Беларуская Народная Рэспубліка

Беларуская Народная Рэспубліка
← 25 сакавіка 1918— 28 красавіка 1919 →   →
Сьцяг Герб
Дзяржаўны гімн: «Мы выйдзем шчыльнымі радамі»
Афіцыйная мова	беларуская
Сталіца	Менск, Горадня
Форма кіраваньня	Рэспубліка
Незалежнасьць — абвешчаная — страчаная	25 сакавіка 1918 28 красавіка 1919

Белару́ская Наро́дная Рэспу́бліка, Biełaruskaja Narodnaja Respublika (БНР, BNR) — беларуская дзяржава, улада якой распаўсюджвалася на частку тэрыторыі сучаснай Беларусі з 25 сакавіка 1918 году да 28 красавіка 1919 году (зь перапынкамі), а таксама ў часе Слуцкага збройнага чыну (27.11—31.12.1920).

Дзяржаўныя сымбалі — бел-чырвона-белы сьцяг і герб Пагоня. Сталіца — Менск. Дзяржаўная і абавязковая мова — беларуская (з 12.04.1918). Часовая канстытуцыя ад 11 кастрычніка 1918. Выдача пашпартоў.

Міжнароднае прызнаньне: УНР, Летува, Латвія, Эстонія, Чэхаславаччына і Фінляндыя (дэ-юрэ); Нямеччына, Баўгарыя і Турэччына (дэ-факта).

Абвяшчэньне БНР было вялікім гістарычным крокам Беларусі да ідэйнага асэнсаваньня сябе як асобнай самастойнай краіны, праяваю волі беларусаў да ўтварэньня незалежнай беларускай нацыянальнай дзяржавы.

Тэрыторыя

Згодна з 3-й Устаўной граматаю Рады Беларускай Народнай Рэспублікі ад 25 сакавіка 1918 году, тэрытарыяльныя межы БНР вызначаліся ў агульнай форме:

	Беларуская Народная Рэспубліка павінна абняць усе землі, дзе жыве і мае лічбенную перавагу беларускі народ, а ласьне: Магілеўшчыну, беларускія часьці Меншчыны, Гродненшчыны (з Гродняй, Беластокам і інш.), Віленшчыны, Віцебшчыны, Смаленшчыны, Чарнігаўшчыны і сумежных часьцяў суседніх губэрняў, заселеных беларусамі
—3-я Ўстаўная Грамата Рады Беларускае Народнае Рэспублікі

Гэтыя межы былі дакладна акрэсьленыя на мапе Беларускай Народнай Рэспублікі, выдадзенай у 1918 годзе і прадстаўленай Надзвычайнай місіяй БНР на Парыскай мірнай канфэрэнцыі.

Гісторыя

Межы беларускай этнічнай тэрыторыі

     Паводле Я. Карскага (1903)

     Паводле М. Доўнар-Запольскага (1919)

     Сучасныя дзяржаўныя межы

Перадумовы

У ліпені 1917 году буржуазны Часовы ўрад у Расеі перайшоў да адкрытай барацьбы з Саветамі. Двоеўладзьдзе скончылася. Бальшавікі перайшлі ў падпольле й узялі курс на падрыхтоўку ўзброенага паўстаньня. У кастрычніку 1917 году яны атрымалі перамогу й улада перайшла ў рукі Саветаў. Найвышэйшым органам савецкай улады на Беларусі быў Абласны выканаўчы камітэт Заходняй вобласьці і фронту (Аблвыканкамзах).

У той жа час (ліпень 1917 году) актывізаваліся беларускія нацыянальныя сілы, якія правялі ІІ зьезд беларускіх нацыянальных арганізацыяў, прынялі рашэньне дабівацца аўтаноміі Беларусі ў складзе дэмакратычна-рэспубліканскай Расеі. На зьездзе ўтварылася Цэнтральная Рада, якая пасьля кастрычніка 1917 году была пераўтвораная ў Вялікую Беларускую Раду (ВБР). ВБР не прызнала ўладу Аблвыканкамзаху, бо разглядала яго як выключна франтавы орган улады. Супрацоўніцтва ВБР і Аблвыканкамзаху ў справе стварэньня беларускай дзяржаўнасьці не адбылося.

Ужо 5 сьнежня 1917 году, адолеўшы ўсе перашкоды і рознагалосьсі ваеннага часу, беларускі народ арганізаваў у Менску Першы Ўсебеларускі кангрэс, на які сабралася 1872 дэлегаты з усіх этнічных беларускіх абшараў — ад Смаленшчыны да Беласточчыны. Ніводнаму з паняволеных народаў былой імпэрыі гэткага прадстаўнічага зьезду ў той час склікаць не ўдалося. Нават на Другі Ўсерасейскі зьезд Саветаў, якім так ганарылася потым бальшавіцкая ўлада, сабралася толькі 649 дэлегатаў. Старшынём зьезду быў абраны прафэсар Ян Серада, ганаровым старшынём акадэмік Яўхім Карскі. На зьезьдзе быў агучаны лозунг «Няхай жыве Беларуская Народная Рэспубліка!» Усебеларускі кангрэс абвясьціў сябе найвышэйшым органам улады Беларусі і не прызнаў тут легітымнасьць бальшавіцкай улады. Аднак зьезд не пасьпеў давесьці сваю працу да канца. Новыя бальшавіцкія ўладары так спалохаліся нацыянальнага самавызначэньня беларусаў, што на разгон зьезду кінулі ўзброеных салдат з кулямётамі і бронетэхнікай. Дэлегаты Ўсебеларускага зьезду вельмі позна зразумелі, што над зьездам навісла пагроза гвалтоўнага разгону з боку бальшавіцкага Аблвыканкамзаху. Яшчэ ў пачатку сьнежня 1917 году з дэлегатаў Усебеларускага кангрэсу сфармавалася Ваенная камісія, у якую ўвайшлі каля 100 чалавек, у тым ліку два генэралы — Кіпрыян Кандратовіч і Алексіеўскі (камандзер Свэабарскай фартэцыі, якая падпарадкоўвалася Петраградзкаму гарнізону). Дзесьці ў сярэдзіне сьнежня Ваенная камісія накіравала свайго прадстаўніка Васіля Русака ў Воршу, каб той дамовіўся з камандзерам тамтэйшага кавалерыйскага эскадрону, прыхільнікам Вялікай Беларускай Рады ротмістрам Якубенем пра таемную перадысьлякацыю эскадрону ў Менск для забесьпячэньня аховы Ўсебеларускага кангрэсу. Але гэты крок быў запозьненым.

У ноч з 17 на 18 сьнежня 1917 году (паводле старога стылю) бальшавікі зьезд разагналі. Дэлегаты былі бяз зброі й не змаглі супрацьстаяць узброеным бальшавіцкім салдатам. Але той зьезд, адбіваючыся ад бальшавіцкіх пагромшчыкаў, пасьпеў прагаласаваць за самавызначэньне Беларусі. Абраная дэлегатамі Рада Ўсебеларускага кангрэсу атрымала ўсе юрыдычныя і маральныя паўнамоцтвы на далейшую пабудову дзяржавы. І ў адпаведнасьці з гэтым, у далейшым (25 сакавіка 1918 году) Выканкам Рады Ўсебеларускага кангрэсу абвясьціў Беларускую Народную Рэспубліку і беларускі народ атрымау дзяржаўнасьць. Працэдура гэта была юрыдычна бездакорнай. Але ж тады, у сьнежні 1917 году, на загад бальшавіцкага Аблвыканкамзаху пад кіраўніцтвам камісара М. І. Крывашэіна быў разагнаны Першы Ўсебеларускі кангрэс. Ужо 18 сьнежня дэлегаты Рады Ўсебеларускага кангрэсу, у складзе 56 чалавек на чале зь Язэпам Лёсікам, патаемна сабраліся ў чыгуначным дэпо пад аховай рабочай дружыны і вырашылі падпарадкаваць сабе Цэнтральную Беларускую Вайсковую Раду (ЦБВР), а таксама выдзелілі са свайго складу больш мабільны кіроўны орган — Выканаўчы Камітэт Рады Ўсебеларускага кангрэсу. Ён зрабіўся юрыдычным і маральным пераемнікам усёй улады, якая належыла Першаму Ўсебеларускаму кангрэсу. Выканкам Усебеларускага кангрэсу атрымаў даручэньне, як толькі будзе магчымым, узяць уладу на Беларусі ў свае рукі і рыхтавацца да гэтага вырашальнага моманту.

9 сьнежня 1917 году паміж Савецкай Расеяй і Нямеччынай пачаліся мірныя перамовы, якія былі сарваныя па віне Льва Троцкага. Нямецкае камандаваньне аддало сваім войскам загад пачаць 18 лютага 1918 году наступленьне, што рэзка абвастрыла сытуацыю на Заходнім фронце. Нямецкія войскі хутка набліжаліся да Гомелю і Менску. У такіх умовах кіраўніцтва Аблвыканкамзаху і СНК Заходняй вобласьці мусіла сьпешна эвакуявацца ў Смаленск.

Абвяшчэньне

Рада БНР. Зьлева направа, сядзяць: Алесь Бурбіс, Ян Серада, Язэп Варонка (старшыня), Васіль Захарка; Стаяць: Аркадзь Смоліч, Пётра Крэчэўскі, Кастусь Езавітаў, Антон Аўсянік, Лявон Заяц

20 лютага 1918 году Выканаўчы камітэт Рады Ўсебеларускага з’езду сфармаваў Першы Беларускі ўрад (Народны Сакратарыят). Спачатку ва ўрад на чале зь Язэпам Варонкам уваходзілі 7 чалавек, але пасьля іх колькасьць была даведзеная да 15-ці. Паводле ўспамінаў Кастуся Езавітава, склад першага ўраду БНР быў наступны:

Язэп Варонка — старшыня (прэм’ер-міністар) і народны сакратар (міністар) міжнародных справаў, Іван Макрэяў — унутраных справаў, Аркадзь Смоліч — асьветы, Яўхім Бялевіч — справядлівасьці, Янка Серада — народнай гаспадаркі, В. Рэдзька — шляхоў зносін, Тамаш Грыб — земляробства, Палута Бадунова — апекі, А. Карач — пошты і тэлеграфу, Пётра Крэчэўскі — кантролю, Г. Белкінд — фінансаў, Павал Злобін — расейскіх справаў, Майсей Гутман — «першы таварыш» (першы намесьнік) старшыні і сакратар габрэйскіх справаў, Канстантын Езавітаў — «другі таварыш» старшыні і народны сакратар вайсковых справаў, Лявон Заяц — загадчык справаў Народнага Сакратарыяту.

У далейшым склад першага ўраду мяняўся, у тым ліку і з тае прычыны, што ў красавіку ў знак пратэсту супраць прыняцьця 3-й устаўной граматы падалі ў адстаўку Макрэяў, Злобін, Белкінд.

Беларускі нацыянальны бел-чырвона-белы сьцяг над будынкам Народнага Сакратарыяту БНР. Менск, 1918

Выканкам Усебеларускага кангрэсу вырашыў узяць уладу ў свае рукі. 21 лютага 1918 году ён зьвярнуўся да народу Беларусі зь Першай устаўной граматай, у якой абвясьціў сябе часовай уладай на тэрыторыі Беларусі. Выканкамам Усебеларускага кангрэсу да адкрыцьця Ўсебеларускага Ўстаноўчага Сойма функцыі новай улады ўскладаліся на створаны першы беларускі ўрад — Народны Сакратарыят Усебеларускага кангрэсу, старшынём якога стаў адзін зь лідэраў БСГ Язэп Варонка.

Пры канцы лютага 1918 году ў Менск, дзе знаходзіўся Выканкам Усебеларускага кангрэсу, прыйшлі войскі кайзэраўскай Нямеччыны. Першае, што зрабілі немцы, калі ўвайшлі ў Менск 21 лютага, — раззброілі менскую беларускую вайсковую дружыну; таксама яны забралі касу Народнага Сакратарыяту, сарвалі зь яго будынка бел-чырвона-белы сьцяг, выгналі службоўцаў. Беларускія лідэры былі папярэджаныя, што акупацыйныя ўлады не дапусьцяць у Беларусі сур’ёзнай палітычнай дзейнасьці.

3 сакавіка 1918 году Савецкая Расея склада зь Нямеччынай Берасьцейскую мірную дамову, паводле якой землі, што ляжалі на захад ад лініі Дзьвінск—Сьвянцяны—Пружаны і належалі раней Расеі, перадаваліся Нямеччыне й Аўстра-Вугоршчыне, якія мусілі вырашыць будучыню гэтых зямель. Гэта яшчэ болей нараджала незалежніцкія ад бальшавіцкай Савецкай Расеі тэндэнцыі ў шэрагах беларускага нацыянальнага руху.

Шыльда Вайскова-Дыпляматычнай Місіі БНР у Латвіі і Эстоніі

9 сакавіка 1918 году Выканкам Усебеларускага кангрэсу ў адказ на Берасьцейскую мірную дамову паміж Савецкай Расеяй і Нямеччынай, прыняў Другую ўстаўную грамату, якая зьяўляецца канстытуцыйнай. У ёй гаворыцца пра ўтварэньне Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР) ў межах расьсяленьня і колькаснай перавагі беларусаў. Заканадаўчую ўладу БНР атрымала Рада БНР, старшыня якой прадстаўнік БСГ Ян Серада. Яна аб’яўлялася заканадаўчым органам да скліканьня Ўсебеларускага Ўстаноўчага Сойму. Выканаўчую ўладу БНР атрымаў Народны Сакратарыят БНР (Алесь Бурбіс, Ян Серада, Язэп Варонка, Васіль Захарка, Аркадзь Смоліч, Пётра Крэчэўскі, Кастусь Езавітаў, Антон Аўсянік, Лявон Заяц і іншыя). Нямеччына да фармаваньня дзяржаўных інстытутаў БНР ніякага дачыненьня ня мела. Чальцы Рады БНР і ўраду БНР былі абраньнікамі беларускага народу (Першы Ўсебеларускі кангрэс, сьнежань 1917 году).

8 сакавіка Рада БНР запрасіла ў свой склад прадстаўнікоў расейскіх сацыялістычных партыяў (сярод якіх былі прадстаўнікі нацыянальных меншасьцяў Беларусі — расейцы, палякі, габрэі, украінцы, летувісы), а трохі пазьней — і Віленскай Беларускай рады (Іван Луцкевіч, Антон Луцкевіч, Вацлаў Іваноўскі), якая дзейнічала ў Вільні пад назвай Беларускага Народнага Камітэту з моманта акупацыі заходняй часткі Беларусі.

Файл:Horadnia, BNR.jpg

Урад Беларускай Народнай Рэспублікі ў Горадні

У адказ на Берасьцейскую мірную дамову паміж Савецкай Расеяй і Нямеччынай, 25 сакавіка, пасьля доўгіх спрэчак паміж прыхільнікамі незалежнасьці і прыхільнікамі аўтаноміі Беларусі ў складзе Расеі, большасьцю галасоў была прынятая Трэцяя ўстаўная грамата, у якой Беларуская Народная Рэспубліка абвяшчалася незалежнай дзяржавай, Берасьцейская мірная дамова касавалася. Афіцыйнай мова зрабілася беларуская, а сталіцай новай дзяржавы — места Менск.

Бальшавікі абвясьцілі, што стварэньне БНР — спроба буржуазна-абшарніцкіх колаў адарваць Беларусь ад Савецкай Расеі. Паводле дамоўленасьці з сваімі хаўрусьнікамі, расейскімі бальшавікамі ў Берасьці, немцы абавязаліся не прызнаваць новых дзяржаўных утварэньняў на тэрыторыі былой Расейскай Імпэрыі. Немцы, якія былі хаўрусьнікамі бальшавіцкай Савецкай Расеі, разагналі Раду БНР і Народны Сакратарыят БНР. У гэткіх цяжкіх умовах Рада БНР зьвярнулася да нямецкага імпэратара з тэлеграмай, у якой дзякавала за вызваленьне Беларусі, прасіла дапамагчы ў стварэньні яе дзяржаўнай незалежнасьці ў саюзе зь Нямецкай Імпэрыяй. Пасылка тэлеграмы выклікала ў БНР востры палітычны крызіс; і Рада БНР, і БСГ раскалоліся, утварыліся новыя партыі. Але Нямеччына не прызнала БНР і зрабіла ўсё магчымае, каб перашкодзіць стварэньню нацыянальнага войска Беларусі. Таму рэальнай улады Народны Сакратарыят БНР не атрымаў і працягваў сваё існаваньне толькі фармальна. Аднак нямецкая адміністрацыя не перашкаджала чальцам БНР самастойна вырашаць шэраг культурных і адукацыйных пытаньняў.

• 
  Трэцяя Ўстаўная Грамата Рады БНР
• 
  Вокладка пашпарту грамадзяніна БНР зь дзяржаўным гербам «Пагоня»
• 
  Паштоўка БНР зь дзяржаўным бел-чырвона-белым сьцягам
• 
  Паштовая картка часоў БНР зь дзяржаўным гербам і гербамі беларускіх ваяводзтваў

Адукацыя, навука, культура

Найбольшых посьпехаў урад БНР дасягнуў у культурным будаўніцтве і разьвіцьці адукацыі. За кароткі час паводле розных падлікаў адкрыліся ад 150 да 350 беларускіх школаў, у тым ліку гімназіі ў Будславе, Менску, Наваградку, Слуцку і Горадні.

Падрыхтоўка настаўнікаў, апрача Сьвіслацкай гімназіі, вялася ў Менскім пэдагагічным інстытуце, рыхтавалася адкрыцьцё Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту (гэтай справай займаліся Аркадзь Смоліч, Мітрафан Доўнар-Запольскі, Яўхім Карскі, Усевалад Ігнатоўскі і іншыя). У плянах БНР было таксама адкрыцьцё сельскагаспадарчага і палітэхнічнага інстытутаў.

У красавіку 1918 году адкрылася Менская вышэйшая музычная школа, пераўтвораная ў тым жа годзе ў Беларускую кансэрваторыю. Заняткі пачаліся і ў адноўленай Каталіцкай духоўнай сэмінарыі (рэктар — доктар філязофіі ксёндз Ф. Абрантовіч).

З ініцыятывы А. Луцкевіча ў 1918 годзе ўтварылася першая беларуская навуковая ўстанова — Беларускае навуковае таварыства ў Вільні. Вялася падрыхтоўка да адкрыцьця Віленскай беларускай гімназіі.

У 1918 годзе ў БНР на беларускай мове выходзіла 6 газэт і 3 часопісы, дзейнічала 11 выдавецтваў. Выдавецтва «Адукацыя» актыўна друкавала падручнікі для школаў.

19 траўня 1918 году на базе Таварыства драмы і камэдыі ўзьнік Беларускі дзяржаўны тэатар БНР.

Узброеныя сілы БНР

Сьцяг першага Слуцкага палку стральцоў БНР

Беларускія часткі пачалі стварацца ў складзе расейскай арміі яшчэ ўвосень 1917 году. У лютым 1918-га, калі ўладу ў Менску ўзяў у свае рукі выканкам Усебеларускага зьезду, быў створаны Першы Менскі беларускі полк, які праіснаваў да прыходу нямецкіх войскаў.

Пад наглядам немцаў лідэры БНР займаліся дзяржаўнай дзейнасьцю амаль ва ўсіх яе галінах, акрамя ваеннай. Ураду БНР не дазвалялася мець сваё войска і міліцыю. Нямеччына не дапусьціла перадысьлякацыю ў Беларусь з румынскага фронту стотысячнага беларускага войска. Расчараваньне немцамі падштурхнула беларускіх эсэраў да стварэньня сялянскіх партызанскіх атрадаў для змаганьня з акупантамі. З гэтай мэтай была створана арганізацыя «Саюз беларускага працоўнага сялянства». Дзясяткі тысяч чалавек уваходзілі ў партызанскія аддзелы, у тым ліку і тыя, што ваявалі за дзяржаўную незалежнасць БНР (Лукаша Семянюка, Юркі Моніча, Вячаслава Адамовіча-«Дзергача» ды іншых). Існавалі і іншыя формы супраціву. На поўную дзяржаўную незалежнасьць без уласнага войска разьлічваць не даводзілася. Нямеччына адмыслова да апошняга стрымлівала фармаваньне беларускіх вайсковых злучэньняў, бо высьцерагалася, што яны будуць скіраваны супраць выпеставанага імі бальшавіцкага рэжыму ў Савецкай Расеі.

Пра свае сімпатыі да БНР заяўляў і генэрал-маёр Станіслаў Булак-Балаховіч, які са сваім аддзелам у 1919 г. на нейкі час перайшоў «на беларускую службу» («Асобны атрад БНР»), а пасля разам з польскімі войскамі ваяваў супраць бальшавікоў. У лістападзе 1920-га Булак-Балаховіч аб’явіў у Мазыры «незалежную беларускую дзяржаву», але неўзабаве яго армія была разбітая Чырвонай Арміяй і адыйшла ў Польшчу.

Паводле падлікаў гісторыка Алега Латышонка, аўтара кнігі «Жаўнеры БНР», у беларускіх вайсковых аддзелах на працягу 1917—1923 гг. служылі каля 11 тысяч чалавек, пераважна дабраахвотнікаў. Найбольш гераічны эпізод барацьбы за БНР — Слуцкі збройны чын 1920 года, калі сьпешна сфармаваная Слуцкая брыгада стральцоў БНР на працягу месяца вяла баі з Чырвонай Арміяй.

Зьнікненьне

Пасьля лістападаўскай рэвалюцыі ў Нямеччыне (1918 год) Савецкі ўрад дэнансаваў Берасьцейскую мірную дамову і рушыў Чырвоную Армію на захад. 10 сьнежня 1918 году Чырвоная Армія заняла Менск. Менскі Савет аб’явіў аб аднаўленьні Савецкай улады. Да сярэдзіны лютага 1919 году амаль на ўсёй тэрыторыі Беларусі зноў усталявалася ўлада бальшавікоў.

Беларускі нацыянальны камісарыят (Белнацкам) на чале з Аляксандрам Чарвяковым прапанаваў пераўтварэньне Заходняй вобласьці ў аўтаномную рэспубліку ў складзе РСФСР. Прапанову Белнацкама падтрымалі беларускія сэкцыі РКП(б), якія аб’ядноўвалі беларусаў-камуністаў на чале са Зьмітром Жылуновічам. Бальшавіцкае кіраўніцтва прыслухалася да патрабаваньняў нацыянальных секцый ЦК РКП(б) і пайшло насустрач, прыняўшы рашэньне аб стварэньні БССР.

30 сьнежня 1918 году ў Смаленску адбылася VI Паўночна-Заходняя абласная канфэрэнцыя РКП(б), на якой вырашалася пытаньне аб утварэньні БССР і КПБ. Было прынята рашэньне аб стварэньні самастойнай сацыялістычнай рэспублікі і перайменаваньні РКП(б) у КПБ. ЦК КПБ узначалілі Аляксандар Мясьнікоў (Мясьнікян) і Вільгельм Кнорын (Кнорыньш), урад БССР — Зьміцер Жылуновіч. 1 студзеня 1919 году быў абнародаваны Маніфэст ураду Беларусі, які абвясьціў утварэньне БССР. Уся ўлада аб’яўлялася толькі за Саветамі, сталіцай прызнаны Менск, пачалася падрыхтоўка да І зьезду Саветаў, каб заканадаўча аформіць стварэньне новай дзяржавы.

Маркі БНР

• 
  25 гр.
• 
  10 гр.
• 
  3 р.
• 
  2 р.
• 
  50 кап

Эміграцыя і сучаснасьць

Сьвяткаваньне ўгодкаў утварэньня Беларускай Народнай Рэспублікі ў Віленскай беларускай гімназіі. Вільня, 25 сакавіка 1935.

Ад 5 студзеня 1919 году Рада і ўрад БНР дзейнічаюць у эміграцыі. Спачатку ў Летуве, потым у Празе.

Старшыні Рады БНР:

• Ян Серада (1918)
• Язэп Лёсік (1918-1919)
• Пётра Крэчэўскі (1919—1928)
• Васіль Захарка (1928—1943)
• Мікола Абрамчык (1944—1970)
• Вінцэнт Жук-Грышкевіч (1970—1982)
• Язэп Сажыч (1982—1997)
• Івонка Сурвіла (ад 1997)

У нашыя дні Рада БНР працягвае сваю дзейнасьць у эміграцыі. Старшынёй Рады БНР зьяўляецца Івонка Сурвіла.

Кожны год 25 сакавіка дзень абвяшчэньня незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі сьвяткуецца часткай беларусаў як Дзень Волі.

Літаратура

• Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі = Archives of the Belarusian democratic republic. Т. 1 / Уклад. С. Шупа. — Нью-Ёрк і інш., 1998. — ISBN 9986-9219-2-9 (кн. 1). — ISBN 9986-9219-3-7 (кн. 2).
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1993. — Т. 1: А — Беліца. — 494 с. — ISBN 5-85700-074-2
• Плоць і кроў БНР // ARCHE №3(78), 2009.
• Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). Вучэбн. дапаможнік / В. Галубовіч, З. Шыбека, Д. Чаркасаў і інш.; Пад рэд. В. Галубовіча і Ю. Бохана. — Менск: Экаперспектыва, 2005. — 584 с. ISBN 985-469-120-9.
• Андрэй Вашкевіч, Андрэй Чарнякевіч. 25 сакавіка: вытокі нацыянальнага сьвята // ARCHE №3(66), 2008.
• Павлова Т. Я. К вопросу о границах БНР: Международные отношения // «Белорусский журнал международного права и международных отношений» №1, 1999.
• Дзмітрый Кісель, Станіслаў Коршунаў. Каму належыў Брэст у 1918 годзе? // "Брэсцкая Газета", №13 (432).

Вонкавыя спасылкі

Беларуская Народная Рэспубліка — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• Афіцыйны сайт Рады БНР Праверана 21 кастрычніка 2010 г.
• Андрэй Семянюк (22.03.2009) 25 пытанняў і адказаў з гісторыі БНР. Эўрапейскае радыё для Беларусі. Праверана 21 кастрычніка 2010 г.
• Вячаслаў Ракіцкі (6.08.2009) Жыцьцё і сьмерць мітаў: БНР. Радыё Свабода. Праверана 21 кастрычніка 2010 г.