Сэлен

	Аршэньнік ← Сэлен → Бром
Выгляд
	; ; чорны, шэры і чырвны сэлен; ; Натуральны сэлен
Агульная інфармацыя
Назва, сымбаль, атамны нумар	Сэлен, Se, 34
Катэгорыя элемэнту	Немэталы
Група, пэрыяд, блёк	16, 4, p
Адносная атамная маса	78,96 г·моль−1
Канфігурацыя электронаў	[Ar]3d104s24p4
Электронаў у абалонцы	;
Фізычныя ўласьцівасьці
Колер	шэры
Фаза	Цьвёрдае цела
Шчыльнасьць (пры п. т.)	(шэры) 4,81 г·см−3
Шчыльнасьць (пры п. т.)	(чырвоны) 4,39 г·см−3
Шчыльнасьць (пры п. т.)	(чорны) 4,28 г·см−3
Шчыльнасьць вадкасьці пры т. пл.	3,99 г·см−3
Тэмпэратура плаўленьня	217 °C
Тэмпэратура кіпеньня	684,9 °C
Крытычны пункт	1766 K, 27,2 МПа
Удзельная цеплыня плаўленьня	5,4 кДж·моль−1
Удзельная цеплыня выпарваньня	26 кДж·моль−1
Магнэтызм	дыямагнэтык
Цеплаправоднасьць	(300 K) 0,52 Вт·м−1·K−1
Хуткасьць гуку	3350 м/с
Модуль Юнга	10 ГПа
Цьвёрдасьць Моаса	2
Цьвёрдасьць Брынэля	736 МПа
Уласьцівасьці атама
Ступені затляненьня	-2, +4, +6
Электраадмоўнасьць	2,5
Энэргіі іянізацыі	1-я: 941 кДж·моль−1
	2-я: 2045 кДж·моль−1
	3-я: 2973,7 кДж·моль−1
Атамны радыюс	115 пм
Кавалентны радыюс	116 пм; Крыніца: [1]
Радыюс Ван дэр Ваальса	190 пм
Іншыя характарыстыкі
Нумар CAS	7782-49-2
Найбольш стабільныя ізатопы
	Асн. артыкул: ізатопы сэлена
	п; а; р;

Сэле́н (лац. selenium) — немэтал-халькаген.

Хімічны элемэнт VI групы кароткай формы пэрыядычнай сыстэмы; атамны нумар 34. Хімічны знак— Se. Расьсеяны ў прыродзе элемэнт. Пастаянны спадарожнік серкі. Уваходзіць у склад некалькіх рэдкіх мінэралаў — круксыту (анг. crookesite, утрыманьне сэлену 33,6%) і клаўсталіту (PbSe). Уваходзіць у склад сульфідных мінэралаў медзі, цынку, волава. Утрыманьне сэлену ў зямной кары складе прыкладна 90 частак на млрд^[1], утрыманьне ў марской вадзе — 4×10^-3 мг/л^[2]. Выдзелены ў 1817 годзе вядомым швэдзкім хімікам Ёнсам Якабам Бэрцэліюсам^[3]. Каля паловы XIX стагодзьдзя сэлен лічылі атрутай, пасьля чаго высьвятлілася, што ён неабходны для здароўя чалавека^[4]. Штодзённа чалавеку і жывёлам неабходна 50—100 мкг^[5]. Сэлен абараняе жаночыя і мужчынскія гаметацыты ад пашкоджаньня і спрыяе іх сазраваньню^[6]. Сэлен уваходзіць у склад сэленапратэінаў, якія маюць шмат эфэктаў — ад антыаксыдантнага да антызапаленчага^[7]. Спачатку сэлен атрымлівалі з нагару, які заставаўся пасьля перапрацоўкі сульфідаў медных руд. Зараз асноўным мэтадам атрыманьня сэлену зьяўляецца зала з аноду, якая застаецца пасьля электролізу медзі. Сэлен атрымліваецца пасьля награваньня залы з содай ці сернай кісьляй, або праз плаўленьне яе з содай і салетрай. Сэлен існуе ў некалькіх алятропных формах. Агульна прынятыя тры мадыфікацыі, але некаторыя навукоўцы выдзяляюць шэсьць розных формаў. Сэлен можа існаваць як у аморфным, так і ў крышталічным стане. Аморфны сэлен мае або форму чырвонага парашку, або чорную шкловідную форму. Крышталічная монаклінная форма мае цёмна-чырвоны колер, крышталічная шасьцігранная форма сэлену самая стабільная мае шэры мэталічны колер. Сэлен мае пяць стабільных ізатопаў^[8]. Існуюць таксама 29 іншых ізатопаў і ізамэраў. Самы працяглы пэрыяд паўраспаду зь іх мае ⁷⁵Se^[9] з пэрыядам паўраспаду^[10]. Элемэнт нагадвае серку сваімі формамі і злучэньнямі. Сэлен праяўляе ўласьцівасьць фотавальтаікі, якая дазваляе ператвараць сьвятло непасрэдна ў электрычнасьць. Таксама назіраецца эфэкт фотаправоднасьці, які складаецца ў зьніжэньні электрычнага супору пры апрамяненьні сьвятлом. Выкарыстоўваецца ў сонечных батарэях, датчыках сьвятла: аўтаматычных выключальніках асьвятленьня, экспаномэтрах. Сэлен быў асноўным кампанэнтам ксэраксаў, але апошнім часам яго замяняюць на пэўныя арганічныя кампазыты. Яшчэ сэлен дазваляе ператвараць зьменны ток у сталы ток. У цьвёрдым стане сэлен паўправаднік p-тыпу, таму ён шырока выкарыстоўваецца ў электроніцы і фізыцы цьвёрдага цела. У вытворчасьці шкла сэлен выкарыстоўваецца для пазбаўленьня колеру, але можа выкарыстоўвацца і для наданьня шклу ды эмалям чырвонага колеру. Сэлен таксама выкарыстоўвацца ў якасьці дадатку ў нержавеючую сталь.

Назва паходзіць ад грэцкага «Selene» (Месяц). У прыродзе сэлен зьяўляецца спадарожнікам тэлюра (лет. tellus, «Зямля»)^[8].

У харчаваньні

У 100 грамах наступных відаў ежы зьмяшчалася наступная доля дзённай нормы сэлену: бразыльскі гарэх — 640% (1917 мкг, дастаткова 1-га ядра на дзень), пшанічнае вотруб'е — 141%, насеньне сланечніка — 96%, аўсянае вотруб’е — 82%, гарбуша — 81%, курынае яйка — 58%, тварог — 55%, нут — 52%, фасоля — 45% і сыр — ад 25% (чэдэр, камамбэр і фэта) да 41% (пармэзан)^[11].

Крыніцы

^ Robert C. Brasted (August 28, 2019) Selenium Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, inc. Праверана 20 жніўня 2020 г.
^ Федоров П. И. Селен // Химическая энциклопедия : в 5 т. / Гл. ред. Н. С. Зефиров. — М.: 1995 Т. 4: Полимерные—Трипсин. — С. 311—312.
^ Борис Дружинин. Путешествие № 7 по зоопарку элементов // Квантик. — 2017. — № 7.
^ Шихман С.М. Селен: факты и фактики // Химия и Жизнь. — 2014. — № 11.
^ Селен // БЭ. — Мн.: 2002 Т. 15. — С. 305.
^ Mirone M, Giannetta E, Isidori A.M. Selenium and reproductive function. A systematic review. // J Endocrinol Invest. — 2013. — Vol. 36 (Suppl. to no 10). — P. 28-36. d:Q38178038
^ Rayman M. P. Selenium and human health // Lancet. — 2012. — Vol. 379(9822). — P. 1256-68. — DOI:10.1016/S0140-6736(11)61452-9
^ ^а ^б Аликберова Л. Ю. СЕЛЕН // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2017); https://old.bigenc.ru/chemistry/text/3546300 Дата обращения: 06.03.2023
^ Свойства селена (рас.) Справочник химика Праверана 20 жніўня 2020 г.
^ ⁷⁵Se (анг.) NuDat 2.8. Brookhaven National Laboratory. Праверана 20 жніўня 2020 г.
^ Жанна Гаўрычэнкава. Як морапрадукты і гарэхі дапамагаюць не захварэць на каронавірус // Партал «Здаровыя людзі», 30 красавіка 2021 г. Праверана 10 жніўня 2021 г.

Літаратура

CRC Handbook of Chemistry and Physics / Lide, D. R. (Ed.). — 87th ed. — CRC Press, 2006.

Вонкавыя спасылкі

Selenium — Wolfram|Alpha (анг.)
Technical data for the element Selenium in the Periodic Table (анг.)

[1] Robert C. Brasted (August 28, 2019) Selenium Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, inc. Праверана 20 жніўня 2020 г.

[2] Федоров П. И. Селен // Химическая энциклопедия : в 5 т. / Гл. ред. Н. С. Зефиров. — М.: 1995 Т. 4: Полимерные—Трипсин. — С. 311—312.

[3] Борис Дружинин. Путешествие № 7 по зоопарку элементов // Квантик. — 2017. — № 7.

[4] Шихман С.М. Селен: факты и фактики // Химия и Жизнь. — 2014. — № 11.

[5] Селен // БЭ. — Мн.: 2002 Т. 15. — С. 305.

[6] Mirone M, Giannetta E, Isidori A.M. Selenium and reproductive function. A systematic review. // J Endocrinol Invest. — 2013. — Vol. 36 (Suppl. to no 10). — P. 28-36. d:Q38178038

[7] Rayman M. P. Selenium and human health // Lancet. — 2012. — Vol. 379(9822). — P. 1256-68. — DOI:10.1016/S0140-6736(11)61452-9

[bigenc-8] а ^б Аликберова Л. Ю. СЕЛЕН // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2017); https://old.bigenc.ru/chemistry/text/3546300 Дата обращения: 06.03.2023

[9] Свойства селена (рас.) Справочник химика Праверана 20 жніўня 2020 г.

[10] ⁷⁵Se (анг.) NuDat 2.8. Brookhaven National Laboratory. Праверана 20 жніўня 2020 г.

[11] Жанна Гаўрычэнкава. Як морапрадукты і гарэхі дапамагаюць не захварэць на каронавірус // Партал «Здаровыя людзі», 30 красавіка 2021 г. Праверана 10 жніўня 2021 г.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]