Стамбул

	Стамбул
	турэц. İstanbul
Першыя згадкі:	667 да н. э.
Краіна:	Турэччына
Акруга:	Істамбул
Мэр:	Экрэм Імамоглу[d]
Плошча:	1539 км²
Вышыня:	100 м н. у. м.
Насельніцтва (2018)
колькасьць:	15 067 724 чал.
шчыльнасьць:	9790,59 чал./км²
Часавы пас:	UTC+2
летні час:	UTC+3
Тэлефонны код:	+90 212, 216
Паштовыя індэксы:	34010—34850, 80000—81800
Нумарны знак:	34
Геаграфічныя каардынаты:	41°0′36″ пн. ш. 28°57′37″ у. д. / 41.01° пн. ш. 28.96028° у. д.Каардынаты: 41°0′36″ пн. ш. 28°57′37″ у. д. / 41.01° пн. ш. 28.96028° у. д.
	Стамбул на мапе Турэччыны Стамбул
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	https://www.ibb.istanbul/en

Стамбу́л (па-турэцку: İstanbul) — найвялікшае места Турэччыны. Старажытная назва — Бізантыён (па-грэцку: Βυζάντιον), потым Канстантынопаль (па-грэцку: Κωνσταντινούπολις) з 324 да 1930 году. 18 сакавіка 1930 году назва гораду была афіцыйна зьмененая на Стамбул. Першапачаткова места было заснаванае ў 660 годзе да н. э. як грэцкая калёнія на эўрапейскай частцы пратокі Басфору, але потым, у 330 годзе н. э. стала сталіцаю Усходняй Рымскай імпэрыі.

Места знаходзіцца на ўзьбярэжжы Чорнага і Мармуровага мора.

Стамбул ёсьць адным з самых вялікіх местаў сьвету, гэта самая вялікая агламэрацыя ў Эўропе. Ёсьць сталіцай правінцыі Істамбул. Места ёсьць прамысловаю сталіцаю Турэччыны, тут вытвараецца ¼ прамысловай прадукцыі краіны. Адначасова гэта і фінансавая сталіца, тут месьцяцца штаб-кватэры некалькіх дзясяткаў банкаў і біржа каштоўных папераў. Стамбул гэта і вялікі транспартны вузел: тут знаходзіцца самы вялікі гандлёвы порт Турэччыны, два міжнародныя аэрапорты, праз горад праходзіць транскантынэнтальная чыгунка.

У месьце налічваецца 5 унівэрсытэтаў, самы стары зь якіх, Стамбульскі ўнівэрсытэт, быў заснаваны ў 1453 годзе.

Пратока Басфор, якая аддзяляе Эўропу ад Азіі адначасова дзеліць і Стамбул на дзьве часткі, што робіць Стамбул адзіным у сьвеце местам, які зьмешчаны на двух кантынэнтах. Два вялікія масты злучаюць эўрапейскую і азіяцкую часткі места (Басфорскі мост, які быў пабудаваны ў 1973 годзе, даўжынёю 1074 мэтры і мост Мэгмэта, які быў пабудаваны ў 1988 годзе, даўжынёй 1090 мэтраў). Затока Залаты Рог дзеліць эўрапейскую частку гораду на паўднёвую частку Стары Стамбул і паўночную Бэюглу.

Стамбул ёсьць сядзібаю праваслаўных Канстантынопальскіх патрыярхаў.

У Стамбуле ў 1855 годзе памёр Адам Міцкевіч.

Назва

Самай старажытнай назвай гораду зьяўляецца тая, якую далі грэцкія каляністы — Бізатыюм (па-грэцку: Βυζάντιον, па-лацінску: Byzantium). У кароткі тэрмін у III стагодзьдзі, горад быў названы «Аўгуста Антаніна», гэтую назву даў імпэратар Сэптымія Сэвер, у гонар свайго сына.

Калі Канстантын Вялікі зрабіў горад усходняй сталіцай Рымскай імпэрыі, горад пачаў звацца «Другім Рымам» (па-лацінску: Secunda Roma, па-грэцку: Δευτέρα Ρώμη). У V стагодзьдзі выкарыстоўвалася назва «Новы Рым» (лац. Nova Roma, па-грэцку: Νέα Ρώμη).

Замест назвы «Новы Рым» неўзабаве сталі часьцей выкарыстоўваць назву «Канстантынопаль» або «Канстантынопаліс» (грэц. Κωνσταντινούπολις, лац. Constantinopolis), што азначае «горад Канстантына». У дадатак да гэтага, Бізантыя мела назву «Каралева гарадоў».

У ісламскім сьвеце горад быў вядомы па прозьвішчы — на арабскай мове: القسطنطينية, лацінкай: al-Qusṭanṭiniyah, старатурэцкая: قسطنطينيه, лацінскай: Kostantiniyye. Пасьля заваяваньня Канстанцінопалю ў 1453 годзе гэта была афіцыйная назва гораду на турэцкай мове, выкарыстоўвалася да падзеньня Асманскай імпэрыі ў 1923 годзе. У пэрсыдзкай і арабскай мовах карысталіся назвамі «Rūmiyet al-kubra» (буйны горад рымлянаў) або «Taht-i Rūm» (сталіца рымлянаў), і да таго падобнае.

Назва «Стамбул» упершыню згадваецца ў X стагодзьдзі ў армянскіх, турэцкіх і арабскіх крыніцах. Назва паходзіць ад грэцкага тэрміну «εἰς τὴν Πόλιν» або «στην Πόλη», што азначае «ў горадзе». Гэтая назва выкарыстоўвалася асманамі да заваяваньня гэтага гораду, выкарыстоўвалася таксама і падчас асманскага валадарства, хоць афіцыйная назва была «قسطنطينيه» (Kostantiniyye). Пасьля стварэньня Турэцкай Рэспублікі ў 1923 годзе гэтае імя абвешчана адзінай афіцыйнай назвай гораду. Як у Бізантыі, так і ў Асманскай імпэрыі гораду некаторы час давалі ганаровыя імёны, такія як: «Дзьверы дабрабыту», «Высокая Порта», «Сталіца прастолу» і іншыя.

Ва ўсходніх і паўднёвых славянскіх мовах, а таксама ў беларускай па-ранейшаму выкарыстоўваецца назва Царград (стараславянская мова: Цѣсарьградъ, руская мова: Царьград, баўгарская мова: Цариград, украінская мова: Царгород, паўднёваславянскія мовы: Цариград). Спалучэньне славянскіх словаў «цар» і «горад», якая, верагодна паходзіць ад грэцкага тэрміну Βασιλέως Πόλις, што азначае «горад імпэратара» (або караля).

Сярэднявечныя вікінгі, дакладней варагі, гэты горад называлі нарвэскім імем Miklagarðr (Вялікі Горад). Сёньня гэта назва выкарыстоўваецца ў ісьляндзкай мове ў выглядзе Mikligarður.

Гісторыя

Першае паселішча

Першым паселішчам чалавека на месцы сучаснага Стамбула лічыцца нэалітычнае селішча, якое было разьмешчана ў раёне сучаснай станцыі стамбульскага мэтро Энікапы. Яно датуецца 6500 годам да н. э.

Самы старажытны помнік культуры знаходзіцца на анаталійскім беразе Басфору — курган Фіяртэпэ, датуецца 5500—3500 гадамі да н. э.

Фракійцы, якія засялілі берагі Басфора ў канцы II тысячагодзьдзя да н. э., пабудавалі паселішчы Сэмістра і Лігас (апошняе на Палацавым мысе поруч сучаснага палаца Тапкапы (1100—1000 да н. э.) У 685 годзе да н. э. на мысе Мода грэкі зь Мегары заснавалі паселішча Халкідон.

Бізантыюм

У 667 да н. э. на месцы фракійскага Лігаса мегарцы на чале зь Бізасам (Бізантам) заснавалі новы горад. У гонар правадыра каляністаў ён атрымаў імя Бізантыюм.

У 512—478 да н. э. Бізантыюм знаходзіўся пад уладай Пэрсіі. Пасьля вызваленьня ўвайшоў у склад Афінскай Архе. У 411 — 409 і 405 — 389 да н. э. — часова знаходзіўся пад кантролем Спарты, у 364 да н. э. — Фіваў. У 357 да н. э. канчаткова выходзіць з падначаленьня Атэнаў.

У 227 да н. э. горад атакавалі кельты (галы), якія пасьля пасяліліся на паўночным беразе Залатога Рога.

У 146 да н. э. Бізантыюм заключыў пагадненьне з Рымам, у 74 да н. э. — увайшоў у склад Рымскай рэспублікі. У 193 горад пасьля трохгадовай аблогі быў захоплены Сэптыміем Сэверам. Ён загадаў разбурыць гарадзкія муры і пазбавіць горад усіх прывілеяў.

Канстантынопаль

У 324—330 гадах Канстантын Вялікі пабудаваў на месцы Бізантыюму новую сталіцу Рымскай імпэрыі. За час праўленьня Канстантына ў горадзе было пабудавана 30 палацаў і храмаў, 4 тысячы вялікіх жылых хат, па паўтары сотні лазьняў і пякараняў, 8 вадаправодаў, 2 тэатры, цырк і новы іпадром.

Пасьля сьмерці імпэратара Фіядосія І ў 395 г. Рымская імпэрыя канчаткова распалася на дзьве часткі. Канстантынопаль становіцца сталіцай Усходняй або Бізантыйскай імпэрыі.

12 ліпеня 400 г. жыхары Канстантынопалю з зброяй у руках выганяюць з гораду кельтаў. У 412 г. Канстантынопаль і яго абарончыя збудаваньні былі пашкоджаныя землятрусам. Таму ў часы Фіядосія II заходней ад «канстантынавых муроў» былі збудаваныя новыя муры.

Найвышэйшага росквіту Бізантыюм дасягнуў у часы імпэратара Юстыніяна I (527—565). Ён разгарнуў у сталіцы нечуванае па маштабах будаўніцтва. У 532—537 быў збудаваны сабор Сьвятой Сафіі — па тых часах найбуйны ў сьвеце хрысьціянскі храм.

У 625—626 Канстантынопаль перажыў цяжкую аблогу — з усходу пад яго сьценамі стаялі пэрсы, з захаду — авары. У 670, 674—678, 717—718 гг. горад штурмавалі арабы, у 698 г. яго захапілі і абрабавалі самі бізантыйцы — супернікі імпэратара Ляонція, 705 г. ля муроў сталіцы стаялі баўгары, якім адкрыў вароты сам імпэратар Юстыніян II. З 726 г. да 843 г. Канстантынопаль знаходзіўся ў эпіцэнтры грамадзянскай вайны паміж іконаборцамі і прыхільнікамі шанаваньня абразоў. У 860, 874, 944, 1043 на горад нападалі русы.

Пасьля перамогі пад Манцыкертам у 1071 г. над імпэратарам Раманам IV Дыягенам, турэцкія султаны з дынастыі Сельджукаў захопліваюць Малую Азію. Усходняя мяжа імпэрыі адсунулася амаль да прадмесьцяў Канстантынопаля.

Аляксей I Комнін змушаны быў зьвярнуцца за дапамогай да крыжакоў. Аднак зьяўленьне Ерусалімскага каралеўства і актыўнае пасоўваньне на Ўсход заходніх канкурэнтаў — вэнэцыянцаў, генуэзцаў, пізанцаў нанесла ўдар па эканоміцы Бізантыйскай сталіцы. Незадаволены гэтым Андронік I Комнін у 1183 г. адмяніў прывілеі італьянскіх гандляроў і выгнаў іх за межы імпэрыі. Вэнэцыянцы адпомсьцілі — падчас чацьвёртага крыжовага пахода, заходнія рыцары спачатку ўзялі Канстантынопаль у аблогу, а 13 красавіка 1204 г. узялі горад штурмам і разрабавалі.

Канстантынопаль быў пераўтвораны ў сталіцу новай дзяржавы, якая атрымала назву Лацінская імпэрыя. Вярнуць сабе горад грэкам атрымалася толькі 15 ліпеня 1261 г., калі жыхары адкрылі вароты ўладальніку Нікейскай імпэрыі Міхаілу VIII Палеялагу.

Аднавіць мінулае багацьце Палеялагам не атрымалася. Канстантынопаль заняпаў, яго насельніцтва скарачалася. Асабліва адчувальны адток жыхароў стаў тады, калі суседзкія султаны з дынастыі Асманаў сталі аб’ядноўваць пад сваёй уладай да таго разрозьненыя турэцкія княствы Малой Азіі і паступова захопліваць бізантыйскія гарады і правінцыі.

Сталіца Асманскай імпэрыі

У 1457—1458 горад стаў сталіцай Асманскай імпэрыі. Амаль усе жыхары Канстантынопалю, якія засталіся ў жывых пасьля штурму гораду, былі пераведзеныя ў рабоў і прададзеныя.

Для новай сталіцы спатрэбіліся новыя жыхары. Першымі перасяленцамі сталі туркі з Аксарая, армяне з Бурсы, грэкі з Эгейскіх выспаў і Пелапанэсу. У 1461 г. Мэхмэд II захапіў Трапэзунд і мясцовых грэкаў таксама перасяліў у Стамбул.

Ужо 3 чэрвеня 1453 г. султан загадаў перабудаваць пад мусульманскі мячэт сабор Сьвятой Сафіі. Такая ж доля чакала і большасьць іншых хрысьціянскіх храмаў. Побач зь імі пачалі будаваць і новыя мячэці, першай зь якіх стаў комплекс у гонар Ейюба Ансары. Мячэт Фаціх быў збудаваны пад кіраўніцтвам грэцкага архітэктара Хрыстодула на месцы і з матэрыялаў царквы Сьвятых Апосталаў. Пры Мэхмэдзе II таксама пачалося будаўніцтва стамбульскага Вялікага кірмаша. Недалёка ад былога Форума Фіядосія паўстаў Султанскі палац (Эскі-Сарай), аднак у ім султану было зацесна, і ў 1466 на месцы былога Акропалю Бізантыюму пачалося будаўніцтва новага палаца — Тапкапы. Пасьля сюды пераехаў сам султан і яго канцылярыя, а двор і Гарэм засталіся ў старым палацы.

Спачатку горад выглядаў маланаселенным, да таго ж большасьці яго жыхароў не было прыстойных умоваў для існаваньня. Нядзіўна, што людзі паміралі ад хваробаў, толькі чума штогод забірала некалькі сотняў жыцьцяў. Аднак насельніцтва Стамбулу хутка расло, і да канца XV стагодзьдзя перавысіла 200 тысячаў, амаль у 7 раз больш, чым за апошнія гады існаваньня Бізантыі. Мусульмане пры гэтым не складалі і 60% жыхароў гораду. У 1509 г. сталіца стала ахвярай землятрусу, які разбурыў больш за сто мячэцяў і некалькі тысячаў жылых хат.

У 1512 г. пры падтрымцы янычараў Стамбул захапіў султан Сэлім I, які адхіліў ад улады свайго бацьку — Баязіда ІІ. У 1513 г. ён загадаў зьнішчыць у сваіх валадарствах, і сталіцы ў прыватнасьці, усіх шыітаў — сапраўдных або падазроных. Затое пасьля захопу ў 1517 г. Эгіпту ў Стамбул перасялілі тысячы Каірскіх рамесьнікаў. Хіджаз прызнаў уладу Асманаў і султана ў якасьці халіфа мусульман. У пацьверджаньне гэтаму на берагі Басфора перавезьлі ісламскія рэліквіі. Стамбул ператварыўся ў цэнтар ісламскага свету.

Сулейман Вялікі і яго нашчадкі

У часы кіраваньня Сулеймана I у 1520—1566 гадах горад перажывае новы «залаты век». Імпэрыя, якая працягнулася ад Марока да Індыйскага акіяна, была абавязаная трымаць годную сталіцу. У Стамбуле будуюцца новыя мячэці, медрэсы і будынкі. Галоўны архітэктар Сулеймана Сынан будуе, у прыватнасьці мячэт Шаг-задэ (скончаны ў 1548) і мячэт Сулеймана, якая ператварылася ў сапраўдны сымбаль Стамбула. Разбудоўваецца палац Тапкапы, куды па патрабаваньню жонкі султана Раксаланы перабіраецца і султанскі гарэм. Свой палац будуе і вялікі візыр Ібрагім-паша — з заходняга боку былога іпадрома.

Пасьля сьмерці Сулеймана Асманская імпэрыя пачынае хіліцца да заняпаду, але сталіцу працягваюць забудоўваць мячэтамі і мэдрэсамі, кірмашамі і лазьнямі. У часы Ахмэда I, будуецца Блакітны мячэт (1609—1616) — першы ў ісламскім сьвеце мячэт з шасьцю мінарэтамі.

Велізарныя выдаткі на будаўніцтва гораду спусташалі дзяржаўную скарбніцу, а ваенная фартуна ад імпэрыі пачала адварочвацца. Асман II у 1622 годзе, раздражнёны паражэньнем пад Хоцінам, наогул вырашыў перанесьці сталіцу на ўсход — да Дамаску або Алепа. Аднак паўсталі янычары, султана схапілі і пасьля зьдзекаваньняў забілі ў замку Эдыкуле.

Да сярэдзіны XVII стагодзьдзя Стамбул ператвараецца ў адзін з найбуйных гарадоў тагачаснага сьвету. У горадзе працавала 23 тысячы майстэрняў (80 тысячаў працоўных). Толькі буйных купцоў налічвалася 15 тысячаў. Ім належалі 32 тысячы крамаў і складоў. Аднак жыльлёвае і гаспадарчае будаўніцтва вялося хаатычна і пажары пагражалі ледзь не ўсяму гораду. У 1572 годзе быў прыняты нават адмысловы закон, які патрабаваў ад гаспадара кожнага дому мець драбіны і вялікія бочкі з вадой. Тым ня менш толькі з 1633 па 1698 гады ў Стамбуле адбыўся 21 вялікі пажар, найбуйнейшы — у 1660 годзе.

Стамбул заставаўся цэнтрам ня толькі турэцкай або ісламскай культуры. У горадзе працягвала дзейнічаць Канстантынопальская Патрыярхія праваслаўнай царквы (рэзыдэнцыяй патрыярха з 1456 была царква Багародзіцы (у 1587 ператвораная ў мячэт), з 1720 — царква Сьвятога Георгія). У 1565 была адкрытая першая армянская друкарня, у 1627 — першая грэцкая. І толькі ў 1727 султан Ахмэд III, які лічыў сябе вялікім асьветнікам, пабудаваў у палацы Тапкапы бібліятэку (1719) і даў дазвол на адкрыцьцё друкарні для друку кніг на турэцкай і арабскай мовах, пры ўмове што яна ня будзе друкаваць рэлігійнае літаратуры (супраць гэтага пярэчыла духавенства).

Апошняе дзесяцігодзьдзе кіраваньня Ахмэда III атрымала назву «эпохі цюльпанаў» і ўславілася модай на ўсё выкшталцонае і францускае. Па ўзоры Вэрсалю ў Стамбуле і побач зь ім, адзін за адным будуюцца султанская палацы ў стылі барока і ракако — Саадабад, Гумаюнабад, Нешабад, Фэрахабад і інш.

Рэформы

У XVIII стагодзьдзі Асманская імпэрыя знаходзіцца ў стане глыбокага крызісу. Эканамічная дэградацыя дапаўняецца палітычным застоем. Паражэньні ў войнах з Аўстрыяй і Расеяй становяцца чарговым сьведчаньнем паглыбленьня крызісу, але нясталыя спробы мадэрнізацыі, першым чынам, ваеннай арганізацыі (у Стамбуле, у прыватнасьці, ствараюць артылерыйскую, інжынэрную, навігацыйную і марскую школы) прыводзяць да змаганьня паміж сабою пануючых пластоў грамадзтва. Порта губляе Крым і Паўночнае Прычарнамор’е, на Эгіпет замахваюцца адначасова французы і ангельцы, «буйныя» дзяржавы пачынаюць абмяркоўваць будучыню ўсёй імпэрыі Асманаў (так званае «Ўсходняе пытаньне») і статус чарнаморскіх праліваў. Порту адкрыта пачынаюць менаваць «Хворы Басфор».

Усё гэта прымушае султана Сэліма III (1789—1807) пачаць сапраўдныя рэформы. У 1793 г. ствараюцца першыя падразьдзяленьні рэгулярнага войска, у сталіцы будуюцца новыя жаўнерні, пашыраюцца ваенныя школы, аднаўляецца праца друкарняў. Незадаволеныя новаўвядзеньнямі, янычары ў 1807 г. скідваюць манарха-рэфарматара і саджаюць на пасаду сваіх марыянеткаў. Замест гэтага прыхільнікі рэформаў зьбіраюць уласнае войска і зь яго дапамогай прыводзяць да ўлады Махмуда II, які працягвае справу Сэліма. Праўда яму прыходзіцца адначасова змагацца з паўстаньнем грэкаў, на баку якіх — грамадзкая думка ўсёй Эўропы, і замяняць чыноўнікаў-фанарыётаў лаяльным туркамі. Пасьля чарговага мецяжу янычараў, султан канчаткова ліквідуе янычарскі полк.

Наступны султан Абдул-Меджыд I (1839—1861) 3 лістапада 1839 году выдае Гюльханэйскі ўказ аб пачатку глыбокіх рэформаў, якія атрымліваюць назву «танзымат». Стамбул таксама зьмяняецца. У 1845 г. пабудаваны першы пастаянны Галацкі мост. У 1846 г. адчыняецца Сельскагаспадарчая школа, 1848 — першая пэдагагічная вучэльня, 1850 — грамадзтва Эджумен і Даніш (Старатурэцкая Акадэмія навук), у моду зноў, але ўжо сярод шырэйшых пластоў, уваходзіць француская мова і эўрапейскае адзеньне. Тым больш, што падчас Крымскай вайны ангельцы з французамі становяцца саюзьнікамі, і іх салдаты месьцяца ў Стамбуле. Пасьля перамогі над Расеяй рэзыдэнцыю султана ўрачыста пераносяць з палаца Тапкапы ў новую рэзыдэнцыю, пабудаваную па эўрапейскім узоры, — палац Далмабахчэ. У 1867 г. пачынае працаваць першы турэцкі прафэсійны тэатар, у 1868 — Галатасарайскі ліцэй. У 1870 годзе афіцыйна адчыняецца ўнівэрсытэт, аде ён праіснаваў нядоўга — да канца 1871 г. У 1871 г. ў Стамбуле зьяўляецца першая трамвайная лінія, а ў 1875 карлікавая лінія мэтро. У сьнежні 1873 году заснавалі «Дэрсадэцкую біржу каштоўных папераў».

Абдул-Гамід II і «младатуркі»

У 1875 урад імпэрыі змушаны быў абвясьціць аб дзяржаўным банкруцтве. Бездапаможнасьцю ўлады паспрабавалі скарыстацца апазыцыянэры — «новыя асманы» на чале з Ахмэдам Мідхат-пашою. Пад ціскам вуліцаў і ўлічваючы незадаволенасьць у воінскіх частках султан Абдул-Азіз у траўні 1876 году згаджаецца ўвесьці Мідхат-Пашу ў склад ураду, а пасьля — і сам зракаецца стальца.

Новы султан Мурад V абмяжоўваецца амністыяй і фармальнай згоды на абмеркаваньне праекту канстытуцыі. Праз тры месяцы і яго адхіляюць ад улады. Новым султанам становіцца Абдул-Гамід II. Ён прызначае Мідхат-Пашу вялікім візірам. 23 сьнежня 1876 г. на ўрачыстай цырымоніі ў Стамбуле ад імя султана абвяшчаюць аб уводзінах канстытуцыі. Але выконваць яе Абдул-Гамід II не зьбіраўся. У лютым Мідхата адхіляюць ад ураду. Абраны парлямэнт прапрацаваў толькі адзін год. На падставе новай вайны з Расеяй дэпутатаў разганяюць і султан усталёўвае рэжым асабістай дыктатуры, які атрымаў назву «зулюм». Уводзіцца жорсткая цэнзура, іншадумцаў за самую меншую падазронасьць арыштоўваюць, па краіне коцяцца армянскія пагромы.

«Буйныя дзяржавы» на ўсё гэта зачынялі вочы. Бо эканоміка імпэрыі хутка перайшла пад іх кантроль. У 1881 у Стамбуле эўрапейцы ствараюць «Адміністрацыю асманскага дзяржаўнага абавязку», якая атрымлівае права зьбіраць падаткі з падданых султана для вяртаньня замежных пазыкаў. Функцыі цэнтральнага дзяржаўнага банка фактычна выконвае Атаманскі банк, які на самой справе зьяўляецца ўласнасьцю ангельцаў і французаў. Імпэрыя адчыняецца Захаду. У 1889 у Канстантынопалі адчыняецца чыгуначны вакзал, які прымае знакаміты «Ўсходні экспрэс» паведамленьнем «Парыж-Стамбул». Замежнікі прымаюць удзел і ў разьвіцьці ўласнай інфраструктуры асманскай сталіцы — у канцы XIX ст. горад атрымлівае сучасную сыстэму электра і водазабесьпячэньня.

Змаганьне супраць рэжыму «зулюма» ўзначальвае партыя «Яднаньне і прагрэс» («маладыя туркі»), першае згуртаваньне якой было створана ў Стамбуле ў 1889 г. У 1908 г. успыхнула Младатурэцкая рэвалюцыя. 24 чэрвеня Абдул-Гамід II, змушаны выканаць ультыматум рэвалюцыянэраў, выдае ўказ аб узнаўленьні канстытуцыі і скліканьня парлямэнта. Але ў красавіку 1909 году ў Стамбуле ўспыхвае мяцеж. Младатуркі накіроўваюць у сталіцу войска і фактычна бяруць горад штурмам. Абдула Гаміда II канчаткова пазбаўляюць стальца.

Турэцкая рэспубліка

Вайну за незалежнасьць Турэччыны ўзначаліў Мустафа Кемаль (Атацюрк). Сталіцай новаўтворанай Турэцкай Рэспублікі стала Анкара. У 1930 г. прыняты закон, які забараніў у афіцыйных дакумэнтах выкарыстоўваць назву Канстантынопаль. Адзінай афіцыйнай назвай гораду стала імя Стамбул.

Геаграфія

Стамбул разьмяшчаецца ў паўночна-заходняй частцы Турэччыны, у Мармуроваморскім рэгіёне і займае плошчу каля 5,5 тысячаў км². Праліў Басфор, які злучае Мармуровае і Чорнае моры, падзяляе горад на дзьве вялікія часткі: эўрапейскую, дзе разьмяшчаюцца гістарычныя і эканамічныя цэнтры гораду, і азіяцкую, ці анаталійскую, — такім чынам, Стамбул зьяўляецца адзіным горадам на плянэце, які ляжыць у дзьвюх частках сьвету.

Заходняя частка Стамбула надалей разьдзяляецца яшчэ й залівам Залаты Рог, натуральнай бухтай у праліве Басфор, вакол якой утварыўся Бізантыюм, а потым Канстантынопаль. Злучэньне Мармуровага мора, Басфора і Залатога Рогу — гістарычнае сэрца гораду і выдатны краявід сучаснага Стамбулу.

Клімат

Стамбул разьмяшчаецца ў зоне умеранага клімату. Сярэдняя гадавая тэмпэратура складае 14,3 °C, сярэдняя гадавая колькасьць ападкаў — 844 мм.^[2] Мікракліматычныя асаблівасьці фармуюцца ў халмістых, прыморскіх і ўнутраных раёнах гораду.

Самым цёплым месяцам зьяўляецца жнівень зь сярэдняй тэмпэратурай 23,5 °C, самым халодным — студзень з тэмпэратурай у 5,8 °C. Найбольшая колькасьць ападкаў выпадае ў сьнежні, у сярэднім 124 мм; найменшае — у чэрвені, у сярэднім 34 мм.

Самая нізкая зарэгістраваная тэмпэратура склала −16,1 °C (9 лютага 1927). Самая высокая зарэгістраваная тэмпэратура склала 40,5 °C (12 ліпеня 2000).^[3]

Кліматычныя зьвесткі для Стамбула, Турэччына
Паказьнік	Сту	Лют	Сак	Кра	Тра	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сьн	Год
Абсалютны максымум t, °C	18,3	24,0	26,2	32,9	33,0	40,2	40,5	38,8	33,6	34,2	27,2	21,2	40,5
Сярэдні максымум t, °C	8,7	9,1	11,2	16,5	21,4	26,0	28,4	28,5	25,0	20,1	15,3	11,1	18,8
Сярэдняя t, °C	5,8	5,9	7,6	12,1	16,7	21,0	23,4	23,6	20,2	16,0	11,9	8,2	14,3
Сярэдні мінімум t, °C	2,9	2,8	3,9	7,7	12,0	16,0	18,5	18,7	15,5	12,0	8,5	5,3	10,5
Абсалютны мінімум t, °C	−10,4	−16,1	−7	−0,6	3,6	8,0	10,5	8,2	5,2	1,0	−4	−9,4	−16,1
Норма ападкаў, мм	102,4	80,2	69,9	45,8	36,1	34,0	38,8	47,8	61,4	100,9	110,7	123,9	843,9
Вільготнасьць, %	77	75	74	71	72	70	67	78	78	72	74	76	72
Крыніца: Сусьветная метэаралягічная арганізацыя (ААН)^[4] Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü (DMİ)^[2]^[5] і BBC Weather Centre^[6]

Адміністратыўнае дзяленьне

Стамбул дзеліцца на 27 акругаў, якія могуць уключаць сельскія прыгарады і асобныя населеныя пункты: Аўджылар, Кючукчэкмэджэ, Бакыркёй, Бахчэліэўлер, Багджылар, Гюнгёрэн, Эсэнлер, Байрампаша, Зэйтынбурну, Фатых, Эмінёну, Беёглу, Бэшыкташ, Шышлі, Кагытхане, Сарыйер, Газіясманпаша, Эюп, Ускюдар, Бейкоз, Кадыкёй, Картал, Пэндык, Тузла, Юмраніе, Прынцавы астравы і Малтэпэ.

Транспарт

Грамадзкі транспарт

Трамвай

Хуткі трамвай (T1) пачаў перавозкі пасажыраў з 1992 году, маючы эўрапейскую шырыню каляіны, злучыў Сыркеджы з Тапкапы. Лінія была працягнутая ад Тапкапы ў Зэйтынбурну ў сакавіку 1994 году, і ад Сыкерджы да Эмін’ёну ў красавіку 1996 году. 30 студзеня 2005 лінія была падоўжаная ад Эмін’ёна да Фіндыклі захапіўшы Залаты Рог па Галатыйскаму масту.

Лінія мае 24 станцыі, даўжыню 14 км. Першапачаткова абслугоўвалася 22 цягнікамі лёгкага мэтро, вытворчасьці ABB, якія цяпер пераведзеныя на іншыя лініі, у той час на станцыях былі часавыя высокія плятформы. Гэтыя цягнікі былі замененыя на 55 вагонаў «Flexity Swift» вытворчасьці «Bombardier Transportation» у 2003 г. Працягласьць поўнай паездкі 42 хвіліны. Штодзённая здольнасьць перавозкі 155 000 чалавек. Кошт праекту US $ 110 млн.

У верасьні 2006 г. была адкрытая лінія трамвая Т2 кірункам ад Зэйтынбурну да BAGCILAR. Лінія абслугоўваецца 14 вагонамі лёгкага мэтро вытворчасьці ABB. Станцыі маюць высокія плятформы на ўзроўні падлогі рухомага складу.

Мэтро

Будаўніцтва сучаснага падземнага мэтрапалітэна ў Стамбуле пачалося ў 1992 г. Першая лінія (M2) Таксім — 4-ы Левент увайшла ў лад 16 верасьня 2000 г. Даўжыня лініі 8.5 км, мае 6 станцыяў, выкананьні аднатыпныя, але ў розных колерах. Цяпер працуюць 8 цягнікоў па 4 вагона ў кожным. Інтэрвал руху 5 хвілін, штодзённая перавозка 130 000 пасажыраў. Працягласьць паездкі 12 хвілін. Падземка здольная процістаяць землятрусам магутнасьцю 9 балаў па шкале Рыхтэра.

Паўночная галіна 4-ы Левент — Маслак была адчыненая ў студзені 2009 г. Паўднёвая галіна ад Таксіму да ЭЕнікапі, перасякае Залаты Рог па масту і далей вяртаецца пад старым горадам у Чычкан, у цяперашні час цалкам гатовая і, як чакаецца, павінна быць здадзеная ў эксплюатацыю ў 2009 г. Участак будзе мець даўжыню 5.4 км і чатыры станцыі.

На азіяцкім баку гораду, працягваецца будаўніцтва лініі ад Кадыкай да Картал.

Марскі транспарт

Марскі транспарт мае жыцьцёвую важнасьць для Стамбула, паколькі горад практычна з усіх бакоў атачае мора: Мармуровае мора і Залаты Рог, Басфор, Чорнае мора. Шмат жыхароў Стамбула жывуць на азіяцкім баку гораду, але працуюць на эўрапейскім. Знакамітыя прыгарадныя паромы фармуюць аснову штодзённага перамяшчэньня паміж дзьвюма часткамі гораду — і транспартуюць у дзень больш, чым абодва вісячыя масты праз Басфор.

IDO (Istanbul Deniz Otobusleri — Стамбульскі марскі аўтобус) быў заснаваны ў 1987 г., дзейнічае паміж эўрапейскім, азіяцкім і некаторымі іншымі прыстанямі ў Мармуровым моры.

Стамбульскі порт — адзін з самых галоўных у краіне. Стары порт на Залатым Розе выкарыстоўваецца для асабістай навігацыі. Порт Каракай, выкарыстоўваецца для круізных караблёў, галоўны Стамбульскі грузавы порт знаходзіцца ў раёне Гарэм на азіяцкім баку гораду.

Аэрапорты

Стамбул валодае двума міжнароднымі аэрапортамі: найбольшы гэта «Міжнародны аэрапорт Атацюрк» разьмешчаны ў раёне Ешылкёй (Сан-Стэфана) на эўрапейскім баку, за 24 км ад цэнтру гораду. Калі ён быў пабудаваны, то знаходзіўся на захадзе сталічнай вобласьці, але цяпер ляжыць у межах гораду. У ім сваю галаўную сядзібу разьмясьцілі «Турэцкія авіялініі».

Меншы — «Міжнародны аэрапорт Сабіха Гёкчэн» разьмешчаны ў раёне Курткёй, што ў Азіяцкай частцы гораду. Знаходзіца, прыкладна за 20 км на ўсход ад азіяцкіх кварталаў і 45 км на ўсход ад цэнтру гораду.