Красны

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Красны
лац. Krasny
рас. Красный
Герб Краснага
Першыя згадкі: 1165
Магдэбурскае права: 6 траўня 1625
Краіна: Расея
Суб’ект фэдэрацыі: Смаленская вобласьць
Муніцыпальны раён: Красьнянскі
Плошча: 4,49 км²
Насельніцтва (2017)
колькасьць: 4132 чал.
шчыльнасьць: 920,27 чал./км²
Часавы пас: UTC+3
Тэлефонны код: +7 48145
Паштовы індэкс: 216100
Нумарны знак: 67
Геаграфічныя каардынаты: 54°33′36″ пн. ш. 31°26′6″ у. д. / 54.56° пн. ш. 31.435° у. д. / 54.56; 31.435Каардынаты: 54°33′36″ пн. ш. 31°26′6″ у. д. / 54.56° пн. ш. 31.435° у. д. / 54.56; 31.435
Красны на мапе Расеі
Красны
Красны
Красны
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Кра́сны — мястэчка ў Расеі, пры ўтоку ракі Сьвіной у Мярэю. Адміністрацыйны цэнтар Красьнянскага раёну Смаленскай вобласьці. Насельніцтва на 2017 год — 4132 чалавекі. Знаходзіцца за 45 км на паўднёвы захад ад Смаленску, за 18 км ад чыгуначнай станцыі Гусіна.

Красны — даўняе магдэбурскае места гістарычнай Смаленшчыны, на этнічнай тэрыторыі беларусаў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучалася драўляная Прачысьценская царква, помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры XVIII стагодзьдзя[1].

Назва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Тапонім «Красны» ўтварыўся ад адпаведнага прыметніка, сынонімам якога зьяўляецца слова прыгожы.

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Раньнія часы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Першы пісьмовы ўпамін пра Красны (Красен) зьмяшчаецца ў Іпацьеўскім летапісе і датуецца 1165 годам, калі князь смаленскі Давыд Расьціславіч перадаў горад ува ўдзел пляменьніку Раману, князю віцебскаму.

Паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У 1404 годзе Красны далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага. З 1508 году места ўваходзіла ў склад Смаленскага ваяводзтва. У 1514 годзе Красны трапіў пад уладу Маскоўскай дзяржавы.

У 1609 годзе Красны вярнуўся ў Вялікае Княства Літоўскае. У 1613 годзе Вальны сойм аднавіў Смаленскае ваяводзтва ў складзе Вялікага Княства Літоўскага, што вызнала Маскоўская дзяржава пры складаньні Дэвулінскага замірэньня 1618 году. Красны ўвайшоў у склад Смаленскага павету. 6 траўня 1625 году кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза надаў месту Магдэбурскае права і герб: «у блакітным полі Сьвяты Юрай на кані перамагае Зло»[2]. З пачаткам вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай у 1654 годзе Красны захапілі маскоўскія войскі.

Пад уладай Маскоўскай дзяржавы і Расейскай імпэрыі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Герб 1780 г.

Згодна з Андрусаўскім замірэньнем 1667 году Красны апынуўся ў складзе Маскоўскай дзяржавы. На загад маскоўскага гаспадара сюды перасялілі салдатаў зь Люцынскага і Дынабурскага гарнізонаў. Места стала лічыцца «дварцовым» сялом.

У 1776 годзе Красны атрымаў статус места і стаў цэнтрам павету Смаленскай губэрні (у 1796—1802 гадох быў заштатным местам). У 1780 годзе ўлады даравалі Краснаму новы расейскі герб. У вайну 1812 году 3—6 лістапада пад Красным адбылася бітва паміж расейскім і францускім войскам.

У 1849 годзе ў Красным адкрылася першая школа. На 1850 год у месьце было 2 мураваныя, 3 драўляныя грамадзкія і 310 прыватных дамоў. Паводле афіцыйных зьвестак за 1866 год, беларусы складалі 95,39% насельніцтва Красьнянскага павету[3]. У канцы XIX ст. дзейнічалі 4 царквы, працавалі 2-клясная меская і 2 прыходзкія вучэльні, земскі шпіталь і 2 аптэкі, штогод адбываліся 3 кірмашы. У гэты час у Красным было 6 прадпрыемстваў, на якіх працавала 6 майстроў і столькі ж работнікаў, апроч якіх было 8 рамесьнікаў і 13 чаляднікаў. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, беларусы складалі 90% жыхароў Красьнянскага павету[4].

Найноўшы час[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Красны абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР, дзе стаў цэнтрам павету («падраёну») Смаленскага раёну[5]. Аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1922 годзе статус Краснага панізілі да мястэчка. У Другую сусьветную вайну з 1941 да 1943 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

У 1985 годзе Красны атрымаў афіцыйны статус працоўнага пасёлку гарадзкога тыпу.

Насельніцтва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Дэмаграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • XVIII стагодзьдзе: 1780 год — 860 чал., зь іх 145 мяшчанаў, 59 купцоў, 13 рамесьнікаў (4 шаўцы, 4 краўцы, 5 кавалёў)
  • XIX стагодзьдзе: 1818 год — 773 чал.; 1850 год — 1832 чал.; 1863 год — 2760 чал., у тым ліку 15 каталікоў[6]; 1897 год — 2753 чал. (1338 муж. і 1415 жан.), зь іх 1276 расейцаў (640 муж і 636 жан.), 1273 беларусы (599 муж. і 674 жан.), 27 палякаў (19 муж. і 8 жан.), 11 немцаў (6 муж. і 5 жан.), 156 жыдоў (70 муж. і 86 жан.), 1 муж. татарын і 3 жан. інш.[7]
  • XX стагодзьдзе: 1970 год — 3483 чал.; 1979 год — 4316 чал.; 1989 год — 5087 чал.; 1991 год — 5,1 тыс.[8]; 1998 год — 5,1 тыс. чал.
  • XXI стагодзьдзе: 2002 год — 4714 чал.; 2005 год — 4,6 тыс. чал.; 2009 год — 4518 чал.; 2012 год — 4309 чал.; 2013 год — 4246 чал.; 2014 год — 4197 чал.; 2015 год — 4150 чал.; 2016 год — 4154 чал.; 2017 год — 4132 чал.;

Інфраструктура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У Красным працуюць сярэдняя і музычная школы, лякарня, дом культуры.

Эканоміка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Найважнейшыя прадпрыемствы Краснага: завод лічыльнікаў электрычных імпульсаў, хлебазавод, ільноперапрацоўчы завод, сыраробны завод, гароднінасушыльны завод, цагельня, жрукарня, філія Смаленскага ВА «Іскра»

Турыстычная інфармацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Славутасьці[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • Царква Аўраама Смаленскага (1837)
  • Царква Сьвятога Спаса (1871)

Страчаная спадчына[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • Царква Прачыстай Багародзіцы (XVIII ст.)
  • Царква Сьвятой Кацярыны (1786)

Асобы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ Ширяев С. Д. Этюды по истории архитектуры Смоленска и белорусской Смоленщины. — Смоленск, 1924.
  2. ^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 176.
  3. ^ Списки населенных мест Российской империи, составленные и издаваемые Центральным статистическим комитетом Министерства внутренних дел. Вып. 40: Смоленская губерния. — СПб., 1868. С. 60.
  4. ^ Перепись 1897 года. Краснинский уезд, Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  5. ^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Вільня, 2002.
  6. ^ Sulistrowski F. Kraśne // Słownik geograficzny... T. IV. — Warszawa, 1893. S. 625.
  7. ^ Перепись 1897 года. Красный, Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  8. ^ Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
  • Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno. — Warszawa, 1883.
  • Рогачевский А. Л. К истории правового положения евреев в Смоленском воеводстве: привилей 1639 г. евреям г. Красного (из Литовской метрики) // Евреи пограничья: Смоленщина / Отв. ред. С. Амосова. М.: Центр научных работников и преподавателей иудаики в вузах «Сэфер», Институт славяноведения РАН, 2018. ISBN 978-5-7567-0394-0. — С. 55—130.
  • Смоленская область: Энциклопедия в 2 т. / Редкол.: Г. С. Меркин (отв. ред.) и др. Т. 2: А—Я. — Смоленск: СПГУ, 2003. — 624 с.

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]