэрвацы з старэйшай галіны і апошні ў родзе Вішнявецкіх ці не ўпершыню падпісаўся як «hrabia… na Brahiniu»[65].

Загаловак візыты Брагінскай пратапопіі (дэканату) 1743 г.

Згодна з Генэральнай візытай Брагінскага дэканату, на 1743 год у мястэчку было тры ўніяцкія царквы. Сьвята-Траецкі прыход, настаяцелем якога Сімяон Вараб'евіч, аб'ядноўваў plus minus 163 двары, а верных, дапушчаных да споведзі, – 652 душы як у самым мястэчку, так і па вёсках. У прыходзе царквы Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы, які ўзначальваў сьвятар Іаан Антыпенка, было 167 двароў, дапушчаных да споведзі верных – plus minus 600 душ[ab]. Будынак узьведзены каля 100 гадоў раней сіламі жыхароў мястэчка. Прыход Сьвята-Мікалаеўскай царквы на чале зь вікарыем а. Іосіфам Барнацкім складаў 121 двор, верных, дапушчаных да споведзі, – 486 душ. У 1741 годзе князь Міхал Сэрвацы надаў фундуш Багародзіцкай[34], а ў 1744 годзе пацьвердзіў ранейшы фундуш Мікалаеўскай (апошні ў 1774 г. быў пацьверджаны панамі Ракіцкімі), цэрквам[67].

Пасьля сьмерці князя Міхала Сэрвацыя Вішнявецкага ў 1744 годзе яго вялізныя ўладаньні адыйшлі да жонкі княгіні Тэклі Ружы з Радзівілаў († канец 1747). Прычым на Брагіне з прылегласьцямі ёй было запісана ажно 400 000 злотых[ac][68].

У 1748 г. мястэчка Брагін названае ў ліку паселішчаў, частка жыхароў якіх (галоўным чынам, шляхта) належала да рыма-каталіцкай Астраглядавіцкай парафіі Оўруцкага дэканату Кіеўскай дыяцэзіі[69]. Ад студзеня 1749 году маёнтак стаў уласнасьцю Замойскіх[70][ad]. Паводле ксяндза Ст. Залэнскага, дачцэ Міхала (†1735) і Эльжбэты (з князёў Вішнявецкіх) Замойскіх Катарыне, якая пабралася шлюбам з Янам Каралем Мнішкам, падкаморым літоўскім[ae], пры сямейным падзеле ў 1750 годзе дасталося ў трыманьне «Брагінскае графства». Тады ж яна і фундавала ў Брагіне пры касьцёле, які наноў паставіла, місію, прызначыла езуіцкай рэзыдэнцыі ў Юравічах пэўную суму грошай з умовай, каб нехта з місіянэраў прыбываў да Брагіна і абслугоўваў духоўныя патрэбы католікаў[af][71].

Партрэт Катарыны з Замойскіх Мнішкавай. Аляксандар Расьлін. Каля 1752 году.
Герб роду Замойскіх.
Герб уласны роду Мнішкаў.
Герб Равіч паноў Ракіцкіх.

Часам не абміналі Брагін і гайдамакі. У 1750, 1751 годзе мястэчка і ваколіцы, частка якіх была тады ўладаньнем пана Францішка Антонія Ракіцкага, ротмістра ашмянскага, пацярпелі ад іх рабаўніцтваў[72]. З паказаньняў арыштанта, гайдамацкага ватажкі, Івана Падалякі ў Кіеўскім гродзкім судзе ад 20 кастрычніка 1750 году: «…ідучы да Брагіня каля млыноў, што завуцца Гарадзішчам, здыбалі аднаго чалавека, з імя і прозьвішча невядомага, які… ўзяўся дабраахвотна праводзіць, і пайшлі да Брагіня; у Брагіню ўначы зрабавалі двух габрэяў: сукмані, маніста, серабро і грошы забралі; кожнаму гайдамаку ў цьвёрдай манеце дасталася па дзесятку рублёў, а ў дробнай манеце маскоўскай — па пяць рублёў і шэсць грывень; тую дробную манету ўсю аддалі правадніку Сьцяпану..; той жа Сьцяпан з Брагіня праводзіў іх да дому свайго бацькі і, там накарміўшы, у бацькі пакінуў грошы, а сам павёў іх да сваіх паноў, да Кімбараўкі…»[73]. Нярэдка, рабаўніцтвы суправаджаліся забойствамі. Уражвае наступнае сьведчаньне: "Тот же секунд-майор Галцов 25 августа 1750 г. рапортовал: «сего августа 25 дня писал к нему польского местечка Лоева, владельца конюшенного и ротмистра Антония Рокицкого местечка Брагина управитель шляхтич Верига, что сего августа против 25-го числа разбойников 12 ч-к, в ночи при селе Игрушине попа Павла Лазниченка разбили и двор огнем спалили, и жида разбили и огнем сожгли, а жидовку до смерти скололи; да в деревне Сувиде жида разбили, а жидовку огнем же зжгли и жиденка до смерти скололи, которое де село Игрушин и дер. Сувида разстоянием от Днепра против Любич с 15 верст». Пазьней Ф. Ракіцкі паведамляў кіеўскаму гэнэрал-губэрнатару М. І. Лявоньцеву: «сего 1752 г. мая 10-го н. с. два гайдамаки именем Грицько Киселенко, а другой Пархоменко пойманы с товарищи в розбое и в допросе сего мая 15 в лоевском замке показали: …Из Жаров вышев, имев всякое к пропитанию изобилие, плыли Днепром до реки Брагинки и хотели прийти до местечка Брагина, но имея предосторожность, что были в опасности, поплыли вверх Днепром к Лоеву, мимо Любеча…»[74].

У 1750—1753 гадох памежныя канфлікты з князямі Шуйскімі, уладальнікамі Хвойнікаў і Астраглядавічаў, мелі пасэсары Брагінскага маёнтку паны Ян Караль Мнішак, падкаморы літоўскі, і Францішак Антоні Ракіцкі, войскі ашмянскі[75]. У 1754 годзе Брагінскае графства была куплена ў княгіні Эльжбэты, дачкі Міхала Сэрвацыя, Вішнявецкай Міхалавай Замойскай за 550 000 злотых панам Францішкам Антоніем, сынам Мікалая, Ракіцкім (†1759), лідарам групоўкі Чартарыйскіх у Рэчыцкім павеце. Пасьля гэтага судовыя прэтэнзіі суседзяў, апекуноў непаўналетніх хойніцкіх Шуйскіх паноў Быстрых, старостаў ліноўскіх, наступных апекуноў князёў Шуйскіх, старостаў ніжынскіх, былі ўжо толькі да паноў Ракіцкіх і іх сваякоў паноў Рафала Аскеркі, Міхала Страшэвіча, якія некаторы час мелі дачыненьне да Брагінскіх добраў[76]. На 1754 год у мястэчку Брагін налічвалася 117 двароў (прыкладна 702 жыхары), зь якіх «do grodu» (Оўруцкага замку) выплачвалася 18 злотых і 7 з паловай грошаў, «na milicję» (на вайсковыя патрэбы павету і ваяводзтва) 73 злотых[77]. 2 жніўня 1776 году ў Мазырскім гродзкім судзе для пана Міхала Ракіцкага, палкоўніка пяцігорскага, з падачы ротмістра ашмянскага пана Алаізія Ракіцкага, было актыкавана абмежаваньне Брагінскай воласьці 1512 года, згодна з указам караля Жыгімонта Старога, праведзенае дзеля чалабітнай князя Міхаіла Васільевіча Збараскага. У гэты раз дакумэнт быў запісаны пад назвай «Akt Ograniczenia Hrabstwa Brahińskiego»[78]. Значная частка Брагінскага маёнтку заставалася ў валоданьні Ракіцкіх да 1880-х гадоў.

Подпісы на мапе Брагінскага графства 1783 г.
Эксплікацыя да мапы Брагінскага графства 1783 г.

Габрэйскія перапісы 1765, 1778 і 1784 гадоў засьведчылі, што ў Брагіне налічвалася адпаведна 64 двары, 260 жыхароў, 31 двор, 90 жыхароў і 47 двароў з 152 жыхарамі. Мястэчка — цэнтр аднаіменнага кагала, да якога ў названыя гады належалі насельнікі 41, 28 і 26 вёсак, хутароў і фальваркаў, а ў іх разам зь мястэчкам пражывала 532, 189 і 223 pogłowia żydowskiego; некаторыя ў 1784 г. запісаны хрысьціянамі, таму пагалоўшчыне не падлягалі — у Лісьцвіне, Веляціне, Еўлашах, Дубліне[79]. Прыкметнае ўбываньне колькасьці юдэяў і прыняцьце часткаю іх хрысьціянства магло быць выклікана выбухам гайдамацка-сялянскай Каліеўшчыны 1768 г., адгалоскі якой дасягалі і нашых мясьцінаў.

27 днём жніўня 1783 году датаваная мапа Брагінскага графства[ag], матэрыял для якой падрыхтаваў Станіслаў Віткоўскі. Тады маёнткам, з прычыны недаросласьці сыноў Людвіка і Алаізія Рафала ўдавы пані Марыі з Аскеркаў Ракіцкай, часова валодаў жанаты зь ёй пан Міхал Страшэвіч, маршалак упіцкі. У 1786 годзе ён жа пацьвердзіў фундуш 1720 году Сьвята-Траецкай царкве[80].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Брагін на схематычным пляне Рэчыцкага павету 1800 году.
Пан Рафал Ракіцкі з Брагіня — адным з кумоў пры хросьце пляменьніцы Тэклі Юзафаты Антаніны Ракіцкай.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Брагін апынуўся ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 году ў складзе тэрытарыяльна ўпарадкаванага Рэчыцкага павету Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году Менскай губэрні Расейскай імпэрыі[81]. У крыніцы, заснаванай на зьвестках расейскай рэвізіі 1795 году, сказана, што мястэчка Брагін было ў супольным валоданьні графаў Людвіка і Алаізія Ракіцкіх, мела «грунт песковатой 14 уволок», а сена па балотах тамтэйшыя жыхары накошвалі 270 вазоў. Тут існавала адна зь сямі ў Рэчыцкай акрузе юдэйскіх школ, якая месьцілася ў драўляным будынку[82]. У самым канцы XVIII ст. браты Ракіцкія вызначыліся з падзелам бацькоўскай фартуны. Алаізію Рафалу і яго нашчадкам дастаўся Брагін з прылегласьцямі, а Людвіку — Гарадзішчаўскі і Ёлчанскі ключы з шэрагам фальваркаў[83]. 5 студзеня 1799 году ў мэтрычных кнігах Сялецкага базылянскага кляштару ў запісе аб хросьце ў палацы Гарадзішча Тэклі, дачкі Людвіка і Ганны з Плятэраў[ah] Ракіцкіх, кашталянічаў менскіх, адным з чатырох кумоў-мужчын быў кашталяніч менскі Рафал Ракіцкі з Брагіня[84]. Але яму, падобна, даводзілася дзяліць спадчыну з шваграм Ігнацыем Аскеркам, падстаростай судовым рэчыцкім[85], таксама кумам на згаданай урачыстасьці. У шляхецкай рэвізіі 1811 году Брагінскі маёнтак паказаны нібыта ўласнасьцю сына Рафала[ai], 16-ці гадовага Міхала, побач згаданы і 17-ці гадовы Ўладыслаў Аскерка, сын сястры Рафала і Людвіка Ізабэлы[aj]; на 1795 год фартуна налічвала 3 111 душ прыгонных мужчынскага полу[86]. Відавочна, граф Людвік быў на той час апекуном абодвух юнакоў. Неўзабаве і Міхал уступіў ва ўладаньне Брагінам, і Ўладыслаў – ва ўладаньне сваёй часткай брагінскіх добраў з дваром у Рудакове.

18 чэрвеня 1831 года ў навакольлях Брагіна шляхціч Міхал Лігэнза, афіцыяліст пана Крушэўскага з Ракітна, сабраў конны адзьдзел паўстанцаў у складзе крыху больш дваццаці чалавек зь ліку дворскай службы. Уначы на 19 чэрвеня ён жа з паловай тых людзей, спрабуючы ўзьняць тутэйшую чыншавую і дворскую шляхту на паўстаньне, прайшоў праз Шкураты і Мікулічы ў накірунку Хвойнікаў, Вадовічаў, потым Нароўлі і Мухаедаўскіх лясоў, дзе хаваліся інсургэнты з Оўруцкага і Радамышльскага паветаў[87].

Дом Івана Скарахода, здымак 1877 г. Паводле ўнука Хведара Стравінскага, пабудаваны ў 1834 г.[88][ak], інакш кажучы, у год шлюбу яго бацькоў.
Запіс аб шлюбе Ігнацыя і Аляксандры Стравінскіх. 1834 г.

Паводле зьвестак на 1834 год, у Брагіне праводзіліся два штогадовыя кірмашы: 1-8 студзеня і 29 чэрвеня-2 ліпеня; тавараў прывозілася адпаведна на 3 000 і 2 000 рублёў, прадавалася на 2 000 і 1 500 р., наведвалі кірмашы каля 400 і 350 чалавек[89]. 3-га чэрвеня 1834 года настаяцель Бабчынскай Крыжаўзьдзьвіжанскай царквы а. Іаан Данілаў Нямшэвіч абвянчаў у Брагінскай Сьвята-Траецкай царкве шляхціча-католіка Ігнацыя, сына Ігнацыя, Стравінскага з праваслаўнай дзяўчынай Аляксандрай, дачкой селяніна мястэчка Брагін, прыгоннага графа Міхала Ракіцкага, Івана Іванавага Скарахода[al][91][am]. У 1845 годзе прыход названай царквы быў скасаваны, а храм прыпісаны да прыходу царквы Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы[92]. Паводле рэвізіі 1847 году брагінскае габрэйскае таварыства складалі 801 мужчына і 811 жанчын[93].

На 1850 год у Брагіне было 149 двароў, 1233 жыхары. Тракт зьвязваў Брагін з Лоевам[94]. У «Списках населенных мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело]: 1857 г.» засьведчана, што 782 жыхары мястэчка абодвух полаў зьяўляліся прыхаджанамі Раства-Багародзіцкай царквы, 515 жыхароў — Мікалаеўскай царквы, яшчэ 6 мужчын і 9 жанчын былі парафіянамі Астраглядаўскага касьцёлу Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі[95]. У 1860 годзе ў мястэчку 261 гаспадарка, 2628 жыхароў, прыходзкія Сьвята-Мікалаеўская і Раства-Багародзіцкая з прыпісной Сьвята-Траецкай[an] цэрквы[97], філіяльны Астраглядаўскай парафіі касьцёл, праводзіліся два кірмашы на год[94]. Маюцца зьвесткі пра ўзаемадачыненьні тутэйшых панства і праваслаўнага духавенства. У дзёньніку архіяпіскапа менскага і бабруйскага Міхаіла Галубовіча занатавана, што 19 верасьня 1860 году ён: «Раніцой ад’ехаў у Брагін. Ракіцкі вадзіў мяне па цэрквах, а я зацягнуў яго, неахвочага, да дабрачыннага Айца. Намагаўся памірыць іх. Заўважыў, што Ярэміч і жонка дужа катэгарычныя і непрыхільныя да Ракіцкага. Выступілі з папрокамі. Нягледзячы на гэта, граф абяцаў скончыць вясною дом і здаць ссыпку. Па абедзе з Ракіцкім паехаў у Глухавічы. Ён паказаў мне тры карціны, набытыя ў Варшаве, а калі я пахваліў «Татараў», дык прасіў, каб гэтую карціну прыняў на памяць. Тут таксама былі Аскерка і валынскі Прозар. З жонкай мяне не пазнаёміў – нібыта хворая, у ложку. Сапраўды, у яе быў павятовы лекар Філіповіч»[98].

Двор і мястэчка Брагін на мапе Ф. Ф. Шубэрта, сярэдзіна XIX ст.

У парэформенныя часы Брагін — цэнтар воласьці ў Рэчыцкім павеце. У сувязі з чарговым паўстаньнем супраць расейскага панаваньня і за аднаўленьне Рэчы Паспалітай, 11 красавіка 1865 году будынак Брагінскага філіяльнага касьцёлу быў адабраны ў католікаў і перададзены ў праваслаўнае ведамства. Пазьней у ім уладкавалі прыпісную царкву Сьвятога Ціхана Задонскага[99][ao]. На 1876 год часткай Брагінскага маёнтку ў 20 000 дзесяцін зямлі, набытай 9 студзеня 1873 году, валодаў расейскі купец 1-й гільдыі Якім Сямёнавіч Каноплін. Іншая частка разам зь Мікуліцкім ключом у 26 650 дзесяцін зямлі з 2-ма ветракамі, 6 коннымі, 1 вадзяным млынам, сукнавальняй засталася за графам Людвікам, сынам Міхала, Ракіцкім[100], ад якога мусіла перайсьці яго сыну Міхалу. У сьпісе прыходаў і прычтаў па чатырох благачынных акругах (у межах Рэчыцкага павету) Менскай епархіі на 1876 год у складзе прычту Багародзіцкай царквы ў Брагіне названыя настаяцель а. Юліян Мігай, в. а. штатнага псаломшчыка Дзьмітрый Федаровіч. Да прыходу належалі жыхары мястэчка Брагін, вёсак Буркі, Сабалі, Шкураты, Кавака. У прычце Мікалаеўскай царквы – настаяцель а. Максім Ярэміч, в. а. штатнага псаломшчыка Сямён Кезевіч, просьфірня Еўфрасіньня Кезевіч. Прыход – жыхары Брагіна, вёсак Дублін, Сьпярыжжа, Ясяні, Валахоўшчына[101]. На 1879 год у прыходзе Багародзіцкай царквы налічвалася 970 душ мужчынскага і 1019 душ жаночага полу сялянскага саслоўя, у прыходзе Мікалаеўскай царквы — 860 душ мужчынскага і 1005 душ жаночага полу верных. Крыху раней вёскі Кавака і Шкураты далучаныя былі да прыходу Мікалаеўскай царквы, а Дублін і Сьпярыжжа — да прыходу царквы Раства Багародзіцы[102]. У 1883 годзе Брагінскі маёнтак Ракіцкіх[ap], выстаўлены на аўкцыён за даўгі Зямельнаму банку, «с Высочайшего соизволения» набыў вялікі інжынэр, сапраўдны тайны саветнік Станіслаў, сын Валерыяна, Кербедзь. Аднак, яго адміністратар і ўпаўнаважаны ў судзе Юзаф Вайткоўскі, з-за безгаспадарлівасьці папярэдніх уласьнікаў, на 1887 год здолеў улагодзіць пазямельныя спрэчкі зь сялянамі толькі 4 вёсак[aq], з насельнікамі 12-ці астатніх даводзіў справу да поўнага вырашэньня яшчэ і ў 1895 годзе[ar][104]. У 1896 годзе ў Раства-Багародзіцкім прыходзе быў узьведзены мураваны будынак царквы на гонар сьв. апосталаў Пятра і Паўла, у якім разьмясьцілася і двухкласная прыходзкая школа[105].

Перапіс 1897 году засьведчыў: у мястэчку Брагін было 648 двароў, 4519 жыхароў[as], дзейнічалі 3 царквы, капліца і 4 юдэйскія малітоўныя дамы, працавалі валасная ўправа, царкоўнапрыходзкая школа, народная вучэльня, паштова-тэлеграфны адзьдзел, хлебазапасны магазын, паравы млын, бровар, 6 крупадзёрак, 3 маслабойні, 5 гарбарняў, 5 цагельняў, 82 крамы і 2 заезныя дамы, карчма, аптэка, штотыднёва праводзіліся таргі, 2 разы на год адбываліся кірмашы[94]. На 1903/1904 год сярод зямельных уласьнікаў Менскай губэрні, якія мелі 500 і болей дзесяцін, названы ўладальнік маёнтку Брагін дваранін Міхал, сын Станіслава, Кербедзь[106]. Згодна са зьвесткамі выданьня «Список населённых мест Минской губернии», на 1909 год у мястэчку Брагін налічвалася ўсяго 387 двароў, 3902 жыхары[107].

Найноўшы час

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Арцель брагінскіх саматужнікаў побач з былой царквой-школай. Каля 1930 г.

9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня Берасьцейскага міру з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Нямеччына перадала паўднёвую частку Беларусі Ўкраінскай Народнай Рэспубліцы. У адказ на гэта, 9 сакавіка Другой Устаўной граматай тэрыторыя абвешчана была часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Брагін, аднак, апынуўся ў складзе часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. Прычым, старастай (губэрнатарам) гетман Украінскай Дзяржавы Павал Скарападзкі прызначыў былога ўладальніка маёнтку Гарадзішча, галаву Рэчыцкай павятовай управы П. А. Патона. Ад 18 траўня тут дзейнічала «варта Ўкраінскай Дзяржавы»[108].

Канфэрэнцыя настаўнікаў, 1933 г. Здымак зроблены каля будынку Сьвята-Мікалаеўскай царквы, зачыненай уладамі[at].
Брагін. Работнікі маслазаводу. 1 траўня 1935 г.

1 студзеня 1919 году, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Брагін з воласьцю ўвайшоў у склад Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі, аднак 16 студзеня Масква адабрала яго разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР.

8 сьнежня 1926 году Брагін і яго значна пашыраную тэрытарыяльна воласьць вярнулі БССР. Тады ж ён стаў цэнтрам раёну. Дзейнічалі 3 пачатковыя і 1 сярэдняя школы, клюб, бібліятэка, мэдыцынскі ўчастак, вэтэрынарны пункт, паштова-тэлеграфная кантора, сельскагаспадарчае крэдытнае таварыства, адзьдзяленьне спажывецкай каапэрацыі. У 1929 годзе арганізаваны калгас. Працавалі маслазавод, вятрак, кравецкая і шавецкая арцелі, кузьня. З 1938 году Брагін — у новастворанай Палескай вобласьці з цэнтрам у Мазыры). 27 верасьня 1938 году мястэчка атрымала афіцыйны статус гарадзкога пасёлку.

У Другую сусьветную вайну з 28 жніўня 1941 да 23 лістапада 1943 году Брагін знаходзіўся пад акупацыяй Трэцяга Райху.

З 1954 году Брагін — у складзе Гомельскай вобласьці. У 1970 году да яго далучана вёска Ліпкі.

У 1986 годзе ў выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС мястэчка апынулася ў зоне радыяктыўнага забруджваньня.

Заўвагі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ «Ono Pinsk, Owrucze, Mozyr etc. na Polesiu»[1].
  2. ^ Перасоўныя юрты, кібіткі.
  3. ^ Въ лЂто 6655 (1147)
  4. ^ «слаўнаму русінскаму ваяку Полазу», «Полазу Русаку, слаўнаму казаку», як назвалі яго польскія гісторыкі Ёст Людвік Дэцый[11] і Марцін Бельскі[12]. Пра С. Палазовіча гл.[13].
  5. ^ Згадка пра Брагін у гэтым шэрагу гаспадарскіх валасьцей выглядае анахранізмам, бо ўжо амаль два гады ён «со всимъ с тымъ» (зь людзьмі і прыбыткамі) пажыцьцёва належаў князю М. Збараскаму.
  6. ^ Раней зьмест дакумэнту часта альбо не раскрываўся, альбо выкладаўся зусім недарэчна. У артыкулах канца XIX ст. паведамлялася: «Za czasów litewskich B. był własnością wyłączną wielkich książąt, a w r. 1511 otrzymał ważne przywileje od Zygmunta I» (Al. Jel. Brahin. // Słownik geograficzny Krółewstwa Polskiego і innych krajów słowiańskich. — Warszawa, 1880. T. I. S. 348), «… в качестве господарского города Сигизмунд I снабдил Брагин в 1511 г. грамотой, обеспечивавшей права жителей и дававшей им различные льготы» (Запольский М. Брагинская волость (исторический очерк). // Календарь «Северо-Западного края» на 1889 год. – Москва, 1889. С. 115). Больш як праз сто гадоў апошняе было паўторана: «У 1511 кароль Жыгімонт І Стары дараваў Б. грамату, якая давала жыхарам пэўныя правы і льготы» (Рогалеў А. Ф. Брагін. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мінск: БелЭн, 1994. С. 63; у сваёй кнізе аўтар яшчэ дадаваў: «Такія граматы забытым богам мястэчкам не даваліся» (Рогалеў А. Ф. Сцежкі ў даўніну. Геаграфічныя назвы Беларускага Палесся. — Мінск: Полымя, 1992. С. 63)). У пачатку бягучага стагодзьдзя сытуацыя са зьместам, як здавалася, нарэшце была выпраўлена: «У 1511 вял. князь выдаў Б. грамату, паводле якой яго жыхары мелі права плаціць падаткі непасрэдна ў дзярж. скарб.» (Грынявецкі Валерый. Брагін. // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. С. 340). У лютым 2009 г., аднак, ва ўкраінскай Вікіпэдыі зьявілася дылетанцкае сьцверджаньне (існавала да 5 траўня 2021 г.), маўляў: «1511 року поселенню надано магдебурзьке право.», у верасьні 2009 г. яно паўторана ў францускай, а колькі гадоў таму да пастановы гэтага тэатра абсурду (тэма бо — пэрыфэрыйная) далучыліся і некаторыя навукоўцы: «У 1511 році тодішній король польський і великий князь литовський Сигізмунд І Старий своїм привілеєм дарував мешканцям Брагіна право на самоврядування.» (Мацук А. Брагін // Князі Вишневецькі. – Київ, 2016 (2017). С. 213), «Пожалування міста Збаражському примусило брагінських міщан звернутися до короля Сигізмунда І та отримати від нього у 1511 р. охоронний привілей.» (Кондратьєв І. В. Брагінщина у складі Любецько-Лоєвського староства Київського воєводства. // Днепровский паром. Материалы научно-исследовательского полевого семинара «Культурно-исторический потенциал Восточного Полесья и перспективы развития регионального туризма» (11-12 августа 2016 г., г. Брагин), Международных историко-краеведческих чтений «Днепровский паром» (8-9 августа 2017 г., г. Лоев). — Минск, 2017. С. 14; «апрабацыя» гэтай найбольш недарэчнай трактоўкі выканана яшчэ ў лістападзе 2014 г. з тлумачэньнем: «...охранный привилей, который ограничивал власть владельца в отношении горожан», гл.: Маленький город в большой истории: Брагин в XVI — XVII веках. // https://gp.by/mneniya/news36000.html). Апошнія меркаваньні асабліва уражваюць, бо прывілей выдадзены каралём не на просьбу брагінскіх мяшчанаў, а ў адказ на скаргі даньнікаў Падняпроўскіх і Задзьвінскіх гаспадарскіх валасьцей, якіх у сьпісе ажно 13! Акрамя Брагіна, з канкрэтнай падачы А. Ельскага (SGKP. 1889. T. X. S. 133), у якога дакумэнт памылкова датаваны 11 кастрычніка 1511 г., упэўнена пачалі прыпісваць магдэбурскае альбо «частковае» (гл.: Рэчыца ў Вікіпедыі) магдэбурскае права і Рэчыцы, а вось пра згаданы побач зь імі Мазыр на 1511 год — ані слова (як і ў А. Ельскага); але ж тое места атрымала сапраўдную магдэбургію ад караля Стэфана Баторыя ў 1577 г. (Цітоў Анатоль. Геральдыка Беларускіх местаў. – Мінск: Полымя, 1998. С. 192, 228; Цітоў А. Да пытання аб гербе горада Рэчыцы // Трэція Міжнародныя Доўнараўскія чытанні (г. Рэчыца, 14–15 верасня 2001 г.) / Рэд. кал.: В.М. Лебедзева (адказ. рэд.) і інш. – Мінск: Беларускі кнігазбор, 2002. С. 239, дата ў аўтара на месяц пазьнейшая, чым у А. Ельскага, у якога запазычыў зьвестку, — 11.XI.1511). Тае магдэбургіі ў Рэчыцы, якая, магчыма, мела хіба самакіраваньне, заснаванае на «рускім» праве, прынамсі, у XVI — XVII стст., а ў Брагіна дык і ніколі не было (гл.: Голубеў В., Волкаў М. Рэчыца ў часы Вялікага княства Літоўскага // Беларускі гістарычны часопіс. – 2014. № 5. С. 4, 5 – 6, у гэтых аўтараў дакумэнт чамусьці датаваны 2.XI.1511, а яшчэ, замест Т. Скрыпчанкі, дарэмна адрасавалі крытычную заўвагу наконт крыніцы 1561 г. М. Ткачову; Білоус Н. Привілеї польського короля Стефана Баторія для Лоєва 1576 та 1582 рр. // Місто: історія, культура, суспільство. Е-журнал урбаністичних студій. – Київ, 2018. Вип. 1 (5). С. 164).
  7. ^ М. К. Любаўскі меркаваў, што падараваньне адбылося ў год праведзенага абмежаваньня — 1512, гл.: Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого Литовского статута. Исторические очерки / М. К. Любавский – Москва: Университетская типография, 1892. С. 239.
  8. ^ У 1490, 1511, 1512 гадох ён ужо, бывала, падпісваўся Вішнявецкім, а ў 1517 годзе, незадоўга да сьмерці, Вішнявецкім і Збараскім, гл.: Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od czternastego wieku. — Warszawa, 1895. S. 553.
  9. ^ І. В. Кандрацьеў дзіўным чынам здолеў атаясаміць яго з унукам, таксама Аляксандрам Міхайлавічам Вішнявецкім, старостам любецкім ды лоеўскім ад 1585 г., спаслаўшыся на артыкул С. П. Зімніцкай, у якім, аднак, усё выкладзена слушна (гл.: Кондратьєв І. В. Брагінщина у складі Любецько-Лоєвського староства Київського воєводства. С. 15; Кондратьєв І. В. Князі Вишневецькі на старостинських урядах Любецького староства // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья. Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель) / редкол. В. М. Метлицкая (отв. ред.) [и др.]. – Минск: Четыре четверти, 2018. С. 46).
  10. ^ Тады Брагінам валодаў князь Аляксандар Міхайлавіч Вішнявецкі, а Астраглядавічамі і Хвойнікамі князь Дзьмітры Раманавіч Відэніцкі.
  11. ^ У свой час А. Ябланоўскі адвольна, без апоры на крыніцы, выключна зь геаграфічных меркаваньняў, зьмясьціў Брагінскую воласьць у складзе Любецкай акругі (павету) побач зь Любецкім і Лоеўскім староствамі (Źródła dziejowe (далей: ŹD). T. XX. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. IX. Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów–Bracław) / A. Jabłonowski. – Warszawa, 1894. S. 26; ŹD. T. XXII. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. XI. — Warszawa, 1897. S. 30, 210). І. В. Кандрацьеў пайшоў яшчэ далей, абсалютна беспадстаўна залічыўшы Брагін (у іншых выпадках яго палову) да Любецкага староства і нават да Любецкай воласьці (!) [Кондратьєв І. В. Любецьке староство (XVI – середина XVII ст.). /І. В. Кондратьєв – Чернігівський національний педагогічний університет ім. Т. Г. Шевченка; Історико-археологічний музейний комплекс «Древній Любеч». – Чернігів: Видавець Лозовий В. М., 2014. С. 20, 69, 79, 196–97]. Больш за тое. Ідэя, упершыню выказаная яшчэ ў 2005 г., вельмі хутка зьявілася ў артыкуле «Любеч» адной зь беларускіх энцыкляпэдый (Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя. Т. 3. Дадатак. А-Я – Мінск, 2010. С. 316). Відавочна, аўтар не зьмяніў сваю пазыцыю і дагэтуль, бо ў яго аўтарэфэраце (тэкст самой дысэртацыі, на жаль, недаступны) сустракаем заўвагу – «В цей час змінюються і кордони Любецького староства, в основному після відпадіння у 1564 р. Брагінської волості.» [Кондратьєв І. В. Лівобережні староства Київського воєводства Великого Князівства Литовського та Речі Посполитої: Соціально-територіальні трансформації XIV – XVII ст.: Автореферат дисертації на здобуття наукового ступеня доктора історичних наук. – Київ, 2020. С. 19]. Тут І. В. Кандрацьеў паўтарыў яшчэ і старую памылку М. К. Любаўскага, запазычаную А. Ябланоўскім; абодва меркавалі, што Брагінская воласьць у апісаньні межаў паказана часткай Мазырскага павету. Гэта, як вынікае з прыведзенага ўрыўку, ня так, бо — «Брягинь со всим поветомъ Киевским», не з Мазырскім. Да Любецкай воласьці і староства належалі некалькі паселішчаў сучаснага Брагінскага раёну, аніяк ня колішняй воласьці. «Воласьць Брагіня» у пачатку XVI ст. межавала з Мазырскай, Рэчыцкай, Любецкай и Чарнобыльскай валасьцямі (гл.: Бельскі С. В. З гісторыі ўладароў і маёнткаў Брагіншчыны XVI—XVIII стст. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 4 — 9, 41 (іл. № 3: Jakubowski J. Mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego w połowie XVI wieku. 1, Część północna, skala 1 : 1.600.000: objaśnienie do mapy. – Kraków: Skł. gł. w księgarniach Gebethnera i Wolfa, 1928. На мапе – Брагінская воласьць у атачэньні Мазырскай, Рэчыцкай, Чарнобыльскай і Любецкай валасьцей).
  12. ^ П. Г. Кляпацкі без спасылкі на крыніцу даводзіў, што Брагінская воласьць была часткай Мазырскага павету і да рэформы сярэдзіны 1560-х гг., гл.: Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли. Т. 1. Литовский период. – Одесса, 1912. С. 183, 195, 197 (ёсьць і аўтарская мапа).
  13. ^ І. В. Кандрацьеў, пэўна, не чытаў сам дакумэнт, але жадаючы паказаць Брагін прыналежным да Любецкага староства, г. зн. дзяржаўным уладаньнем, сьцвярджаў нібы «У 1574 р. Брагінський замок був описаний королівськими ревізорами.», а гонар узьвядзеньня замку надаў князю Міхайлу Вішнявецкаму, няслушна адрозьніваючы яго ад М. Збараскага (Кондратьєв І. В. Брагінщина у складі Любецько-Лоєвського староства Київського воєводства. С. 15). І адкуль інфармацыя?..
  14. ^ Насуперак таму, як працяглы час даводзілася ў літаратуры[29], у іншых месцах, у Гарадзішчы (сучас. пасёлак Тэльман) і Бабчын, пры князях Вішнявецкіх замкаў не было.
  15. ^ Вось ужо больш за пятнаццаць гадоў як І. В. Кандрацьеў упарта прылічвае тых сялянаў-агароднікаў да заградовай шляхты — «… 21 осада «загродової» (убогої чи «лезної») шляхти.» (І. Кондратьєв. Лоєвське староство у 1585 – середині ХVII ст. // Пятыя міжнародныя Доўнараўскія чытанні. Рэчыца, 22-23 верасня 2005 г. – Гомель, 2005. С. 197; Кондратьєв І. В. Брагінщина у складі Любецько-Лоєвського староства Київського воєводства. С. 15), што і зусім невытлумачальна.
  16. ^ Тут выкарыстаная копія, зьмешчаная у тэксьце Генэральнай візыты Брагінскай пратапопіі (дэканату) ад 30 студзеня 1743 г., калі добрамі валодаў князь Міхал Сэрвацы Вішнявецкі, вялікі гэтман ВКЛ.
  17. ^ Брагін тут пазначаны чамусьці ў Рэчыцкім павеце (зямлі) ВКЛ, хоць належаў да Кіеўскага ваяводзтва Кароны.
  18. ^ Полгак – кароткая стрэльба, калібрам удвая меншым, чым у гакаўніцы.
  19. ^ Белыя галовы альбо белагаловыя – замужнія жанчыны, якія, згодна з тагачасным этыкетам, не маглі паказвацца ў публічных месцах зь непакрытай галавой.
  20. ^ Мужа ня стала ў 1622 годзе.
  21. ^ Удалёўка згаданая і сярод уладаньняў князя Ярэмія.
  22. ^ Ці не Амелькаўшчына? Гамолічы бо належалі князю Ярэмію. Альбо сытуацыя падобна як з Удалёўкай: валодалі рознымі часткамі паселішча? Але сьведчаньняў адпаведных няма...
  23. ^ Цікава, што арыгінал тэксту «darowizny Brahinia» пані Крысьціны, пададзены 24 ліпеня 1641 г. у кнігі Крэменецкага гродзкага суда, польскамоўны, а загаловак, уступ і заканчэньне запісаныя па-русінску.
  24. ^ Княгіню і двор ён выправіў «да Брагіна за Днепр» яшчэ ў першай палове траўня.
  25. ^ У фундушы 1742 г. сужэнства Міхала Сэрвацыя і Тэклі Ружы Вішнявецкіх запісана, нібыта яшчэ 16 жніўня 1670 года кароль пацьвердзіў даўні фундуш манастырам у Сяльцы[45]. Аднак, у навукова-папулярным выданьні «Князі Вишневецькі» да матэрыялу А. Мацука пра Брагін зьмешчаны фотаздымак прывілею-пацьверджаньня, датаванага тым жа 16 жніўня, але 1673 г., г. зн. ужо пасьля сьмерці княгіні Грызэльды і за некалькі месяцаў да спачыну самога манарха.
  26. ^ Аўтар прывяла сьведчаньне аб валоданьні Ст. Канецпольскім Брагінам на 1676 год.
  27. ^ Сума, відаць, запісана неразборліва.
  28. ^ Сказана яшчэ, што царква некалі асьвечана od niektórego Biskupa Wołoskiego. Прынамсі, у 1720 – 1722 гг. ім быў плябан Астраглядавіцкай рыма-каталіцкай парафіі кс. Юзафат Парышэвіч[66].
  29. ^ Параўнаньня дзеля: на Вішняўцы cum attinentiis – «усяго» 111 000 злотых.
  30. ^ Сьпіс маёнткаў Вішнявецкіх са спасылкай на рукапіс князя Міхала Сэрвацыя гл.: Przezdziecki A. Podole, Wołyń, Ukraina: obrazy miejsc i czasów. – Wilno, 1841. Tom I. S. 57–62
  31. ^ У аўтара памылкова — з падкаморым каронным.
  32. ^ Некаторыя зьвесткі пра місіянэраў-езуітаў у нашай мясьціне сустракаем ў мэтрычных кнігах Астраглядаўскага касьцёла: ксяндзы Вітвіцкі (1751), Ігнацы Барановіч (1752), Адальбэрт Чэрскі (1756—1760, 1766, 1767), Юзаф Артэльскі (1766, 1769, 1772, 1773), Стэфан Маргелевіч (1773); трое апошніх названыя менавіта місіянэрамі брагінскімі, гл.: НГАБ. Ф. 1781. Воп. 27. Спр. 202. А. 153адв., 154—155адв., 156адв., 158—158адв., 207, 208, 229
  33. ^ Эксплікацыя да мапы ўтрымлівае 131 пазыцыю (зь іх 77 і 78 не чытаюцца; трэба глядзець мапу) — назвы паселішчаў, цэркваў, іх колеры і значкі, нумары на мапе, прыналежнасьць, плошчы і характар угодзьдзяў, якасьць грунту.
  34. ^ Менш як праз тры тыдні, ва ўзросьце 19 гадоў, пакінула сьвет жывых ў выніку пасьляродавай гангрэны; 26 студзеня пахавана на Сялецкіх могілках (НГАБ. Ф. 1781. Воп. 27. Спр. 202. А. 245).
  35. ^ Спачыў 14 траўня 1802 г. у фальварку Людамонт Менскага павету, пахаваны на Кальварыйскіх могілках (Минские губернаторы, etc. С. 212).
  36. ^ Ва ўзросьце 26 гадоў пайшла з жыцьця 13 траўня 1794-га, пасьля нараджэньня сына; пахаваная ў Рудакове (НГАБ. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 97: запіс у мэтрычных кнігах Юравіцкага касьцёлу, у якім сказана, што нябожчыца была парафіянкай касьцёлу ў Астраглядах).
  37. ^ В. Гілеўскі ўважае, што дом «амаль дакладна» стаяў на сучаснай вуліцы Савецкай, 83.
  38. ^ У нядаўнім пецярбургскім выданьні «Игорь Стравинский: мэтр из Ораниенбаума» сказана, нібыта брагінская сялянка Аляксандра Скараход паходзіла «из семьи дворян Саратовской губернии»[90]. Гэта ня можа не выглядаць спробай суседзяў прывязаць маму і бабулю знакамітых Стравінскіх да Расеі, зусім не зважаючы на крыніцы.
  39. ^ Падзея зусім не шэраговая, бо сярод дзяцей гэтай сямейнай пары былі сыны Аляксандар, будучы ўдзельнік расейска-турэцкай вайны 1877–1878 гадоў, пазьней гэнэрал-маёр, ды Хведар – будучы знакаміты артыст Марыінскага тэатру ў Пецярбургу, бацька Ігара Стравінскага, аднаго з буйнейшых кампазытараў XX ст.
  40. ^ 9 красавіка 1874 г. будынак Сьв.-Траецкай царквы згарэў[96]
  41. ^ Благачынны Брагінскай акругі і настаяцель Сьвята-Мікалаеўскай царквы протаіерэй Максім Ярэміч паведаміў тады сваёй пастве пра цэлы шэраг уласных «адкрыцьцяў», як тое: раней гэты касьцёл быў «домовой церковью» яшчэ праваслаўных князёў Вішнявецкіх, доказам чаго нібыта знойдзеныя тут пры перабудове ў царкву абломкі царскіх варот, праваслаўныя крыж і харугва, старыя чорныя ўніяцкія сьвятарскія рызы. Таксама а. Максім сьцвярджаў, што «На воротах, против дома князей, была некогда церковь Благовещения Пресвятой Богородицы» (Минские епархиальные ведомости. – Минск, 1871. № 4. С. 29). Але царква з такім тытулам заснавана ў 1609 г. Вішнявецкімі не ў Брагіне, а ў Сяльцы, дзе самі яны ніколі не жылі.
  42. ^ Цэнтрам яго, са слоў старажылаў, запісаных настаўнікамі Брагінскай пачатковай школы «под руководством Белобровика В. С.» у 1925 г., быў двор Касачоў (гл. таксама: Ганжураў І. Ф. // Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Брагінскага р-на. — Мн.: Мастацкая літаратура, 2003. С. 53—54, 58). Гэта лякальная назва, у афіцыйных дакумэнтах амаль неўжываная. Напрыклад, у справе 1905—1906 гадоў аб выкупе зямлі ў Унігаўцы сем'ямі Буйневічаў і Цішкевічаў, прыналежнасьць апошняй толькі ў першым выпадку пазначана па-тутэйшаму як да маёнтку Касачоў, а ў трох астатніх выпраўлена на афіцыйную — як да маёнтку Брагін пана Міхала Кербедзя[103]. Арыенцір для зацікаўленых: паміж месцам, дзе знаходзіўся той двор, і мястэчкам, паводле сьвятара Расьціслава Бандарэнкі, сёньня бачым тэлерэтрансьлятар. Непадалёк, у былым панскім парку ад 1919 г. пачалі хаваць прыхаджанаў Раства-Багародзіцкай царквы, бо на старых Прачысьценскіх могілках ужо не хапала прасторы. На сучаснай мапе Брагіна тут пазначаны Касачоўскія могілкі.
  43. ^ Ці не таму С. Кербедзь на 1888/1889 год названы ўласьнікам толькі маёнтку Канстанцінаў і Амелькаўшчына, які складаў 15 875 дзесяцін угодзьдзяў (гл.: Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. – Минск, 1889. С. 370)?.. Брагінскі маёнтак пад сваёй назвай на той час не згаданы ні за адным уладальнікам. За сынамі Якіма Канопліна Аляксеем і Іванам значыліся адпаведна Глухавічы з Будай Пятрыцкай і Рафалаў.
  44. ^ Справы па разьмежаваньню зь землямі жыхароў яшчэ 11 паселішчаў перайшлі да іншых гаспадароў Брагінскіх добраў.
  45. ^ Згодна зь іншымі зьвесткамі, у Брагіне тады было 4311 жыхароў, зь якіх 2254 складалі габрэі[93].
  46. ^ Сьведчаньне іерэя Расьціслава Бандарэнкі, настаяцеля царквы Праабражэньня Гасподняга ў вёсцы Сялец.

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ Документы объясняющие историю Западно-Русского края и его отношение к России и Польше. — С.-Петербург, 1865. С. 292, 293
  2. ^ Полное собрание русских летописей (ПСРЛ). Т. 2. Ипатьевская летопись. — СПб., 1908. Стб. 359.
  3. ^ ПСРЛ. Т. 2. Стб. 658.
  4. ^ Полехов С. В. Наследники Витовта. Династическая война в Великом княжестве Литовском в 30-е годы XV века. — Москва: «Индрик», 2015. С. 521—525
  5. ^ Semkowicz W. Przywileje Witolda dla Moniwida, starosty Wileńskiego, i testament jego syna Jana Moniwidowicza. // Ateneum Wileńskie. — Wilno, 1923. № 2. S. 261, 267
  6. ^ Вячаслаў Насевіч. Манівідавічы. // Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя: у 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2006. Т. 2. С. 270.
  7. ^ Акты, относящиеся к истории Западной России — Т. 1(6): Сборник документов канцелярии великого князя литовского Александра Ягеллончика, 1494—1506 гг. Шестая книга записей Литовской метрики / М. Е. Бычкова (отв. сост.), О. И. Хоруженко, А. В. Виноградов; отв. ред. тома С. М. Каштанов — Москва; С.-Петербург: Нестор-История, 2012. С. 397, 399.
  8. ^ Ткачоў М. А. Замкі і людзі. — Мінск: Навука і тэхніка, 1991. С. 123—124
  9. ^ Lietuvos Metrika. Kniga Nr. 5 (1427—1506) / E. Banionis. — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1993. С. 295
  10. ^ Lietuvos Metrika. Kniga Nr. 5 (1427—1506) / E. Banionis. С. 209; Памятники дипломатических сношений Московского государства с Польско-Литовским. — Т. 1. (1487—1532). — С.- Петербург, 1882. С. 395, 400
  11. ^ Decjusz, Jost Ludwik. Contenta: De vetustatibus Polonorum liber I; De Iagellonum familia liber II; De Sigismundi regis temporibus liber III. — 1521. F. LXVII
  12. ^ Kronika Marcina Bielskiego. T. II (Księga IV, V). /Wydanie Józefa Turowskiego. — Sanok, 1856. S. 950
  13. ^ Черкас Б. Прикордонний намісник Семен Полозович. // Український історичний збірник : наук. пр. асп. та молодих вчених. — Київ, 2004. Вип. 7. С. 95 — 105
  14. ^ Аrchiwum Główne Akt Dawnych. Аrchiwum Рrozorów і Jelskich (далей: AGAD. APiJ). Sygn. 1. S. 3, 200. Sygn. 2. S. 78
  15. ^ Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. 1(6). С. 37.
  16. ^ Lietuvos Metrika. Kniga Nr. 8 (1499—1514). / A. Baliulis ir kt.- Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1995. С. 131—132, 168—169.
  17. ^ Lietuvos Metrika. Kniga Nr. 8 (1499—1514). С. 431.
  18. ^ Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. 2. (1506—1544). — С.-Петербург, 1848. №.75
  19. ^ НГАБ у Мінску. Ф. 1728. Врп. 1. Спр. 19. А. 1049—1050адв.
  20. ^ Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 9 (1511—1518). Užrašymų knyga 9 / Metryka Litewska. Księga Nr 9 / 9 księga wpisów / Księga-kontynuacja (1508—1518). Wydał K. Pietkiewicz (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu). — Vilnius: Žara, 2002 [2004]. С. 240
  21. ^ Зимницька С. П. Родові володіння Вишневецьких на території Волині, Брацлавщини і Київщини в рецепції українських і польських істориків / С. П. Зимницька // Гуманітарний журнал. — 2005. — № 1-2. — С. 128, 130
  22. ^ Грынявецкі Валерый. Брагін. С. 340.
  23. ^ AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 3, 4
  24. ^ Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od czternastego wieku. S. 556
  25. ^ Русская историческая библиотека (далей: РИБ). Т. XXX. Литовская метрика. Отд. 1-2. Ч. 3. Т. 1. — Юрьев, 1914. Стб. 892, 893
  26. ^ РИБ. — Т. XXXІІІ: Литовская метрика. Отд. 1. Ч. 3: Книги публичных дел. Переписи войска Литовского. — Петроград, 1915. Стб. 471
  27. ^ Volumina Legum. Tom II. — Petersburg: Nakładem i drukiem Józafata Ohryzki, 1859. S. 77 — 87; Падалінскі У. // Беларускі гістарычны агляд. — 2012. Т. 19. С. 329—337 (Рэцэнзія на кн.: Litwin H. Równi do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569—1648. — Warszawa, 2009)
  28. ^ Жизнь князя Андрея Михайловича Курбского в Литве и на Волыни. — Киев, 1849. Том 1. С. 22, 24
  29. ^ Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Гомельская вобласць. / АН БССР, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору. Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. – Мінск: БСЭ, 1985. С. 104; Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Брагінскага р-на. — Мн.: Мастацкая літаратура, 2003. С. 39—40; Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 1. Кн. 1. — Менск, 2004. С. 112; Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 2. Кн. 2. — Менск, 2005. С. 431
  30. ^ Акт о разделе имения Брягин. 1574 г. // Беларускі археаграфічны штогоднік — Выпуск 1. — 2000. С. 187—192.
  31. ^ ŹD. T. XX. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. IX. — Wykazy… S. 36, 37, 38
  32. ^ Руська (Волинська) метрика [Текст] : регести документів Коронної канцелярії для укр. земель (Волинське, Київське, Брацлавське, Чернігівське воєводства) 1569—1673 / Держ. ком. арх. України, Центр. держ. істор. арх. України, м. Київ, Ін-т укр. археографії та джерелознавства ім. М. С. Грушевського НАН України, Генер. дирекція держ. арх., Голов. арх. давніх актів; ред. і упоряд Г. Боряк [та ін.]; передм. П. К. Грімстед. — Київ, 2002. С. 301—302
  33. ^ Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłów (AGAD. AR.). Dział X. Sygn. 926. S. 1
  34. ^ а б Візыты Брагінскага дэканату 1743 г. // Інстытут рукапісу Нацыянальнай бібліятэкі Украіны імя У. І. Вярнадзкага. І. 2461. А. 283 – 285адв.
  35. ^ Акты, собранные в библиотеках и архивах Российской империи археографической экспедицией Императорской академии наук. Т. 2. 1598—1613. — С.-Петербург, 1856. С 143; РИБ.- С.-Петербург, 1891. Т. XIII. Стб. 22, 973
  36. ^ Бельскі С. В. З гісторыі ўладароў і маёнткаў Брагіншчыны XVI—XVIII стст. С. 19 — 23
  37. ^ Архив Юго-Западной России (далей: Архив ЮЗР). Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 393—394, 399
  38. ^ Tomkiewicz W. Jeremi Wiśniowiecki (1612—1651) / W. Tomkiewicz. — Warszawa, 1933. S. 112, 113; зьвесткі пра паселішчы: AGAD. AR. Dział X. Sygn. 933. S. 5-6
  39. ^ Czamańska I. Wiśniowieccy. Monografia rodu. — Poznań, 2007. S. 145, 171
  40. ^ AGAD. AR. Dział X. Sygn. 933. S. 8-13
  41. ^ Dyaryusz Bogusława Kazimierza Maszkiewicza. // Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze… / Wyd. przez J. U. Niemcewicza. Wydanie nowe Jana Niepomucena Bobrowicza. — Lipsk, 1840. T. V. S. 68, 70
  42. ^ Еврейские хроники XVII столетия (Эпоха «хмельничины»). Исследование, перевод и комментарии С. Я. Боровского. — Иерусалим: Гешарим, 1997. С. 112, 164
  43. ^ Джерела з історії Національно-визвольної війни українського народу 1648—1658 рр. Т. 1 (1648—1649). — Київ, 2012. С. 241, 242, 243, 244, 264, 266
  44. ^ Національно-визвольна війна в Україні. 1648-1657. Збірник за документами актових книг / Керівник проекту Музичук О. В.; Упор.: Сухих Л. А., Страшко В. В. Державний комітет архівів України. Центральний державний історичний архів України, м. Київ. – Київ, 2008. С. 534
  45. ^ НГАБ у Менску. Ф. 694. Воп. 5. Спр. 140. А. 129адв.
  46. ^ Мацук А. Брагін. С. 213—215
  47. ^ Кривошея В. В. Українське козацтво в національній пам'яті. Чернігівський полк. У 2 т. – Київ.: ДЦ «НВЦ «Пріоритети», 2012. Т. 2. С. 446
  48. ^ Акты, относящиеся к Южной и Западной России (далей: АЮЗР). Т. 9. – С.-Петербург, 1877. Стб. 171
  49. ^ Czamańska I. Wiśniowieccy. S. 334—335
  50. ^ Pamiętniki o Koniecpolskich. Przyczynek do dziejów polskich XVII wieku. / Wydał Stanisław Przyłęcki. — Lwów, 1842. S. 375—389
  51. ^ АЮЗР. Т. 12 (1675 – 1676). – С.-Петербург, 1882. Стб. 831
  52. ^ Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. С. 489, 490, 502
  53. ^ Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. С. 550—551
  54. ^ Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 2. Акты о казаках (1679—1716). — Киев, 1868. С. 148—158
  55. ^ Опись актовой книги Киевского центрального архива. № 25 / Сост. А. Т. Белоусов. — Киев, 1881. С. 12
  56. ^ Опись актовой книги Киевского центрального архива. № 27 / Сост. А. Т. Белоусов. — Киев, 1882. С. 5, 45
  57. ^ AGAD. AR. Dział X. Sygn. 960. S. 19-24
  58. ^ Опись актовой книги Киевского центрального архива. № 34 / Сост. А. И. Савенко. — Киев, 1906. С. 28-29
  59. ^ Архив ЮЗР. Ч. 1. Т. 4. Акты об унии и состоянии православной церкви с половины XVII века (1648—1798). — Киев, 1871. С. 401—402
  60. ^ Архив ЮЗР. Ч. 1. Т. 4. – С. 407 – 409
  61. ^ Опись актовой книги Киевского центрального архива. № 38 / Сост. Е. П. Диаковский — Киев, 1906. С. 28
  62. ^ AGAD. AR. Dział X. Sygn. 958. S. 17-20
  63. ^ AGAD. AR. Dział XI. Sygn. 155. S. 35
  64. ^ Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 21, 39, 283—285
  65. ^ Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией. — Вильна, 1870. Т. IV. Акты Бресцкого гродского суда. С. 485
  66. ^ НГАБ. Ф. 320. Воп. 1. Спр. 1. А. 120
  67. ^ НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 573. А. 95, 118
  68. ^ Czamańska I. Wiśniowieccy. S. 451—452
  69. ^ Ks. Orłowski K. N. Defensa biskupstwa y dyecezyi Kiiowskiey. — Lwów, 1748. S. 148
  70. ^ Czamańska I. Wiśniowieccy. S. 452
  71. ^ Załęski S. Jezuici w Polsce. Kraków, 1905. T. 4. Cz. 4: Kolegia i domy założone za królów Jana Kazimierza, Michała, Jana III, obydwóch Sasów i Stanisława Augusta. 1648—1773. S. 1551
  72. ^ Белоруссия в эпоху феодализма. Сборник документов и материалов. Том 2: С середины XVII до конца XVIII века, до воссоединения с Россией / Под ред. А. И. Азарова, А. М. Карпачева, Е. И. Корнейчик. — Минск: Издательство Академии наук БССР, 1960. С. 396—398
  73. ^ Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 3. Акты о гайдамаках (1700—1768). — Киев, 1876. С. 529—530
  74. ^ Исторические материалы из архива Киевского губернского правления. Выпуск 5. / Сост. ред. неофициальной части Ал. Андриевский. — Киев, 1883. С. 13, 16, 30
  75. ^ AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 70—71
  76. ^ AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 71 etc.
  77. ^ Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 188; гл. таксама: С. 13—15, 20—22
  78. ^ Бельскі С. В. З гісторыі ўладароў і маёнткаў Брагіншчыны XVI—XVIII стст. С. 7—11
  79. ^ Архив ЮЗР. Ч. 5. Т. 2. Переписи еврейского населения в юго-западном крае в 1765—1791 гг. — Киев, 1890. С. 302, 391—392, 710—711
  80. ^ НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 573. А. 103
  81. ^ Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 6. Кн. 1. — Мінск: БелЭн, 2001. С. 181—182
  82. ^ Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 71, 75
  83. ^ Минские губернаторы, вице-губернаторы и губернские предводители дворянства (1793–1917): биографический справочник / сост. Ю. Н. Снапковский; редкол.: В. И. Адамушко [и др.]. – Минск: Беларусь, 2016 (далей: Минские губернаторы, etc.). С. 211
  84. ^ НГАБ. Ф. 136. Воп. 13. Спр. 1451. А. 3адв.
  85. ^ Гербоўнік беларускай шляхты. Т. 1. А. / Т. Капіца, А. Леўчык, С. Рыбчонак і інш. – Мінск, 2002. С. 331
  86. ^ НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 206
  87. ^ Dangel St. Rok 1831 w Mińszczyźnie. — Warszawa, 1925. Tom II. S. 59
  88. ^ Віктар Гілеўскі. Брагінскія карані музычных геніяў Стравінскіх. // Маяк Палесся. 15. 01. 2021.
  89. ^ Список существующих в Российской империи ярманок. – С.-Петербург, 1834. С. 190
  90. ^ Рожнова, О. В. Игорь Стравинский: мэтр из Ораниенбаума: монография / О. В. Рожнова. — Санкт-Петербург: Планета музыки, 2022. С. 13; 1
  91. ^ НГАБ. Ф. 136. Воп. 13. Спр. 536. А. 49адв.
  92. ^ НГАБ. Ф. 835. Воп. 2. Спр. 2. А. 18-19адв.
  93. ^ а б Еврейская энциклопедия. Т. 4. — Санкт-Петебург: Брокгауз-Ефрон, 1909. Стб. 868–869
  94. ^ а б в Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 1, кн. 1. Гомельская вобласць / С.В. Марцэлеў; рэдкал.: Г.П. Пашкоў (гал. рэд.) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2004. — 632 с.: іл. ISBN 985-11-0303-9. С. 65 – 67
  95. ^ Расейскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 381, 672, 673
  96. ^ Минские епархиальные ведомости. – Минск, 1881. № 8. С. 229
  97. ^ Историко-статистическое описание Минской епархии, составленное ректором Минской духовной семинарии архимандритом Николаем. – Санкт-Петербург, 1864. С. 296
  98. ^ Янушкевіч Я. Дыярыюш з XIX стагоддзя. Дзённікі Міхіла Галубовіча як гістарычная крыніца / Я. Янушкевіч – Мінск: Хурсік, 2003. С. 124, 256
  99. ^ Ростислав Бондаренко, священник. Настоятель Николаевской церкви Максим Еремич отдал служению в Брагине полвека. // Маяк Палесся. 11 снежня 2015.
  100. ^ Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Брагінскага р-на. — Мн.: Мастацкая літаратура, 2003. С. 60, 61.
  101. ^ Минские епархиальные ведомости. № 10, 1876. С. 456—457.
  102. ^ Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 24, 26
  103. ^ НГАБ. Ф. 1595. Воп. 2. Спр. 6265. А. 31, 39, 40, 43
  104. ^ НГАБ. Ф. 1595. Воп. 2. Спр. 2249. А. 82 – 86
  105. ^ НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 41139. А. 7
  106. ^ Памятная книжка Минской губернии на 1904 г. — Минск: Издание Минского губернского статистического комитета, 1903. Приложение. С. 56
  107. ^ Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 17
  108. ^ Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 – січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. – Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286 – 296 (артыкул беларускамоўны); Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья. С. 85

Літаратура

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Гісторыя_Брагіна&oldid=2532034»