Армэнія

Армэнія лац. Armenija Հայաստանի Հանրապետություն Hayastani Hanrapetutyun
Сьцяг Герб
Дзяржаўны гімн: «Mer Hayrenik»
Афіцыйная мова	армянская
Сталіца	Ерэван
Найбуйнейшы горад	Ерэван
Форма кіраваньня Прэзыдэнт Прэм’ер-міністар	Паўпрэзыдэнцкая рэспубліка Армэн Саркісян Нікол Пашынян
Плошча  • агульная  • адсотак вады	141-е месца ў сьвеце 29 743 км² 4,71
Насельніцтва  • агульнае (2014)  • шчыльнасьць	134-е месца ў сьвеце 3 009 800 101,5/км²
Этнічны склад	97,9% армяне 1,3% езыды 0,5% расейцы 0,3% іншыя
СУП  • агульны (2013)  • на душу насельніцтва	130 месца ў сьвеце $22 116 млрд $6442
Валюта	Армянскі драм (AMD)
Часавы пас	UTC (UTC+4)
Незалежнасьць — ад СССР — прызнаная	23 жніўня 1990 21 верасьня 1991
Дамэн верхняга ўзроўню	.am
Тэлефонны код	+374
Мапа Армэніі

Герб Армэніі
Артыкул сэрыі
гісторыя Армэніі
Дагістарычнасьць
Сьпіс Шулавэры-шамуская культура Кура–арацкая культура Легенда пра Айка Трыялецка-ванадзорская культура Армані Хаяса-Азі Армэ-Шубрыя Мушкі Наіры Урарту
Старажытнасьць
Сьпіс Армянская сатрапія Малая Армэнія Вялікая Армэнія Армянская імпэрыя Рымская Армэнія Хрышчэньне Сафэнскае царства Камагенскае царства Бізантыйская Армэнія Сасанідзкая Армэнія Арабскае заваяваньне Армэніі
Сярэднявечча
Сьпіс Армянскі эмірат Багратыдзкае царства Васпураканскае царства Ташыр-Дарагецкае царства Сюніцкае царства Арцаскае царства Закарыдзкае княства Хачэнскае княства Мангольская Армэнія Кілікійскае царства
Раньні Новы час
Сьпіс Іранская Армэнія Карабаская пяцёрка Асманская Армэнія Расейская Армэнія Армянская вобласьць Армянскае пытаньне Генацыд армянаў Заходняя Армэнія Нацыянальны рух
Сучаснасьць
Сьпіс Першая Армянская рэспубліка Армянская ССР Рэспубліка Горная Армэнія Сучасная Армэнія Рэспубліка Арцах
Этнагенэз  · Этымалёгія

Рэспу́бліка Армэ́нія (па-армянску: Հայաստանի Հանրապետություն) ці Армэ́нія (арм. Հայաստան) — сухапутная краіна на паўднёвым Каўказе, паміж Чорным і Касьпійскім марамі. Мяжуе з Турэччынай на захадзе, з Грузіяй на поўначы, з Азэрбайджанам на ўсходзе, з Іранам і Нахічэванскім эксклявам Азэрбайджану на поўдні.

Армэнія — унітарная, шматпартыйная, дэмакратычная дзяржава-нацыя з даўняй гісторыяй і культурнай спадчынай. Армянская сатрапія ўтварылася ў VI стагодзьдзі да н. э. пасьля заняпаду дзяржавы Ўрарту. Найбольшага разьвіцьця Армянскае каралеўства дасягнула ў I стагодзьдзі да н. э. за валадараньнем Тыграна Вялікага. Армэнія першай у сьвеце прызнала хрысьціянства дзяржаўнай рэлігіяй, зрабіўшы гэта прыкладна ў канцы III — пачатку IV стагодзьдзяў (афіцыйнай датай лічыцца 301 рок). На ўзьбярэжжы Міжземнага мора ў XI—XIV стагодзьдзях існавала Армянскае княства, пасьля вядомае як Кілікійская Армэнія.

У XVI—XIX стагодзьдзях спрадвечныя армянскія тэрыторыі — Усходняя і Заходняя Армэнія — папераменна пераходзілі пад уладу варагуючых Асманскай і Пэрсідзкай імпэрый. Да сярэдзіны XIX стагодзьдзя Ўсходняя Армэнія была заваяваная Расейскай імпэрыяй, а большая частка Заходняй Армэніі заставалася пад асманскім панаваньнем. У I сусьветную вайну армяне ў Асманскай імпэрыі сыстэматычна вынішчаліся. Пасьля амаль 600 гадоў безьдзяржаўнасьці ў 1918 року Армэнія атрымала незалежнасьць, аднак у 1920 стала савецкай. У 1922—1991 Армэнія ўваходзіла ў склад СССР.

Армэнія ўваходзіць у Эўразійскі эканамічны зьвяз, Раду Эўропы і Арганізацыю Дамовы аб калектыўнай бясьпецы. Краіна сэкулярная, аднак пануючай рэлігійнай арганізацыяй зьяўляецца Армянская апостальская царква. Унікальны армянскі альфабэт вынайшаў у 405 року Мясроп Маштоц.

Этымалёгія

Асноўны артыкул: Назвы Армэніі

Уласная армянская назва краіны — Айк (ад легендарнага патрыярха армянаў Айка (Հայկ), пра-праўнука Ноя, які, паводле Маўсэса Харанаці, у 2492 да н. э. перамог бабілёнскага цара Бэла і паклаў пачаткі нацыі ў ваколіцах Арарату). У Сярэднявеччы шляхам даданьня пэрсыдзкага суфіксу -стан (месца) назва пашырылася да Аястан.

Экзонім Армэнія зьяўляецца ў старапэрсыдзкім Бэгістунскім надпісе (515 да н. э.) як Арміна ( ). Старажытнагрэцкія тэрміны Ἀρμενία (Армэнія) і Ἀρμένιοι (Армэніёй, «Армяне») упершыню выкарыстоўвае Гекатэўс Мілецкі (к. 550 да н. э. — к. 476 да н. э.).. Грэцкі стратыг Ксэнафонт, удзельнік некаторых пэрсыдзкіх выправаў, апісвае мноства бакоў армянскага сялянскага жыцьця і гасьціннасьці прыкладна ў 401 да н. э. Ён заўважае, што людзі размаўлялі мовай, для яго вуха падобнай да мовы пэрсаў. Згодна з вэрсіямі як Маўсэса Харанаці, так і Мікаэля Чамчана, Армэнія паходзіць ад імя Арам, прамога нашчадка Айка.

Гісторыя

Армянскае каралеўства пры Тыгране Вялікім

Армянскае каралеўства падчас найбольшага росквіту пры Тыгране Вялікім (95—66 да н. э.)

У 301 годзе пры Тырыдаце ІІІ Армэнія прыняла хрысьціянства ў якасьці дзяржаўнай рэлігіі, што спрыяла далейшаму ўцягваньню яе ва ўсходнерымскі культурны сьвет і адыходу ад Ірану, зь якім яна была цесна зьвязаная пачынаючы з VI ст. да н. э. Аднак нягледзячы на афіцыйнае прызнаньне, працэс хрысьціянізацыі працягваўся яшчэ доўга — цягам усяго IV і часткова V ст.

Пасьля падзеньня ў 428 годзе Армянскага царства, большая частка Армэніі была ўключаная як марзбанства (марзпанат) у іранскую імпэрыю Сасанідаў. Пасьля армянскага паўстаньня 451 году, хрысьціянская Армэнія захавала сваю рэлігійную свабоду, а край атрымаў аўтаномію.

Пасьля марзбанскага пэрыяду (428—636) Армэнія была заваяваная арабамі і быў утвораны Армянскі эмірат — аўтаномная княства Арабскага халіфату, да якога былі далучаныя таксама армянскія землі захопленыя раней Ўсходнерымскай імпэрыяй (Бізантыяй). Сталіца княства, у якое таксама ўваходзілі некаторыя раёны Грузіі і Каўскаскай Альбаніі (Азэрбайджану) была ў армянскім месьце Двін. Эмірат пратрываў да 884 году, калі была адноўленая незалежнасьць ад аслабелага Халіфату.

Новапаўсталае Армянскае царства кіравалася дынастыяй Багратуні дый праіснавала да 1045 году. З часам некаторыя раёны Багратунскай (Багратыдзкай) Армэніі аддзяліліся, сталі незалежнымі каралеўствамі і княствамі, як то Каралеўства Васпуракана, кіраванае дынастыяй Арцруні, якая, праўда, адначасова прызнавала вяршэнства Багратуні.

У 1045 годзе Бізантыйская імпэрыя заваявала Багратыдзкую Армэнію. Неўзабаве пад бізантыйскай уладай апынуліся і іншыя армянскія землі. Бізантыйскае панаваньне працягнулася нядоўга, бо ўжо ў 1071 годзе туркі-сэльджукі перамагалі бізантыйцаў і занялі Армэнію ў бітве пры Манзікерце, стварыўшы Сэльджуцкую імпэрыю. Каб пазьбегнуць сьмерці ці няволі ад тых, хто забіў яго родзіча Гагік II, кароль Ані разам зь некаторымі суродзічамі сышоў у цясьніны Таўрскіх гораў, а пасьля ў Тарсус у рэгіёне Кілікія. Там ім даў прытулак бізантыйскі губэрнатар, і там было пасьля заснаванае армянскае Кілікійскае царства.

Сэльджуцкая імпэрыя пачала распадацца. На пачатку 14 стагодзьдзя армянскія князі дынастыі Закарыдаў стварылі напаўнезалежнае армянскае княства ў Паўночнай і Ўсходняй Армэніі, вядомае як Закарыдзкая Армэнія.

22 траўня 2021 году прэс-служба Аляксандра Лукашэнкі назвала Нагорны Карабах «вызваленымі тэрыторыямі».

Назва

Назва краіны паходзіць ад пэрсыдзкай назвы «Armanestân i Arman». Лічыцца, што слова Армэн можа адносіцца да старажытнага паўлегендарнага героя Арама. Іранцы называюць краіну «Armeni» ці «Ormianie».

Палітыка

У Армэніі дзейнічае канстытуцыя, якая была прынятая ў 1995 годзе на рэфэрэндуме. Кіраўніком дзяржавы зьяўляецца прэзыдэнт, які выбіраецца на ўсеагульных выбарах на пяцігадовы тэрмін. Заканадаўчая ўлада належыць аднапалатнаму парлямэнту, дэпутаты якога выбіраюцца на 4-гадовы тэрмін. 131 дэпутат парлямэнту выбіраецца на ўсеагульных выбарах. Выканаўчая ўлада належыць ураду на чале з прэзыдэнтам, усіх міністраў, па прадстаўніцтве прэм’ер-міністра, прэзыдэнт назначае сам.

Адміністрацыйны падзел

Адміністрацыйны падзел Армэніі

Армэнія дзеліцца на 10 марзаў (правінцыяў ці абласьцей)(па-армянску: մարզեր) і адзін асобны горад:

1. Арагацотн (па-армянску: Արագածոտնի մարզ)
2. Арарат (па-армянску: Արարատի մարզ)
3. Армавір (па-армянску: Արմավիրի մարզ)
4. Гегаркунік (па-армянску: Գեղարքունիքի մարզ)
5. Катайк (па-армянску: Կոտայքի մարզ)
6. Лары (па-армянску: Լոռու մարզ)
7. Шырак (па-армянску: Շիրակի մարզ)
8. Сьюнік (па-армянску: Սյունիքի մարզ)
9. Тавуш (па-армянску: Տավուշի մարզ)
10. Ваёц Дзвор (па-армянску: Վայոց Ձորի մարզ)
11. Ерэван (сталіца) (па-армянску: Երևան)

Геаграфія

Тапаграфічная мапа

Армэнія знаходзіцца ў паўночна-ўсходняй частцы Армянскага ўзвышша. Каля 90% краіны знаходзіцца на вышыні болей за 1000 мэтраў, самым высокім пунктам лічыцца вулькан Арагац (4090 м). Армэнія знаходзіцца ў сэйсьмічна актыўнай зоне, апошнія моцныя землятрусы адбыліся ў 1988 і 1993 гадах. У тэктанічным разломе, на вышыні 1900 м, знаходзіцца самае вялікае на Каўказе возера Сэван (плошча паверхні 1240 км², глыбіня да 83 мэтраў). У паўднёва-заходняй частцы краіны знаходзіцца Арарацкая нізіна. Самая доўгая рака Армэніі — Аракс, па якой у некаторых частках праходзіць мяжа з Турэччынай і Іранам. Армэнія ня мае выхаду да мора. На раўнінах пануе субтрапічны клімат з кароткімі халоднымі зімамі і сьпякотнымі летамі. Сярэдняя тэмпэратура студзеня −3 °C, а ліпеня ад 24 °C да 26 °C. Сярэднегадавая колькасьць ападкаў складае ад 200 да 500 мм. На ўзвышшах пануе ўмераны клімат, а на вышынях болей за 2000 м — горны. Колькасьць ападкаў тут складае болей за 800 мм у год.

Эканоміка

Эканоміка Армэніі знаходзіцца ў неразьвітым стане. Адмоўны ўплыў аказвае эканамічная блякада з боку Турэччыны і Азэрбайджану. Эканамічнае супрацоўніцтва ідзе толькі празь межы Грузіі і Ірану. З 1994 году пры падтрымцы МВФ ідзе мадэрнізацыя эканомікі, якая выклікала эканамічны рост. 13 лютага 2001 году заснавалі «Армянскую фондавую біржу». 5 лютага 2003 году Армэнія ўвайшла ў Сусьветную гандлёвую арганізацыю. Дзякуючы прыватызацыі сярэдніх і малых прадпрыемстваў краіне ўдалося абмежаваць інфляцыю і стабілізаваць валюту. Нястача электрычнасьці і паліва выклікала аднаўленьне працы атамнай станцыі ў Мэкамор, што дазволіла краіне забясьпечыць патрэбы ў электрычнасьці, але выклікала адмоўную рэакцыю з боку Эўрапейскага Зьвязу. Сельская гаспадарка слаба разьвітая, таму краіна ня можа забясьпечыць сябе харчаваньнем. Значную частку нацыянальнага прыбытку забясьпечваюць грашовыя пераказы нацыянальнай дыяспары ў Расеі.

На 2020 год найбольшым горнарудным прадпрыемствам быў «Зангязурскі медна-малібдэнавы камбінат» (Каджаран).

Дэмаграфія

Насельніцтва Армэніі складаецца з армянаў (98%), расейцаў (1%), грэкаў, асырыйцаў, украінцаў, курдаў. 95% насельніцтва адносяць сябе да прыхільнікаў Армянскай апостальскай царквы. Увогуле 99% насельніцтва зьяўляюцца хрысьціянамі. Пасьля вайны з Азэрбайджанам за Нагорны Карабах у Армэнію прыбыла каля 260 тыс. бежанцаў з Азэрбайджану, а ў Азэрбайджан перасялілася каля 200 тыс. чалавек.

Культура

Сярод вядомых паэтаў Армэніі — Саят-Нава.