Кракаў

Гістарычны цэнтар Кракава
Гістарычны цэнтар Кракава
Krakow's Historic Centre*
Сусьветная спадчына ЮНЭСКО
	Выгляд на цэнтар Кракава з Вавэлям
Краіна	Польшча
Тып	Культурны
Крытэры	IV
Спасылка	29
Рэгіён**	Эўропа і Паўночная Амэрыка
	Гісторыя ўключэньня
Уключэньне	1978 (2-я сэсія)
	* Назва ў афіцыйным сьпісе па-ангельску; ** Рэгіён паводле клясыфікацыі ЮНЭСКО

	Кракаў; лац. Krakaŭ
	польск. Kraków
Герб Кракава	Сьцяг Кракава
Дата заснаваньня:	невядома
Краіна:	Польшча
Прэзыдэнт места:	Аляксандр Мішальскі[d]
Плошча:	326,85 км²
Вышыня:	219 м н. у. м.
Насельніцтва (2017)
колькасьць:	767 348 чал.
шчыльнасьць:	2347,71 чал./км²
Часавы пас:	UTC+1
летні час:	UTC+2
Тэлефонны код:	+48 12
Паштовы індэкс:	30-001
Нумарны знак:	KR
Геаграфічныя каардынаты:	50°3′41″ пн. ш. 19°56′14″ у. д. / 50.06139° пн. ш. 19.93722° у. д.Каардынаты: 50°3′41″ пн. ш. 19°56′14″ у. д. / 50.06139° пн. ш. 19.93722° у. д.
	Кракаў на мапе Польшчы Кракаў
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	http://www.krakow.pl/

Кра́каў (па-польску: Kraków, па-нямецку: Krakau; поўная афіцыйная назва Сталічны Каралеўскі горад Кракаў, па-польску: Stołeczne Królewskie Miasto Kraków) — горад на поўдні Польшчы, на левым беразе Віслы, якая становіцца адгэтуль суднаходнай і ў якую ўпадае ў гэтым месцы Рудава. Насельніцтва 767 348 чалавек (на 31 сьнежня 2017 году)^[1], у аглямэрацыі 1,2 мільёны чалавек — другі паводле колькасьці насельніцтва горад краіны. Адміністрацыйны цэнтар Малапольскага ваяводзтва. Да 1795 году зьяўляўся сталіцай Польшчы, а таксама месцам каранацыі шэрагу польскіх каралёў. Адлегласьць па прамой да Менску — 657 км, да Варшавы — 252 км^[2].

Назва

Верагодна, назва паходзіць ад кельцкіх плямёнаў, якія раней засялялі тутэйшы рэгіён^[3]. Існуе шэраг легендаў пра заснаваньне і наданьне імені гораду, напрыклад большасьць польскіх і чэскіх паданьняў кажуць пра існаваньне гераічнага князя Крака, які заснаваў горад і даў яму сваё імя^[4].

Геаграфія

Адміністрацыйны падзел

У XIV стагодзьдзі ў Кракаве было 22 вуліцы, у 1866 годзе ў горадзе і прыгарадах — 113, у 1880 г. — 135, у 1909 г. — 161, у 1926 г. — 457 вуліцаў. Самая старая вуліца ў Кракаве — гэта вуліца Канонікаў, якая вядзе да замкавай гары.

З 27 сакавіка 1991 году Кракаў падзелены на 18 муніцыпальных раёнаў. Да гэтага выкарыстоўваўся падзел 1951-1973 гадоў, які падзяляў горад на 6 адміністрацыйных раёнаў: Стары горад, Зьвежынец, Клепаж, Грэгужкі, Падгор'е, Новая Гута.

Назвы раёнаў паходзяць ад назваў фальваркаў і вёсак, якія сёньня ўвайшлі ў склад гораду.

Клімат

месяц	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII
самая высокая дзённая тэмпэратура (°C)	+1,0	+2,9	+7,8	+13,5	+19,2	+21,7	+23,4	+23,4	+18,5	+13,5	+6,4	+2,4
самая нізкая начная тэмпэратура (°C)	-5,5	-4,2	-0,9	+3,1	+8,0	+11,1	+12,7	+12,3	+8,8	+4,3	-0,2	-3,5
атмасфэрныя ападкі (мм)	34,7	29,7	35,1	50,1	73,7	94,0	81,3	76,2	59,9	49,4	40,3	37,9
колькасьць дажджавых дзён	15	14	14	14	14	15	15	13	12	12	15	16
крыніца: Światowa Organizacja Meteorologiczna

Гісторыя

У складзе Польшчы

Гарадзішча на Вавэльскім узвышшы вядома з Х стагодзьдзя. Недзе паміж 955 і 965 гадамі Кракаў трапляе ў залежнасьць ад чэскай дынастыі Пшэмыслаў. У 965 годзе згадваецца арабскім падарожнікам Ібрагімам ібн Якубам, што зьяўляецца першай згадкай Кракава ў гістарычных крыніцах. У 987-989 гадоў увайшоў у склад дзяржавы Пястаў. У 1000 годзе тут засядае япіскап. Падчас панаваньня Казімера I, горад стаў галоўнай княскай рэзыдэнцыяй. У 1241 г. амаль цалкам разбураны татарскім нашэсьцем, але выгаднае геаграфічнае становішча дапамагло гораду хутка аднавіцца, і ўжо ў 1257 годзе горад атрымаў Магдэбургскае права.

У 1320 г. у вавэльскай базіліцы адбылася каранацыя Ўладыслава Лакетыка. Такім чынам да 1734 году Кракаў стаў месцам каранацыі ўсіх польскіх каралёў. У якасьці сталіцы адной з наймацнейшых эўрапейскіх дзяржаваў горад разбудоўваўся ў розных кірунках. У XV стагодзьдзі горад прывабліваў і замежнікаў, у прыватнасьці, немцаў з Франконіі: тут жылі і працавалі друкары Каспар Штраўбэ і Ёган Галер, гуманіст Конрад Цэльтыс, скульптар Файт Штос. У гэты час у горадзе было пабудавана шмат гатычных і рэнэсансных будынкаў, у тым ліку замкавы комплекс на гары Вавэль. Гэта таксама быў час росквіту Кракаўскага ўнівэрсытэту. У канцы XV стагодзьдзя ў ім навучаўся і Мікалай Капэрнік.

Пасьля заключэньня Люблінскай уніі і ўтварэньня Рэчы Паспалітай на некаторы час горад страціў сталічны статус. Пераемніццай стала Варшава, якая знаходзілася прыкладна ў геаграфічным цэнтры новаўтворанай краіны.

З заняпадам Рэчы Паспалітай пачаўся заняпад і Кракава. З-за недахопу грошаў моцна цярпелі абарончыя фартыфікацыі, што дазволіла зь лёгкасьцю захапіць і зруйнаваць горад швэдам, падчас «швэдзкага патопу». Цалкам у XVIII стагодзьдзі горад захоплівалі швэды, аўстрыйцы, прусакі і расейцы. У 1778 годзе насельніцтва гораду складала 8 894 чалавекі^[5].

Аўстрыйская імпэрыя

У 1794 годзе горад стаў цэнтрам вызваленчага паўстаньня Т. Касьцюшкі, параза якога прывяла да Трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай. Такім чынам горад апынуўся ў складзе Аўстрыі і ўваходзіў у склад Варшаўскага княства, як цэнтар дэпартамэнту.

У 1815—1846 гадой Кракаў быў маленькай, але фармальна незалежнай дзяржавай, апошнім месцам прытулку польскай дзяржаўнасьці. Менавіта тады пачынаецца маштабная перабудова гораду, якая моцна паўплывала на яго сучасны выгляд. Узброенае паўстаньне ў 1846 годзе прывяло да ўводу ў горад аўстрыйскіх войскаў і ўсталяваньня тут аўстрыйскай улады да 1918 году.

Польская Рэспубліка

Пасьля здабыцьця палякамі незалежнасьці і ўтварэньня Польскай Рэспублікі ў 1918 г. Кракаў стаў адным з галоўных гарадоў краіны. Тут у Вавэльскім замку разьмясьцілася рэзыдэнцыя прэзыдэнта. З пачаткам Другой Сусьветнай вайны, горадам авалодалі нямецкія акупанты, якія вывезьлі за час акупацыі (1939—1945 гг.) вялікае мноства помнікаў мастацтва, якія захоўваліся ў горадзе на працягу многіх стагодзьдзяў. Частка зь іх, пасьля вайны так і не вярнулася ў горад. За час вайны, габрэйскае насельніцтва было амаль поўнасьцю зьнішчана, але Кракаў заставаўся адным зь нямногіх гарадоў, насельніцтва якога істотна ня зьменшылася з адыходам немцаў.

Пасьля вайны Кракаў пачаў хутка адбудоўваца і рэканструявацца. Вялікая колькасьць помнікаў архітэктуры дазволіла гораду звацца адным з найпрыгажэйшых местаў сьвету. У 2000 годзе гораду наданы тытул «Культурная сталіца Эўропы», у 2007 годзе — «Наймоднейшы горад сьвету» і г.д.

Насельніцтва

Колькасьць насельніцтва гораду на працягу апошніх трох стагодзьдзяў.

Максымальная колькасьць насельніцтва была дасягнута ў 2017 годзе і склала 767 348 жыхароў.

Культура

Тэатры

Музэі

Гістарычны цэнтар

Гістарычны цэнтар Кракава (Стары горад, Вавэль і Казімеж) быў уключаны ў 1978 у першы Сьпіс Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО. Разьмешчаны ля падножжа каралеўскага замку Вавэль. Амаль адразу тут знаходзяцца самы вялікі ў Эўропе рынкавы пляц і мноства гістарычных жылых дамоў, палацаў і касьцёлаў з пышнымі інтэр’ерамі. Дадатковым сьведчаньнем цікавай гісторыі гораду зьяўляюцца рэшткі ўмацаваньняў XIV стагодзьдзя, сярэднявечнае селішча Казімеж са старажытнымі сынагогамі ў паўднёвай частцы гораду, Ягелонскі ўнівэрсытэт і гатычная катэдра з магільным склепам польскіх каралёў.

Асноўныя культурна-гістарычныя помнікі:

Галоўны Рынак
Каралеўскі замак і Катэдра
Касьцёл Сьв. Марыі (XIII стагодзьдзе)
Касьцёл Сьв. Ганны (з магілай Капэрніка)
Каралеўскі шлях
Базыліка Божага Цела
Базыліка Сьвятога арханёла Міхаіла
Дом Ляндаў

Паркі і ахова навакольнага асяродзьдзя

У Кракаве налічваецца каля 40 паркаў, агульнай плошчай 318,5 га (па стане на 2002 год), 5 прыродаахоўных зонаў, агульнай плошчай 48,6 га. Да Ягелонскага ўнівэрсытэту належыць батанічны сад. У 1889 годзе быў заснаваны Парк імя Ёрдана, названы так пазьней у гонар польскага лекара Гэнрыка Ёрдана, які ладзіў тут адукацыйныя праграмы па гісторыі для дзяцей і падлеткаў.

Нягледзячы на вялікую колькасьць паркаў, Кракаў зьяўляецца найбольш забруджаным горадам Польшчы, сярод гарадоў з насельніцтвам больш за 100 тысячаў чалавек. З гэтай прычыны штогод памірае каля 1 400 жыхароў гораду. Паводле дасьледваньняў Мэдычнага факультэту Ягелонскага ўнівэрсытэту, сярэдні паказчык IQ кракаўскіх дзетак ніжэйшы за IQ дзетак з экалягічна чыстых гарадоў на 3,8%^[6]. Каб палепшыць экалягічную сытуацыю ў горадзе, сэймік Малапольскага ваяводзтва прыняў наступныя меры: з 2014 году ў новабудоўлях больш не ўсталёўваецца вугальнае ацяпленьне; у іншых 13 350 жылых будынках вырашана замяніць вугальныя печы. Акрамя таго, цяпер горад абслугоўваюць электрааўтобусы і аўтобусы на звадкаваным газе, мадэрнізуецца чыгунка, будуюцца новыя лініі трамваю і роварныя дарожкі^[7].

Транспарт

Аўтадарогі

Аўтамагістраль А4 злучае Кракаў з Заходняй Эўропай і з украінскай граніцай. З поўначы на поўдзень Польшчы праз Кракаў праходзіць хуткасная дарога S7, а дарога DK7 злучае горад з курортам Закапанэ.

Чыгунка

З вакзалу Кракаў-Галоўны чыгункай можна трапіць у Гданьск, Варшаву, Познань, Уроцлаў, Прагу, Будапэшт, Вену, Браціславу і праз Пшэмысьль — на Ўкраіну.

Аэрапорт

Аэрапорт Кракаў-Баліцэ зьяўляецца другім паводле велічыні аэрапортам Польшчы і злучае Кракаў з Чыкага, Франкфуртам-на-Майне, Лёнданам, Венай, Бэрлінам, Стакгольмам, Капэнгагенам, Осьлё, Парыжам, Брусэлем, Мілянам, Гамбургам, Мюнхэнам, Штутгартам, Дусэльдорфам, Базэлем і іншымі гарадамі^[8].

Грамадзкі транспарт

У Кракаве добра разьвіты грамадзкі траспарт, які складаецца з аўтобусных і трамвайных лініяў. Са сьнежня 2008 году дзейнічае хуткасны трамвай.

Сыстэма супольнага выкарыстаньня ровараў

З восені 2016 году найстарэйшая ў Польшчы сыстэма супольнага выкарыстаньня ровараў была мадэрнізавана і цяпер, пад назвай Wavelo налічвае 1 500 ровараў і 150 станцыяў пракату ровараў.

Адукацыя

На працягу стагодзьдзяў Кракаў зьяўляецца важным адукацыйным цэнтрам Польшчы. У горадзе налічваецца 11 Вышэйшых навучальных установаў, у якіх працуе 10 тысячаў супрацоўнікаў і навучаецца 51 тысяча студэнтаў, а разам з астатнімі навучальнымі ўстановамі гораду, колькасьць студэнтаў складае 210 тысячаў^[9]. Сярод найбольш значных навучальных установаў Кракава ёсьць наступныя:

Ягелонскі ўнівэрсытэт, заснаваны ў 1364 годзе
Кракаўскі палітэхнічны ўнівэрсытэт, заснаваны ў 1945 годзе
Кракаўская акадэмія мастацтваў, заснаваная ў 1818 годзе
Кракаўская музычная акадэмія
Кракаўскі сельскагаспадарчы ўнівэрсытэт
Кракаўскі эканамічны ўнівэрсытэт, заснаваны ў 1882 годзе
Кракаўская акадэмія фізычнага выхаваньня
Кракаўскі пэдагагічны ўнівэрсытэт
Дзяржаўная вышэйшая тэатральная школа
Папскі ўнівэрсытэт Яна Паўла II

Эканоміка

Кракаў належыць да найбольш разьвітых у эканамічным пляне гарадоў Польшчы. 60% жыхароў гораду маладзейшыя за 45 гадоў, тады як па ўсёй краіне гэты паказчык — 46%. На 2005 год колькасьць беспрацоўных у Кракаве складала 6,9%, тады як у сярэднім па ўсёй Польшчы на 10% больш^[10]. У 2015 годзе адсотак беспрацоўных стаў яшчэ ніжэйшым: 4,8%^[11].

У эканоміку гораду інвэстуюць і замежныя прадпрыемствы, такія як HVB, Deutsche Bank, Allianz SE, Volvo, Motorola. У горадзе ёсьць таксама крамы такіх замежных гандлёвых гігантаў як Metro, Tesco, Carrefour, IKEA.

Важную ролю ў эканоміцы Кракава грае таксама турызм. У 2012 годзе горад наведала амаль 9 мільёнаў турыстаў^[12].

Асобы

Тадэвуш Ісаковіч-Залескі — гісторык каталіцтва, ксёндз
Ян Павал II — рымскі папа, першы пантыфік-славянін
Стэфан Банах
Тадэвуш Голуй, польскі пісьменьнік
Марцін Залескі
Тадэвуш Касьцюшка (1746—1817), палітычны і ваенны дзеяч, кіраўнік нацыянальна-вызваленчага паўстаньня 1794 году
Ян Матэйка
Анджэй Мунк
Ежы Штур, актор тэатру і кіно
Віслава Шымборска (1923 — 2012) — паэтка, эсэістка, літаратурны крытык, перакладніца. Ляўрэатка Нобэлеўскай прэміі ў галіне літаратуры (1996 г.)
Казімер Гадлоўскі (1934 — 1995) — польскі архэоляг-славіст.

Гарады-сябры

Галерэя

Выгляд на Кракаў у паўночным кірунку. На пярэднім пляне: Вавэль з замкам і катэдрай.
Пляц Яна Матэйкі
Сукеньніца
Старая Ратуша
Катэдра
У двары Вавэльскага замку