Белая (горад)

	Белая; лац. Biełaja
	польск. Biała Podlaska
	; Замак Радзівілаў
Герб Белай	Сьцяг Белай
Першыя згадкі:	1522
Краіна:	Польшча
Прэзыдэнт места:	Дарыюш Стэфанюк
Плошча:	49,46 км²
Вышыня:	137 м н. у. м.
Насельніцтва
колькасьць:	59 047 чал.
шчыльнасьць:	1193,83 чал./км²
Часавы пас:	UTC+1
летні час:	UTC+2
Тэлефонны код:	+48 83
Паштовы індэкс:	21-500
Нумарны знак:	LB
Геаграфічныя каардынаты:	52°2′0″ пн. ш. 23°7′0″ у. д. / 52.03333° пн. ш. 23.11667° у. д.Каардынаты: 52°2′0″ пн. ш. 23°7′0″ у. д. / 52.03333° пн. ш. 23.11667° у. д.
	Белая на мапе Польшчы Белая
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	http://www.bialapodlaska.pl

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Белая.

Белая (польск. Biała Podlaska) — места ў Польшчы, на рацэ Кросьне. Адміністрацыйны цэнтар павету і сельскай гміны Люблінскага ваяводзтва, мае правы павету. Знаходзіцца за 36 км ад беларуска-польскай граніцы, каля пагранічных пераходаў у Тэрэспалі і Карошчыне.

Белая — магдэбурскае места гістарычнай Берасьцейшчыны, колішняя сталіца графства, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Побач зь местам праходзіць паўднёва-заходняя мяжа этнічнай тэрыторыі беларусаў. Да нашага часу тут захаваліся збудаваныя ў стылі барока аўстэрыя, замкавы комплекс Радзівілаў, кальвінскі збор, базылянская царква Раства Багародзіцы, комплекс кляштару рэфарматаў з касьцёлам Сьвятога Антонія і ратуша, помнікі архітэктуры XVI—XVIII стагодзьдзі. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся палац Радзівілаў, помнік архітэктуры XVI—XVIII стагодзьдзяў, зруйнаваны расейскімі ўладамі. У наш час у месьце працуе консульства Беларусі.

Назва

Традыцыйная гістарычная беларуская назва места — Белая. Дзеля адрозьненьня ад паселішчаў з такой жа назвай у іншых мясцовасьцяў часам насіла дадатковыя азначэньні — Белая Радзівілаўская^[1] (паводле роду Радзівілаў, якія валодалі ёй да атрыманьня Магдэбурскага права) або Белая Літоўская^[2]^[3].

Па Рыскай мірнай дамове 1921 году, у выніку якой Белая апынулася ў Польскай Рэспубліцы, атрымала ўдакладненьне Падляская — ад назвы ваяводзтва, у склад якога ўвайшла. У афіцыйных крыніцах сустракаюцца варыянты назвы Белая Падляска^[4]^[5] і Бяла Падляска.

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Белую як места датуецца 1522 годам^[6]. Яе першымі ўладальнікамі былі Ільлінічы, а заснавальнікам лічыцца Пётар Янавіч Белы^[7] — ваявода троцкі, гетман Вялікага Княства Літоўскага. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў мястэчка ўвайшло ў Берасьцейскі павет Берасьцейскага ваяводзтва. У 1569 годзе памёр апошні прадстаўнік роду Ільлінічаў Юры, які пакінуў асноўныя свае маёнткі (у тым ліку Белую) стрыечнаму брату Мікалаю Радзівілу «Сіротку». За Радзівіламі яна дасягнула вялікага росквіту. У канцы XVI ст. у месьце дзеялі царква і кальвінскі збор. У 1622 годзе сын Мікалая «Сіроткі» Аляксандар Людвік Радзівіл збудаваў тут замак. Пры замку існаваў зьвярынец, дзе ўтрымлівалася шмат розных ня толькі мясцовых, але і экзатычных жывёлаў.

У канцы XVI ст. у Белай, як і ў Слуцку, пачала працаваць кальвінская гімназія. 1 чэрвеня 1621 году места атрымала Магдэбурскае права^[6], а таксама герб у чырвоным полі постаць Арханёла Міхала, па нагамі якога — забіты цмок^[7]. У 1628 годзе Крыштап Цыбаровіч-Вільскі заснаваў Бельскую акадэмію, якая ад 1633 году існавала як філія Кракаўскай акадэміі.

У 1655—1660 гадох Белая значна пацярпела ад швэдаў і казакаў. Аднак дзякуючы наступнаму ўладальніку Міхалу Казімеру Радзівілу і ягонай жонцы Кацярыне Сабескай (сястра Яна Сабескага) места хутка аднавілася. У 1671—1678 гадох тут збудавалі касьцёл і кляштар рэфарматаў. У XVII стагодзьдзі места стала цэнтрам вытворчасьці сукна і фаянсу (фаянсавая мануфактура зьявілася ў 1738 годзе), пазьней — дрэваперапрацоўкі.

За часамі Вялікай Паўночнай вайны ў 1706 годзе Белую на загад Карла XII захапіла і спустошыла швэдзкае войска. У 1720 годзе Ганна Кацярына Радзівіл распачала будаваньне вежы і ўязной брамы, а таксама перабудавала палац у стылі ракако. У 1747—1749 гадох у Белай збудавалі царкву і манастыр базылянаў, дзе захоўваліся мошчы полацкага і віцебскага япіскапа Язафата Кунцэвіча.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Белая апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стала цэнтрам павету Седлецкай губэрні. Гэта адарвала места ад губэрняў зь пераважна беларускім насельніцтвам. Апошні спадкаемца Белай Дамінік Радзівіл, палкоўнік войска Варшаўскага княства, памёр у Францыі 11 лістапада 1813 году. На 1827 год у месьце было 309 будынкаў, на 1858 год — 323, зь якіх 57 мураваных, на 1878 — 380^[7].

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Белай ліцьвінамі: у 1829 годзе ў матрыкуле Каралявецкага ўнівэрсытэтуту адзначыўся Hoppe Frdr. Guilielm., Bialla Lithuan[us]^[8].

У Бельскай мужчынскай гімназіі навучаўся пісьменьнік і публіцыст Юзэф Ігнацы Крашэўскі. У 1883 годзе расейскія ўлады разабралі палац Радзівілаў.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Белую занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Старая графіка Белай
Рынак. М. Якімовіч, 1777 г.
Замак. К Странчынскі, 1840-я гг.
Замак. К Странчынскі, 1840-я гг.
Замак, 1855 г.

Замак, XIX ст.
Касьцёл і кляштар рэфарматаў, 1871 г.
Кальвінскі збор, 1872 г.
Капліца ў Голі, 1883 г.

Найноўшы час

Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Белая апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала цэнтрам павету Беластоцкага ваяводзтва. У гэты час тут паўстала фабрыка Raabego, меская электрастанцыя, а ў 1923—1939 гадох існавала Падляская фабрыка самалётаў (польск. Podlaska Wytwórnia Samolotów — PWS), зруйнаваная савецкімі войскамі па 17 верасьня 1939 году.

З пачаткам Другой сусьветнай вайны ў 1939 годзе Белую занялі войскі Трэцяга Райху, па чым прыбылыя сюды ўкраінскія дзеячы пачалі гвалтоўную ўкраінізацыю мясцовага насельніцтва^[9]. У 1940 годзе ў Белай пачаў працаваць аддзел Беларускага камітэту^[10], які дамогся адкрыцьця ў шасьці валасьцёх беларускіх школаў, а таксама беларускай мовы ў мясцовых цэрквах^[9]. У 1941 годзе мову жыхароў Белай і ваколіцаў дасьледаваў беларускіх лінгвіст Ян Станкевіч, які азначыў гэтую мову як беларускую: Як колькасьцю сваіх рысаў, так і важнасьцяй яна беларуская; адно пачынаючы км 10—15 на паўдня ад Белае Падляскае ўкраінскія рысы ў мове пераважаюць, але й тут ё ў мове ладне беларускіх асаблівасьцяў^[11].

У 1944 годзе Белую занялі савецкія войскі, па чым яе зноў перадалі Польшчы. У 1975 годзе места стала цэнтрам ваяводзтва, што прывяло да ўзросту колькасьці яго жыхароў у два разы за 20 гадоў. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1999 году Белая атрымала статус мескага павету Люблінскага ваяводзтва.

Места на старых здымках
Замак, 1882 г.
Замак, 1883 г.
Замак, 16.10.1916 г.
Замкавая капліца, 1916 г.

Царква базылянаў па маскоўскай перабудове, да 1915 г.
Збор, 16.10.1916 г.
Брама збору, 16.10.1916 г.
Касьцёл рэфарматаў па маскоўскай перабудове, 1915—1918 гг.

Насельніцтва

Дэмаграфія

XIX стагодзьдзе: 1827 год — 3386 чал.^[7]; 1841 год — 3,5 тыс. чал.; 1858 год — 3756 чал., у тым ліку 2394 юдэяў^[1]; 1878 год — 7112 чал.^[1]; 1890 год — 1029 чал., зь іх 2080 каталікоў, 1013 праваслаўных, 6864 юдэяў, 65 лютэранаў, 7 іншай веры^[12]; 1897 — 13,1 тыс. чал.
XX стагодзьдзе: 1921 год — 13,0 тыс. чал.; 1931 год — 10,7 тыс. чал.; 1939 год — 19,3 тыс. чал.; 1946 год — 15,0 тыс. чал.; 1950 год — 13,3 тыс. чал.; 1955 год — 15,7 тыс. чал.; 1960 год — 20,1 тыс. чал.; 1965 год — 22,6 тыс. чал.; 1970 год — 26,5 тыс. чал.; 1975 год — 31,8 тыс. чал.; 1985 год — 47,0 тыс. чал.; 1995 год — 56,5 тыс. чал.
XXI стагодзьдзе: 2001 год — 59,3 тыс. чал.; 2007 год — 57,8 тыс. чал.; 2009 год — 57,9 тыс. чал.

Адукацыя

У Белай працуюць філія Акадэміі фізычнага выхаваньня ў Варшаве, Дзяржаўная вышэйшая школа імя Папы Яна Паўла II, рамесны тэхнікум, 6 ліцэяў, 9 гімназіяў і 11 школ.

Культура

Дзеюць 8 бібліятэк, тэатар і 3 кінатэатры.

Спорт

У месьце ёсьць 4 стадыёны і 2 басэйны.

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

У Белай працуюць музэй Паўднёвага Падляшша, галерэі — Падляская Бельскага цэнтру культуры і аўтарская Януша Максімюка.

Славутасьці

Акадэмія (XIX ст.)
Аўстэрыя (1777)
Забудова гістарычная (XIX — пачатак XX ст.; фрагмэнты)
Замкавы комплекс Радзівілаў (XVI—XVIII стагодзьдзі)
Кальвінскі збор (1572; цяпер касьцёл Сьвятой Ганны)
Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар рэфарматаў (XVII ст.)
Могілкі: вайсковыя часоў 1-й сусьветнай вайны, каталіцкія з капліцай Сьвятога Роха, праваслаўныя, юдэйскія
Ратуша (1835)
Царква Раства Багародзіцы пры манастыры базылянаў (XVIII ст.)
Чыгуначная станцыя (1920-я)

Страчаная спадчына

Манастыр базылянаў (XVIII ст.)
Палац Радзівілаў (XVI—XVIII стагодзьдзі)
Сынагога (XIX ст.)

Галерэя

Краявіды Белай
Замак Радзівілаў
Кальвінскі збор
Званіца пры зборы
Царква базылянаў

Касьцёл і кляштар рэфарматаў
Гістарычны Рынак
Акадэмія
Чыгуначная станцыя

Месты-сябры

Пералік местаў-сяброў Белай
Баранавічы, Беларусь Берасьце, Беларусь Ніёр, Францыя Смаленск, Расея

Асобы

Станіслаў Мікалаеўскі (XVIII ст.) — прыдворны мастак Радзівілаў
Геранім Флярыян Радзівіл (1715—1760) — дзяржаўны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага, падчашы і харунжы вялікі літоўскі
Дамінік Геранім Радзівіл (1786—1813) — вайсковы дзяяч Рэчы Паспалітай, палкоўнік войска Княства Варшаўскага і гвардыі Напалеона.
Ядзьвіга Разьдзялоўская (1902—1992) — малярка

Крыніцы

^ ^а ^б ^в Chlebowski B. Biała // Słownik geograficzny... T. I. — Warszawa, 1880. S. 168
^ Gorczak B. Katalog rękopisów Archiwum x.x. Sanguszków w Sławucie. — Sławuta, 1902. S. 380.
^ Bałaban M. Dzieje Żydów w Krakowie i na Kazimierzu, 1304—1868: Historja Żydów w Krakowie i na Kazimierzu, 1304—1868. — Kraków, 1936. S. 764.
^ Атлас Рэспублікі Беларусь. Вучэбны дапаможнік для 9 класа агульнаадукацыйнай школы. Дапушчаны Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь. — Дзяржаўны камітэт па зямельных рэсурсах, геадэзіі і картаграфіі Рэспублікі Беларусь, 2000. ISBN 985-6494-03-6. С. 4, 42.
^ Рэспубліка Беларусь. Палітыка-адміністрацыйная карта. Маштаб 1 : 400 000. 1999 г.
^ ^а ^б Пазднякоў В. Белая // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 306.
^ ^а ^б ^в ^г Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 116.
^ Die Matrikel der Albertus-Universität zu Königsberg i. Pr. 1544—1829. Bd. 2: Die Immatrikulationen von 1657—1829. — Leipzig, 1911/1912. S. 771.
^ ^а ^б Найдзюк Я., Касяк І. Беларусь учора і сяньня. — Менск: Навука і тэхніка, 1993.
^ Беларускі нацыяналізм: Даведнік. — Менск: Голас Краю, 2001.
^ Станкевіч Я. Этнографічныя й гісторычныя тэрыторыі й граніцы Беларусі. — Нью-Ёрк, 1953. С. 8—9.
^ Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.

Літаратура

Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna. — Warszawa, 1880.

Вонкавыя спасылкі

Уладзімер Міхневіч, Белая Падляская, Беларуская служба Польскага радыё, 1 жніўня 2009 г.

[sgkp-1] а ^б ^в Chlebowski B. Biała // Słownik geograficzny... T. I. — Warszawa, 1880. S. 168

[2] Gorczak B. Katalog rękopisów Archiwum x.x. Sanguszków w Sławucie. — Sławuta, 1902. S. 380.

[3] Bałaban M. Dzieje Żydów w Krakowie i na Kazimierzu, 1304—1868: Historja Żydów w Krakowie i na Kazimierzu, 1304—1868. — Kraków, 1936. S. 764.

[4] Атлас Рэспублікі Беларусь. Вучэбны дапаможнік для 9 класа агульнаадукацыйнай школы. Дапушчаны Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь. — Дзяржаўны камітэт па зямельных рэсурсах, геадэзіі і картаграфіі Рэспублікі Беларусь, 2000. ISBN 985-6494-03-6. С. 4, 42.

[5] Рэспубліка Беларусь. Палітыка-адміністрацыйная карта. Маштаб 1 : 400 000. 1999 г.

[evkl-6] а ^б Пазднякоў В. Белая // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 306.

[citou-7] а ^б ^в ^г Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 116.

[8] Die Matrikel der Albertus-Universität zu Königsberg i. Pr. 1544—1829. Bd. 2: Die Immatrikulationen von 1657—1829. — Leipzig, 1911/1912. S. 771.

[bielarus-9] а ^б Найдзюк Я., Касяк І. Беларусь учора і сяньня. — Менск: Навука і тэхніка, 1993.

[10] Беларускі нацыяналізм: Даведнік. — Менск: Голас Краю, 2001.

[11] Станкевіч Я. Этнографічныя й гісторычныя тэрыторыі й граніцы Беларусі. — Нью-Ёрк, 1953. С. 8—9.

[12] Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]