Старабеларуская літаратура

Псалтыр Ф. Скарыны (1517)

Старажытнабелару́ская літарату́ра створаная на старабеларускай мове й іншых мовах пераважна на землях Беларусі.

Характар і зьмест старажытнабеларускай літаратуры — сьведчаньне рэлігійнай трываласьці, выяўленьне права пісьменьніка на творчую і сьветаглядную эвалюцыю, пошук і экспэрымэнт. Адкрытасьць да культур суседзяў, блізкіх і далёкіх, спрычыніліся да зьяўленьня моўнага полілінгвізму. Ступень і маштабы выкарыстаньня ў літаратурна-пісьмовай практыцы царкоўнаславянскай, лаціны і польскай моваў дазваляюць лічыць іх, побач з галоўнай старабеларускай, асноўнымі літаратурнымі мовамі прыгожага пісьменства тых часоў.

Відавая і родава-жанравая сыстэма арыгінальнай старабеларускай літаратуры дастаткова разгалінаваная, а корпус твораў прыгожага пісьменства — колькасна і аб’ёмна надзвычай разнастайны. У старажытнай літаратуры Беларусі існуюць усе асноўныя роды і віды. Яна прадстаўлена эпічнымі жанрамі — апавядальнымі і апісальна-бэлетрызаванымі формамі (у тым ліку, дзяржаўнымі летапісамі і хронікамі), паэзіяй і публіцыстыкай.

Мінуўшчына

Літаратурная мова на беларускіх землях пачала складвацца прыкладна ў X стагодзьдзі, практычна адразу пасьля зьяўленьня кірылічнага пісьменства і першых арыгінальных спробаў асэнсаваньня грамадзка-палітычных падзеяў і разнастайных жыцьцёвых рэаліяў. Зараджэньне літаратуры на беларускіх землях выклікана надзённымі патрэбамі культурна-гістарычнага разьвіцьця і непасрэдна зьвязанае сам зьяўленьнем ва ўсходніх славянаў пісьменства, чаму спрыяла і прыняцьце хрысьціянства. Яна абапіралася на багатыя традыцыі фальклёру, грэка-бізантыйскай літаратуры і спачатку разьвівалася ў цеснай сувязі зь літаратурай Кіеўскай Русі.

Арыгінальныя літаратурныя творы ўзьніклі ўсьлед за перакладнымі біблейскімі і дагматычнымі творамі. На працягу стагодзьдзяў старажытная беларуская літаратура зазнала істотную эвалюцыю. Мастацка-эстэтычныя крытэры дазваляюць выдзеліць 3 асноўныя этапы ў ейным разьвіцьці:

• Готыка (XII—XV стагодзьдзі), у гэты пэрыяд адчуваўся істотны ўплыў грэка-бізантыйскай літаратуры
• Рэнэсанс (XVI ст.)
• Барока (XVII ст.)

Першая старонка «Слова на ўзьнясеньне Гасподняе» Кірылы Тураўскага паводле сьпісу XIII стагодзьдзя

На Беларусі ў эпоху сярэднявечча бытавалі ўсе асноўныя віды, жанры і творы старажытнай літаратуры, якая вызначалася сур’ёзнасьцю зьместу, значнасьцю тэмаў, праблем і герояў, высокай ідэйнасьцю, сынкрэтызмам, зь перавагай твораў царкоўна-рэлігійнага характару. Найбуйнейшымі цэнтрамі пісьменства былі Полацак і Смаленск, дзе перапісваліся розныя творы богаслужбовага прызначэньня, узьніклі шматлікія помнікі дзелавой літаратуры, сьвецкай і клерыкальнай (граматы, пасланьні, словы й інш.), вяліся мясцовыя летапісы, складзены арыгінальныя жыцьці Эўфрасіньні Полацкай і Аўрамія Смаленскага. У Тураве вырас і тварыў славуты майстар аратарскай прозы Кірыла Тураўскі (ХII стагодзьдзе). Разьвіцьцю пісьменства і літаратуры ў XII—XV стагодзьдзях садзейнічалі палітычнае аб’яднаньне беларускіх земляў у ВКЛ і завяршэньне фармаваньня беларускай народнасьці з сваёй адметнай культурай.

Да ліку найбольш каштоўных летапісных помнікаў X—XII стагодзьдзяў, у якіх шырока прадстаўлены сацыяльныя і грамадзка-палітычныя працэсы, што адбываліся акурат на беларускіх землях у раньнія гістарычныя часы, належаць: «Сказаньне пра запрашэньне варагаў», «Полацкі летапіс», «Слова пра князёў», «Пахвала князю Расьціславу Мсьціславічу», занатоўкі пра Рагнеду, аповеды пра Ўсяслава Чарадзея. У рарытэтных помніках пісьменства і літаратуры шырока прадстаўлены ўласна беларускія лексічныя і граматычныя формы, адметнасьці, уласьцівыя мясцовым гаворкам і дыялектам.

У XIII—XV стагодзьдзях на старабеларускай літаратурнай мове былі напісаны выдатныя ў мастацкіх адносінах творы — «Пахвала вялікаму князю Вітаўту», «Аповесьць пра Падольскую зямлю», «Хроніка грамадзянскай вайны», «Аповесьць пра паўстаньне ў Смаленску». Старадаўнія кніжнікі і летапісцы імкнуліся ў даступнай форме захаваць для нашчадкаў памяць пра слынныя падзеі і вялікіх людзей свайго часу. У іх творах, напісаных зразумелай шырокаму колу мовай, асьвятлялася дзейнасьць вялікіх князёў, паказваліся шматлікія ваенныя канфлікты, якія адбываліся на беларускіх землях, знайшлі адлюстраваньне працэсы станаўленьня старажытнай беларускай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага, а таксама падрабязна паказаны ўздым краіны ў пэрыяд княжаньня Вітаўта Вялікага, Казімера Ягайлавіча і Аляксандра Казіміравіча.

Першы аркуш Статута ВКЛ (1529)

Росквіт беларускай літаратуры наступіў у XVI стагодзьдзі. Старабеларуская мова была афіцыйнай мовай Вялікага Княства Літоўскага, на ёй напісаны Статуты ВКЛ 1529, 1566 і 1588 гг., палемічная рэлігійная літаратура. У гэты пэрыяд актыўна разьвівалася дзелавое пісьменства, зьявіліся пераклады твораў замежнай літаратуры на беларускую мову. У 1-й палове XV стагодзьдзя зарадзілася агульнадзяржаўнае летапісаньне, у якім творча выкарыстаны старажытнарускія літаратурныя традыцыі. Летапісныя помнікі («Летапісец вялікіх князёў літоўскіх» і Беларуска-літоўскі летапіс) адлюстравалі выдатную ролю літоўска-беларускай дзяржавы ў тагачаснай Эўропе і сталі здабыткам беларускай гістарычнай прозы. Важныя культурна-гістарычныя зрухі ў жыцьці беларускага грамадзтва, рост духоўных запатрабаваньняў, зараджэньне рэнэсанснага гуманізму, пашырэньне сувязяў зь перадавымі краінамі Эўропы, узьнікненьне кнігадрукаваньня й іншыя фактары спрыялі разьвіцьцю беларускай літаратуры ў XVI стагодзьдзі.

Літаратурныя жанры ў мінулым мелі пераважна службова-дастасоўны, дзелавы ўжытак. Мастацкі вымысел ня быў асноўным прынцыпам адлюстраваньня рэчаіснасьці, таму даўняя літаратура вызначаецца своеасаблівым гістарызмам. Асновай зьместаў многіх твораў служылі рэальныя гістарычныя асобы і падзеі. Творы некаторых жанраў (хаджэньні, летапісы і хронікі, дзёньнікі і мэмуары) мелі выразную гісторыка-дакумэнтальную аснову. Каштоўныя зьвесткі пра свой час меліся і ў помніках агіяграфіі (жыцьці), гістарычных аповесьцях і паэмах («Слова пра паход Ігаравы», «Сказаньне пра Мамаева пабоішча»), хранографах і інш. Спалучэньне дакладнага гістарычнага факта і літаратурнага вымыслу, сынтэз дакумэнтальна-дзелавога і вобразна-мастацкага апісаньня рэчаіснасьці надавалі творам тагачаснага пісьменства сынкрэтычны характар.

З пачатку XVI стагодзьдзя беларускія кнігі сталі друкавацца. У эпоху Адраджэньня высокай дасканаласьці дасягнула беларуская літаратурная мова, створаныя выдатныя помнікі прававой думкі беларускага і летувскага народаў (Статуты ВКЛ 1529, 1566, 1588), зьявіліся новыя віды і жанры (кніжная паэзія, рэфармацыйная публіцыстыка, гісторыка-мэмуарная проза, драматургія), склалася плеяда таленавітых літаратараў, узмацніліся працэсы сэкулярызацыі і гуманізацыі літаратуры. Этапнае значэньне ў гісторыі беларускай літаратуры мела шматгранная творчая дзейнасьць асьветніка-гуманіста, першадрукара, пісьменьніка і перакладчыка Францішка Скарыны. Першая друкаваная кніга на беларускай мове — «Псалтыр» — надрукаваная ім у Празе ў 1517 року. Гэта была першая кніга, надрукаваная на мове ўсходнеславянскай групы. Францішак Скарына стаў заснавальнікам новага, гуманістычнага тыпу перакладу ва Ўсходняй Эўропе, пачынальнікам беларускага вершаскладаньня, аўтарам зьмястоўных і дасканалых прадмоваў, у якіх вытокі беларускай філялягічнай навукі і літаратурнай крытыкі. Першую рэнэсансную паэму аб роднай зямлі «Песьня пра зубра» склаў на лацінскай мове Мікола Гусоўскі. У беларускім летапісаньні XVI стагодзьдзя ўзмацніліся ідэі дзяржаўнага патрыятызму, пагадовы дакумэнтальна-дзелавы выклад падзей стаў спалучацца з жывым, займальна-бэлетрыстычным іх апісаньнем, а нацыянальная гісторыя стала падавацца як самабытная і самацэнная зьява. Найбольш поўна і літаратурна дасканала яна выкладзена ў «Хроніцы Быхаўца», апошнім агульнадзяржаўным летапісным зводзе, прысьвечаным гістарычнай мінуўшчыне Літвы і Беларусі ад легендарных часоў да пачатку XVI стагодзьдзя. Праблемы лёсу Радзімы, удасканаленьня чалавека і грамадзтва былі галоўнымі ў літаратуры эпохі Скарыны.

У пэрыяд позьняга Адраджэньня (2-я палова XVI стагодзьдзя) беларуская літаратура разьвівалася пад уплывам ідэй пратэстантызму і рэлігійнага вальнадумства. Рэфармацыйная публіцыстыка значна ўзбагаціла яе тэматыку і праблематыку. Публіцыст і перакладчык, адзін з заснавальнікаў філялягічнай крытыкі Бібліі ў Эўропе Сымон Будны выдаў у Нясьвіжы «Катэхізіс» (1562) — першую друкаваную кнігу на тэрыторыі сучаснай Беларусі; палеміст Андрэй Волян стварыў больш за 20 публіцыстычных твораў на лацінскай і польскай мовах; абаронца роднага слова Васіль Цяпінскі першы пераклаў Эвангельле на беларускую мову. Найбольш значным прадстаўніком сьвецкай аратарскай прозы быў Леў Сапега. Сярод тагачасных паэтаў вылучаўся Андрэй Рымша, які пісаў свае творы на беларускай і польскай мовах. Важнае значэньне мелі пераклады на беларускую мову выдатных твораў сусьветнай літаратуры: кніг Бібліі, гістарычных аповесьцей і рыцарскіх раманаў (пра Аляксандра Македонскага, Траянскую вайну, Атылу, Трышчана), зборнікаў навэляў і інш.

Складаным і разнастайным было культурнае і літаратурнае жыцьцё на Беларусі ў эпоху барока (канец XVI — сярэдзіна XVIII стагодзьдзя). У літаратуры, якая стала шматмоўнай, адбываўся працэс пераходу ад старой эстэтычнай сыстэмы да новай, абнаўляліся і трансфармаваліся жанры, узбагачаліся выяўленчыя сродкі і стылі, зьмяняліся прынцыпы адлюстраваньня жыцьця і чалавека, зьявіўся новы герой — прадстаўнік простага народа (селянін, рамесьнік). Новыя грамадзка-палітычныя ўмовы (Люблінская унія 1569 і Берасьцейская унія 1596 рокаў, контрарэфармацыя) выклікалі ўздым палемічнай літаратуры, разнастайнай у ідэйна-тэматычным і жанрава-стылёвым пляне. Самымі вядомымі яе прадстаўнікамі былі Іпаці Пацей, Я. Карповіч, Мялеці Сматрыцкі, Апанас Філіповіч. Росквіт кнігадрукаваньня спрыяў пашырэньню жанру прадмоваў. 3 узьнікненьнем школьнага тэатру зарадзілася драматургія (драмы, інтэрмэдыі). Актыўна разьвівалася кніжная паэзія. Сярод малых вершаваных формаў найбольш пашыраным быў жанр эпіґрамы. Працягвала разьвівацца паэма, найбольш значная — «Лямант на сьмерць Лявона Карповіча» — створаная ў 1620 року невядомым аўтарам на беларускай мове. Прыкметны ўклад у разьвіцьцё беларускай кніжнай паэзіі зрабіў паэт XVII стагодзьдзя Сімяон Полацкі.

У XVI і XVII стагодзьдзях пад уплывам польскай культуры зьявілася сылабічная паэзія барока і драматычная школа. Важныя зьмены перажывала гістарычная проза. Агульнадзяржаўнае летапісаньне занепадае, але пачынаюць складацца мясцовыя летапісы. Самы значны зь іх — Баркулабаўскі летапіс. У сувязі з ростам асобаснага пачатку ў літаратуры ўзьнікаюць сямейныя хронікі, дыярыюшы (дзёньнікі), падарожныя запісы й іншыя творы мэмуарнага жанру.

Нягледзячы на паступовае ўзмацненьне ў даўняй беларускай літаратуры мастацка-выяўленчага пачатку, бэлетрыстычнасьці, яна ў цэлым захоўвала цесную сувязь з жыцьцём і таму зьяўляецца неацэннай крыніцай пазнаньня гістарычнай мінуўшчыны. Своеасаблівым тыпам нацыянальнай гісторыі ў кантэксьце сусьветнай былі хранографы («Вялікая хроніка»), у якіх у выніку бэлетрызацыі гістарычнага апавяданьня адбываўся пераход ад традыцыйнага, дакумэнтальна-дзелавога апісаньня мінулага да ўласна мастацкай гістарычнай прозы. Працэс разбурэньня ў літаратуры сярэдневяковага сынкрэтызму, алітаратурваньня дзелавых жанраў, яе далейшая сэкулярызацыя і дэмакратызацыя засьведчылі зьяўленьне твораў гумарыстычнага і парадыйна-сатырычнага характару («Прамова Мялешкі», «Ліст да Абуховіча», «Прамова Русіна», «Другая прамова Русіна аб нараджэньні Хрыста»).

У пэрыяд барока ўласна мастацкая творчасьць канчаткова вылучылася з агульнай масы пісьменства, склалася сыстэма сучасных літаратурных родаў і пачалася жанравая дыфэрэнцыяцыя; узьнікла цікавасьць да народнага жыцьця, паглыбіліся ўяўленьні пра каштоўнасьць і непаўторнасьць чалавечай асобы, узмацнілася сувязь літаратуры з вусна-паэтычнай народнай творчасьцю. Гэтая тэндэнцыя ўзмацнілася ў пэрыяд позьняга барока (2-я палова XVII — 1-я палова XVIII стагодзьдзя). Узьніклі гумарыстычная паэзія і песенна-інтымная лірыка, новыя творы парадыйна-сатырычнай прозы і драматургіі. Летапісы перасталі быць ананімнымі і часам набывалі рысы гісторыка-мэмуарнай прозы, падзеі і героі падаваліся ў іх больш жыва і рэалістычна, набліжана да гістарычнай рэчаіснасьці (Магілёўская хроніка). Зварот да рэальнага жыцьця народу, да фальклёрных вытокаў і жывой гутарковай мовы садзейнічаў працэсу пераходу ад старой эстэтычнай сыстэмы да новай, які ўскладніўся і зацягнуўся ў сувязі зь неспрыяльнымі культурна-гістарычнымі ўмовамі. І хоць друкарні выдавалі пераважна царкоўна-рэлігійную літаратуру, працягвалі бытаваць творы папярэдніх эпох, а часам ствараліся і новыя ў старых літаратурных традыцыях (напрыклад, Віцебскі летапіс), гэты працэс стаў ужо незваротны.

Багатая і разнастайная літаратурная спадчына Беларусі даўняга пэрыяду — праўдзівае люстра багатага і складанага духоўнага жыцьця беларускага народа на працягу стагодзьдзяў, каштоўны пласт нацыянальнай культуры, непаўторная і арганічная старонка агульнаэўрапейскага літаратурнага працэсу свайго часу. Творчыя здабыткі беларускай літаратуры, як і ўсёй беларускай культуры эпохі Адраджэньня і барока, настолькі багатыя, а ўзровень яе разьвіцьця настолькі высокі, што дало ёй магчымасьць уплываць на суседнія краіны, асабліва Масковію, а Беларусі выконваць у XVI—XVII стагодзьдзях місію пасярэдніка ў літаратурных і культурных сувязях паміж эўрапейскім Захадам і Ўсходам. Аднак у XVIII стагодзьдзі з прычыны прыгнёту народу і звода пласта беларускамоўнай інтэлігенцыі нацыянальная літаратура прыйшла ў заняпад.

Сьвецкая і рэлігійная плыні

Тытульная старонка Бібліі Сымона Буднага (1572)

Старажытнабеларуская літаратура падзяляецца на дзьве асноўныя плыні — сьвецкую і рэлігійную. У многіх творах дамінуюць грамадзкія тэмы, рэалістычныя сюжэты і матывы, у іншых — рэлігійныя і містычныя. Старажытнабеларуская літаратура стваралася як сьвецкімі асобамі — урадоўцамі, ваярамі, князямі, шляхтай, так і прадстаўнікамі духоўнага саслоўя — сьвятарамі, манахамі, найвышэйшымі герархамі.

Прысутнасьць на духоўна-культурным ляндшафце старажытнай Беларусі асноўных сусьветных рэлігій стала прычынай таго, што прыгожае пісьменства мела выразную канфэсійна-рэлігійную вызначанасьць і скіраванасьць. Паводле канфэсійнай прыналежнасьці ўвесь корпус старабеларускіх твораў падзяляецца на чатыры асноўныя складовыя і прадстаўлены праваслаўнай, каталіцкай, пратэстанцкай і ўніяцкай літаратурамі.

Праваслаўная плынь старабеларускага прыгожага пісьменства зьнітаваная з імёнамі Кірылы Тураўскага, Кліма Смаляціча, Ігната Смаляніна, Яфрэма-манаха, Рыгора Цамблака, Стафана Збараскага, Лявона Мамоніча, Ляўрэнція Зізанія, Стафана Зізанія, Лявонція Карповіча, Андрэя Мужылоўскага, Афанасія Філіповіча, Яіля Труцэвіча, Сільвестра Косава, Янікія Галятоўскага. Багаты і рэестар ананімных помнікаў праваслаўнага пісьменства: «Аповесьць жыцьця і сьмерці сьвятой Эўфрасіньні Полацкай», «Пытаньні і адказы праваслаўнаму з папежнікам», «Аповесьць пра пакуты і сьмерць Афанасія Філіповіча».

Ва ўлоньні каталіцкай культуры сфармаваліся і расквітнелі творчыя індывідуальнасьці Міколы Гусоўскага, Яна Вісьліцкага, Аўгустына Ратундуса (Мялешкі), Льва Сапегі, Міхала Карыцкага.

Прызнаныя майстры мастацкага пяра — Сымон Будны, Мікалай Радзівіл Чорны, Пётар з Ганёндза, Андрэй Волян, Васіль Цяпінскі, Хрыстафор Філалет, Войцех Салінарыюс, Фёдар Еўлашоўскі, Андрэй Рымша — стваральнікі багатай пратэстанцкай літаратуры старажытнай Беларусі.

Пры канцы XVI стагодзьдзя, з прыняцьцем Берасьцейскай уніі (1596), расквітнела ўніяцкая літаратура, да якой належалі Іпаці Пацей, Язэп-Вельмін Руцкі, Леў Крэўза, Анастасі Сялява, Ільля Марахоўскі, Ясафат Кунцэвіч, Кірыла Транквіліён-Стаўравецкі, Леў Кішка.

«Малая падарожная кніжка» Ф. Скарыны

У пляне канфэсійнай прыналежнасьці творчасьць паасобных беларускіх пісьменьнікаў неаднародная. Творчасьць Францішка Скарыны — рэнэсанснага пісьменьніка і мысьляра — ня мела канфэсійнай заангажаванасьці, ягоная спадчына належыць агульнахрысьціянскай і гуманістычнай традыцыі. У выніку зьбегу жыцьцёвых абставінаў, эвалюцыі ідэйна-рэлігійных поглядаў і асабістага творчага лёсу частка творчай спадчыны бліскучага майстра слова Мялеція Сматрыцкага зьнітаваная з праваслаўем, а другая — з уніяцтвам. Творчасьць Касіяна Саковіча таксама дзеліцца на два пэрыяды — праваслаўны і каталіцкі.

Бэлетрыстыка

На працягу стагодзьдзяў старажытнабеларускія майстры стварылі багатую эпічную літаратуру, шматстайную ў жанравым пляне і тэматычна разгалінаваную.

Падзьвіжніцкая дзейнасьць і справы выбітных асобаў на ніве асьветы, абароны Айчыны, Царквы або Касьцёла служылі штуршком (а затым станавіліся галоўным аб’ектам мастацкага адлюстраваньня) да гэтак званых біясаў, або мартырыяў — жанру, які ўзьнік у бізантыйскай хрысьціянскай літаратуры. Сярод найбольш значных помнікаў старабеларускай жыційнай літаратуры: «Аповесьць жыцьця і сьмерці сьвятой, дабраслаўнай і найаздобнейшай Эўфрасіньні», «Слова пра манаха Марціна», «Памяць сьвятога Кірылы, япіскапа Тураўскага», «Жыцьцё і цярпеньне Аўрама Смаленскага» Яфрэма-манаха, «Жыцьцё князя Міхаіла Глінскага, маршалка літоўскага» (Любча, 1560), корпус біясаў, прысьвечаных асобе мучаніка Язафата Кунцэвіча (Станіслаў Касінскі «Жыцьцё і пакуты дабраславеннага Язафата». Вільня, 1665; Я. Суша «Жыцьцё і барацьба мучаніка Язафата Кунцэвіча». Рым, 1665; Я. Маліноўскі «Залатая карона над параненай галавой Я. Кунцэвіча, архіяпіскапа полацкага». Вільня, 1673), «Аповесьць пра пакуты і сьмерць айца Афанасія Філіповіча», напісаная невядомым берасьцейскім манахам. Да жыційнай літаратуры прымыкае «Пахвала князю Расьціславу Мсьціслававічу» (XII стагодзьдзе).

Тытульны аркуш «Пэрэгрынацыі…»

Падарожжы ў Ерусалім, з мэтай пакланеньня сьвятым месцам, а таксама вандроўкі па краінах Эўропы і Афрыкі спарадзілі ў старажытнабеларускай літаратуры жанр хаджэньняў, або пэрэгрынацыяў. Найбольшую папулярнасьць сярод твораў гэтага жанру здабылі: «Хаджэньне ў Царград» Ігната Смаляніна, «Пэрэгрынацыя, або Паломніцтва ў Сьвятую Зямлю» Мікалая Крыштофа Радзівіла і «Дзёньнік, пісаны ў Ангельшчыне пра тое, як там вандравалася і жылося» Тэадора Бялевіча, нарэшце два хаджэньні невядомых уніяцкіх пісьменьнікаў — «Пэрэгрынацыя, або Праўдзівае апісаньне Зямлі Сьвятой» (Супрасьль, 1722) і «Падарожжа да выспы» (Супрасьль, 1782).

Старажытныя гарады-княствы, а затым Вялікае Княства Літоўскае падтрымлівалі дыпляматычныя сувязі зь іншымі народамі і краінамі. Дзейнасьць дыпляматычных місій і вялікіх пасольстваў спачатку фіксавалася ў выглядзе пратакольных запісаў або справаздач перад манархам і Соймам, а ў сярэдзіне XVI стагодзьдзя зьявіліся першыя літаратурныя пасольскія дзёньнікі. Аўтарства аднаго зь іх належыць кіраўніку пасольскай місіі ў Маскву, князю Стафану Збараскаму. Яго твор мае ўмоўную назву: «Дзёньнік літоўскіх паслоў» (каля 1556). Да ліку пасольскіх дзёньнікаў варта адносіць «Рэляцыю пасольства ў Маскву ў 1573 п» М. Гарабурды. Значны эпічны твор на дыпляматычную тэматыку, прычым у двух варыянтах (празаічным і вершаваным), напісаны сакратаром пасольства Гальяшам Пелырымоўскім. Гэты твор вядомы ў мэдыявістыцы пад назвай: «Пасольства да вялікага князя маскоўскага» (1601).

У XV ст. пачынаюць узьнікаць творы, прысьвечаныя палітычным і ваенным падзеям, барацьбе князёў і шляхецкіх суполак за найвышэйшую ўладу ў ВКЛ. Найперш у летапісах захавалася каля двух дзясяткаў белетрызаваных тэкставых адзінак, найбольш значныя сярод якіх паведамленьні: пра князя Кейстута, пра Вітаўта, пра Падольскую зямлю і інш. Напісаныя на падставе вусных паданьняў і папярэдніх пісьмовых зьвестак, яны зьяўляюцца своеасаблівым проталітаратурным элемэнтам у складзе беларускіх летапісаў і хронік.

Беларуская літаратура ў гэты пэрыяд узбагацілася сапраўдным шэдэўрам — «Пахвалой вялікаму князю Вітаўту», які дайшоў да нашага часу ў дзьвюх рэдакцыях шасьці летапісных сьпісаў. Твор быў напісаны прыкладна каля 1430 напярэдадні каранацыі Вітаўта. Аўтар адлюстраваў цэнтралізацыйную дактрыну Вітаўта Вялікага, яго палітыку, накіраваную на аб’яднаньне ўсходнеславянскіх земляў вакол адзінага цэнтру. Перамозе ў бітве пад Оршаю ў 1514 прысьвечана «Пахвала князю Канстанціну Астроскаму», напісаная ў панегірычнай манеры.

Побач з агульнадзяржаўніцкімі ідэямі ў эпічнай літаратуры знайшлі адлюстраваньне праявы мясцовага патрыятызму, прыкладам чаго зьяўляецца «Баркулабаўская хроніка», што ўзьнікла на пачатку XVII ст.

Старонка з успамінаў Ф. Еўлашоўскага

Пашырэньне асьветніцкіх ідэй, культуры мастацкага слова, рэнэсанснае «адкрыцьцё чалавека» спрычыніліся да ўзьнікненьня аўтабіяграфічных дыярыюшаў, мэмуараў і ўспамінаў. Гэтую плынь прадстаўляюць: «Гістарычныя запіскі» Ф. Еўлашоўскага, «Гісторыя маскоўская пра абраз Прасьвятой Багародзіцы» А. Філіповіча, «Дыярыюш» П. К. Абуховіча, «Дыярыюш» (С. Маскевіча, «Дыярыюш» Б. К. Маскевіча, «Успаміны» Я. Цадроўскага, «Дзёньнік падзей тлумнага часу» I. Будзілы, «Дыярыюш» А. Каменскага-Длужыка, «Дыярыюш» М. К. Радзівіла Рыбанькі, «Дыярыюш» М. Матушэвіча, «Мэмуары» А. С. Радзівіла й інш.

Шанаваньне Божай Маці, вера ў выратавальную моц яе абразоў, паслужыла падмуркам узьнікненьня цыкла легендарных аповесьцей, дзе знайшлі адлюстраваньне містычныя зьявы, шматлікія цуды: Феадосія Баравіка «Гісторыя, або Аповесьць пра абраз Дзевы Марыі Жыровіцкай», I. Галятоўскага «Аповесьць пра Купяціцкі абраз Божай Маці», «Аповесьць пра Жыровіцкі абраз Божай Маці». Вядомыя таксама дзьве сьціслыя навэлы пра цуды Лукомльскага абраза сьвятога Міколы.

У старажытнабеларускай літаратуры шмат твораў, у якіх апісваліся падзеі царкоўных сабораў і сынодаў. Найбольш значны сярод іх наступныя: I. Солтана «Сабор у богавыратавальным горадзе Вільні»; Сымона Буднага «Апісаньне сабора ў Іўі 1568 году»; М. Сьміглецкага «Апісаньне наваградзкага дыспута»; I. Пацея «Справядлівае апісаньне ўчынку і справы сынодавай і Абарона зьдзейсьненых згоды і лучнасьці, якія сталіся на сынодзе Берасьцейскім у 1596 годзе» (Вільня, 1597) і «Рэляцыя» (Вільня, 1609); П. Скаргі «Апісаньне і абарона сабора рускага Берасьцейскага» (Вільня, 1597); К. Саковіча «Кіеўскі сабор 1640 году» (1642).

Асобную групу белетрызаваных твораў складаюць: «Патэрыкон» С. Косава, «Апалёгія перэгрынацыі да ўсходніх краёў» (1628) М. Сматрыцкага, а таксама ананімныя помнікі — «Эктэзіс» (1597), «Апалея Апалёгіі» (1628), «Сінопсіс» (Вільня, 1632), «Суплемэнтум Сінопсіс» (Вільня, 1632).

Да ліку эпічных літаратурных формаў належыць аднесьці жанр «казаньняў на сьмерць». У іх дамінавалі белетрызаваныя аповеды, якія, спалучаліся з панэгірычнымі элемэнтамі і публіцыстычнымі ўстаўкамі. Захавалася больш за 90 «казаньняў на сьмерць». Першы ўзор гэтага жанру створаны Г. Цамблакам — «Пахвальнае слова мітрапаліту Кіпрыяну». Найбольш каштоўныя ў літаратурных адносінах наступныя: А. Волана «Надмагільнае слова пра К. Радзівіла» (Вільня, 1604), Я. Зыгровіюша «Казаньне на пахаваньне М. Дарагастайскага» (Любча, 1616) і «Хрысьціянская сьмерць Еўлашоўскага» (Любча, 1619), Л. Зізанія «Павучаньне пры пахаваньні Зоф’і, князёўны Чартарыйскай» (1618), Л. Карповіча «Казаньне на сьмерць Васіля Галіцына» (1619), М. Сматрыцкага «Казаньне на сьмерць Лявона Карповіча» (Вільня, 1620), С. Раговіча «Казаньне на ўгодкі яснавяльможнага пана Яна Кароля Хадкевіча, ваяводы віленскага» (Вільня, 1622), I. Бабрыковіча «Прамова ў час пахаваньня Б. Агінскага» (1625), П. Дамжыў-Лютковіча Целіцы «Казаньне на сьмерць А. Шаптыцкага» (1632), С. Косава «Херувім. Пры акце пахавальным айца Ёсіфа Бабрыковіча» (Вільня, 1635), М. С. Савіцкага «Жалобныя цені пасьля ясных праменьняў пры пахавальным акце Януша Кішкі, ваяводы полацкага» (Вільня, 1640), М. Лаўрыновіча «Дом мудрасьці. На пахаваньні яснавяльможнага пана Тамаша Сапегі, ваяводы наваградзкага» (Вільня, 1646). Рукапісны зборнік Самуэля Даніловіча ўключае некалькі помнікаў гэтага жанру.

«Казаньні на сьмерць» звычайна мелі трохступенную структуру: аналітычнае разважаньне на агульнарэлігійную тэму, эпічнае апавяданьне пра заслугі памерлага, ягон справы і ўчынкі, публіцыстычны зварот з павучаньнем, парадамі і рэкамэндацыямі. Некаторыя з казаньняў уключалі прысьвячэньні родзічам памерлага. Так, у творы Я. Куровіча «Тры дамы вечнасьці» (Вільня, 1650) зьмешчанае прысбвячэньне Юрыю і Самуэлю Шверынам, братам памерлага Шчаснага Шверына, у якім у панегірычным стылі ўхваляліся заслугі шляхецкага роду.

Да белетрызаванай літаратуры належыць багатая эпісталярная спадчына Філёна Кміты-Чарнабыльскага і Льва Сапегі.

Асобную плынь белетрыстыкі ўтвараюць помнікі сатырычнай літаратуры. Яна прадстаўлена выдатнымі ў мастацкім пляне творамі: «Прамовай Мялешкі», «Лістом да Абуховіча», «Казаньнем рускім», «Граматай, напісанай да сьвятога Пятра», «Прамовай Русіна». Сатырычныя творы ўзьніклі ў пэрыяд грамадзкага крызісу другой паловы XVII — першай паловы XVIII стагодзьдзя і ўтрымлівалі дастаткова моцны публіцыстычны струмень.

Бэлетрызаваная (празаічная) літаратура паводле зьместава-тэматычнага абсягу распадаецца на некалькі груп: апавяданьні і белетрыстычныя аповесьці пра жыцьцё і пакуты выбітных хрысьціянскіх дзеячаў (жыцьці, агіяграфія), летапісныя аповесьці, легендарныя аповесьці пра цудадзейныя абразы, пэрэгрынацыі, або хаджэньні, хронікі, дыярыюшы, мэмуары, успаміны, пасольскія дзёньнікі, апісаньні сабораў і сынодаў, «казаньні на сьмерць». У якасьці аб’екта адлюстраваньня ў эпічных творах, як правіла, выступалі: гістарычныя асобы, іх жыцьцё і дзейнасьць; буйныя грамадзкія падзеі — соймы, пасольскія місіі, царкоўныя саборы, ваенныя кампаніі, паўстаньні; незвычайныя здарэньні, містычныя зьявы, рэдкія прадметы. Бэлетрызаваныя формы дазвалялі пісьменьнікам адлюстроўваць зьявы, прадметы, падзеі, гістарычных асобаў у прасторавай пэрспэктыве і часавых зьменах.

Майстры слова праз эпічныя жанры асвойвалі сродкі і прыёмы выкладу мастацкага матэрыялу, вучыліся пабудове складаных сюжэтаў. Помнікі эпічнай літаратуры сьведчаць аб тым, што ў прыгожым пісьменстве адбывалася дастасаваньне мікракампанентаў мастацкага тэксту да агульнай жанравай схемы твора, дзякуючы чаму дасягалася цэласнасьць, гармонія, унутранае адзінства і мастацкая завершанасьць тэкстаў.

Паэзія

Як від духоўнай творчасьці паэзія зьявілася ў дагістарычныя часы. У далетапісную пару, сфармаваліся яе асноўныя жанравыя комплексы — рытуальна-магічныя замовы, абрадавыя песьні, памінальныя галашэньні й інш. 3 прыняцьцем у X стагодзьдзі хрысьціянства і яго пашырэньнем на беларускіх землях паралельна з вуснай народнай паэзіяй пачала разьвівацца кніжная паэзія, найперш літургічная гімнаграфія. Спачатку гэта былі перакладныя творы грэка-бізантыйскіх хрысьціянскіх паэтаў (Ян Златавусны, Васіль Вялікі, Раман Мілагучны, Ян Дамаскін, Ёсіф Песьняпісец і інш.), а затым і арыгінальныя тэксты (Кірыла Тураўскі, Францішак Скарына). Гімнаграфічныя літургічныя творы — каноны, акафісты, сьціхіры, пракімены, славы, тропары, седальны, сьвяцільны, антыфоны — пашыраліся, як правіла, у складзе Мінеяў, Літургіконаў, Служэбнікаў, Трэфалагіёнаў, Анфалагіёнаў, Трыёдаў, Актоіхаў, Трэбнікаў, Часасловаў, Малітоўнікаў і Псалтыроў з дадаткамі.

Панэгірык А. Рымшы на герб Л. Сапегі, надрукаваны ў Статуце 1588 г.

У XVI стагодзьдзі на хвалі Рэнэсансу зарадзілася сьвецкая кніжная паэзія, росквіт якой прыпаў на апошнюю чвэрць XVI—XVII ст. Галоўнае месца ў ёй займалі панегірычныя жанры, гэтак званыя «эпіґрамы», што суправаджалі выявы гербаў славутых магнатаў і гарадоў. Важкі ўклад у разьвіцьцё эмблематычнай паэзіі ўнесьлі: А. Рымша («На герб яснавяльможнага пана Астафія Валовіча», «На герб пана Льва Сапегі», «На герб яснавяльможнага пана Тэадора Скуміна»), Л. Мамоніч («На герб яго міласьці пана Л. Сапегі», «Эпіграма»), С. Зізаній («Эпіграма на герб Вішнявецкіх», «Эпіграма на герб К. Астроскага», «На герб Саламярэцкіх», «На герб князёў Агінскіх і Валовічаў»), Віталій («Эпіграма на герб Агінскіх»), а таксама ананімныя аўтары Віленскага Сьвятадухаўскага брацтва, якія стварылі «эпікграмы» на гербы паноў Дрэвінскіх, Сапегаў, Максімовічаў-Ломскіх, Кісялёў з Брусілава, Агінскіх, Трызнаў і інш.

Зьмест «эпіґрам», як правіла, цалкам вызначаўся княжацкімі гербамі, якія мелі форму шчыта з выявамі знакаў годнасьці іх уладальніка. Сутнасьць іх пераважна зводзілася да таго, каб раскрыць сымбалічную ўзаемасувязь паміж знакамі герба і справамі прадстаўнікоў славутага роду. Влікая ўвага ў «эпікграмах» аддавалася пошуку асацыяцый, паралеляў, што абумовілася эстэтычнай канцэпцыяй барочнага мастацтва. Каб дасягнуць арыгінальнасьці, паэты выкарыстоўвалі разнастайныя мастацкія сродкі: параўнаньні, метафары, прыпадабненьні, алегорыі, сымбалі і г. д. Асабліва часта ў «эпіґрамах» апісваліся кантрастныя зьявы, чым дасягалася стварэньне па-мастацку выразных карцін і вобразаў.

Жанраўтваральны пачатак «эпіґрамы» — матыў слаўленьня, захапленьня і зьдзіўленьня веліччу і значнасьцю зьявы. Паэты асноўную ўвагу аддавалі ня пошуку новых тэм і прадметаў, а стварэньню арыгінальных спалучэньняў з тымі, што ўжо меліся, выкарыстоўваючы падкрэсьлена мудрагелістыя сродкі мастацкага абагульненьня. Арыгінальнасьць «эпіґрам» выявілася найперш у структурна-кампазыцыйнай будове. Яны складаліся з чатырох элемэнтаў, якія разьмяшчаліся, як правіла, у строгай пасьлядоўнасьці. Спачатку ішоў уступ-зачын, затым — зварот да памяці продкаў, цэнтральнае месца займалі тлумачэньні знакаў, «кляйнотаў» герба і, нарэшце, завяршала эпіграму заключэньне-пажаданьне. Кожны з элемэнтаў «эпіґрамы» выконваў пэўную ідэйна-мастацкую функцыю.

Ва ўступе-зачыне часьцей за ўсё апісваліся нябесныя сьвяцілы, касьмічная прастора або штосьці велічнае і незвычайнае. Так, «эпікграма» А. Рымшы «На герб Льва Сапегі» пачыналася паведамленьнем пра велічнасьць і дабрачыннасьць мужнага роду Сапегаў. Іх слава нібыта ня ведала межаў на зямлі і на небе. Другая «эпікграма», «На герб Тэадора Скуміна», адкрывалася тлумачэньнем «незямнога» паходжаньня княжацкага герба. У эпіграме на герб Дарагастайскіх, ва ўступе да яе, Сымон Будны стварыў карціну непаўторнага зьзяньня месяца, з сьвятлом якога ён параўноўваў учынкі сваіх апекуноў. Мялеці Сматрыцкі таксама прыраўноўваў зьзяньне начных зорак да нягаснучай славы князёў Вішнявецкіх і Астроскіх.

Для другога элемэнта «эпіґрам» — зваротаў да памяці продкаў — характэрна тлумачэньне прычын узьнікненьня герба, указаньне часу і абставінаў, пры якіх адбылася знамянальная падзея. Напрыклад, А. Рымша, узнаўляючы гісторыю герба Тэадора Скуміна, падкрэсьліваў: набыцьцё герба — узнагарода за вялікія подзьвігі; яго атрымліваюць толькі тыя, хто, не шкадуючы свайго жыцьця, абараняе Бацькаўшчыну. Так, дзякуючы мужнай барацьбе з «нечестнвымі татарамн», паводле А. Рымшы, набылі фамільны герб слаўныя Сапегі. Думку пратое, што кожны дом можа заслужыць гонар і павагу, атрымаць фамільны герб, разьвіваў у сваіх эпіграмах і М. Сматрыцкі. Услаўляючы герб Вішнявецкіх, паэт зьвяртаў увагу на вялікае мінулае знакамітага роду, славу якога годна прадаўжаюць мужныя нашчадкі. Род князёў Астроскіх, на думку Г. Сматрыцкага, таксама меў дастаткова заслуг, каб атрымаць права на свой фамільны герб — сымбаль знатнасьці. Продкі К. Астроскага, адзначаў паэт у вершах, напісаных да «Бібліі» 1580—1581 гадоў, не шкадавалі свайго здароўя, мужна змагаючыся з ворагамі.

Абавязковы і, бадай, галоўны элемэнт «эпіґрам» на гербы — вытлумачэньне сымбалічнага сэнсу знакаў, «кляйнотаў». Пры раскрыцьці значэньняў геральдычных знакаў паэты кіраваліся ўсьведамленьнем сымбалічнай сувязі паміж знакамі герба і яго ўладальнікам. Паэты ў сваіх эпіграмах імкнуліся, як правіла, правесьці паралель паміж сонечным сьвятлом, зьзяньнем месяца, бляскам зорак і дабрачыннасьцю, якая, нібы сьвятло, сыходзіла ад уладальніка герба. Так, М. Сматрыцкі лічыў: выявы зьзяючых «месяца» і «зорак» на гербах Агінскіх і Валовічаў сымбалізуюць іх слаўныя справы, вядомыя «во всем свете». У «эпіґраме» на герб Агінскіх манах Віталій зьвяртаў увагу на здольнасьць месяца і зорак «просьвещать ночные темности», падкрэсьліваючы талент і адукаванасьць сваіх апекуноў. Для А. Рымшы знакі герба Скумінаў — зорка, разьмешчаная над яркім месяцам у акружэньні хмары, — сымбалізавалі ня толькі славу Скумінаў, але і іх незвычайную шчодрасьць. Невядомы аўтар верша «На герб Агінскіх» («Новы Запавет», 1641) прыйшоў да высновы, што род Агінскіх, падобна «месяцу з звездою», «к небу дорогу ўказывает». Большасьць княжацкіх гербаў мелі прадметы рэлігійнага культу, таму ў эпіграмах вытлумачэньне ўнутранага сэнсу рэлігійных сымбаляў займала істотнае месца, найбольш часта ўвагу прыцягваў «крыж».

Да паэтычных жанраў належалі і вершаваныя звароты да чытача, жыхароў пэўнага гораду, сацыяльнага стану або народа. Пераважна такую форму надаваў сваім вершам Беняш Будны. Так, яго пераклад на польскую мову твора Цыцэрона «Пра старасьць» пачынаўся вершам «Зварот перакладчыка да Сармацыі». У ім паэт, зьвяртаючыся да чытача, даваў абяцаньне накіраваць усю сілу свайго таленту на служэньне Айчыне. У другім творы — «Апафегматы» — Беняш Будны ў звароце да чытача разважаў пра сэнс жыцьця і прызначэньне чалавека. Паэт перакананы, што высакароднасьць, дабрыня і павага адзін да аднаго, нястомная барацьба са злом, сьцьверджаньне ісьціны заслугоўваюць узнагароды і ўсялякіх заахвочваньняў; толькі яны маюць сэнс і права на існаваньне.

Вершаваныя звароты зьмяшчаў у творах і Ян Пратасовіч. Тэксту яго «Ялмужніка» папярэднічаў верш з найменьнем: «Зварот да Чытача», дзе аўтар коратка выкладаў зьмест твора, раскрываў сымбалічную сутнасьць «ялмужны» (міласьці). На яго думку, той, хто падае міласьціну, сам урэшце карыстаецца яе пладамі, бо «ялмужна» ачышчае душу чалавека ад грахоў, пазбаўляе яе тагасьветных пакут. Клапоцячыся пра жабракоў і ўбогіх чалавек знаходзіць шлях да Бога, у яго сэрцы нараджаецца дабро і вялікая любоў, ува ўсіх зямных справах на дапамогу яму прыходзяць Божыя слугі — нябесныя анёлы. Для мастацкага мэтаду Я. Пратасовіча характэрна імкненьне раскрываць у вершаваным прысьвячэньні сэнс усяго твора. З гэтай мэтай ён выкарыстоўваў розныя прыёмы. Адзін з іх — самахарактарыстыка героя. Так пабудаваны твор Я. Пратасовіча «Паранімфус», дзе ў прысьвячэньні герой паведамляў пра свае абавязкі шафэра, якія ён павінен быў выконваць у час вясельля. Многія творы Я. Пратасовіч прысьвячаў канкрэтным гістарычным асобам, пра што і паведамляў у вершаваных прадмовах. Так, у вершы, які папярэднічаў твору «Кантэрфет», гаварылася, што ён напісаны ў гонар князя Аляксандра Палубенскага. Адрасуючы творы знатным людзям, паэт разьлічваў на велікадушнасьць і шчодрасьць мэцэнатаў.

Група панэгірычных твораў XVI—XVIII ст. прадстаўлена вершамі-прывітаньнямі, напісанымі з нагоды вясельляў. Найбольш яркімі прыкладамі твораў гэтага жанру зьяўляюцца ўжо згаданы твор Я. Пратасовіча «Паранімфус» і «Зорнае неба» А. В. Высоцкага. У такіх вершах аўтары жадалі тым, хто бярэ шлюб, шчасьця і дабрабыту, сумленнасьці і ўзаемнай адданасьці, напаміналі пра Божае паходжаньне шлюбу. Тым, хто браў шлюб, раілі пакінуць уцехі маладосьці, накіраваць думкі на клопат пра сям’ю і гаспадарку. У творах, прысьвечаных вясельлям, выявілася барочнае імкненьне да стварэньня нечаканых, часам шматзначных паралеляў і параўнаньняў. Так, Я. Пратасовіч праводзіў паралелі паміж сваімі героямі і падзеямі біблейнай гісторыі. Аўтар «Зорнага неба» прыраўноўваў маладых да нябесных плянэт.

Разнавіднасьцю панэгірычных жанраў зьяўляліся дэклямацыі. Першая вядомая дэклямацыя належала Філафею Ўтчыцкаму. Яна была напісана з нагоды вяртаньня ў Полацк абраза Божай Маці і складаецца з васьмі частак, кожная зь якіх прамаўлялася адным з вучняў брацкай школы ў час тэатралізаванай сустрэчы абраза. У прывітаньнях гучаў напамін пра радасьць жыхароў гораду. Асноўны патас дэклямацыі — выяўленьне радасьці і захапленьня ў прадчуваньні ўсеагульнай Божай ласкі. У сьвядомасьці аўтара вяртаньне абраза ўспрымалася як прыход абаронцы, ратавальніка. Ф. Утчыцкі параўноўваў абраз Божай Маці зь непрыступнай для ворагаў «сьцяною», «вежаю», «крэпасьцю», «зачыненай брамай», «дзьвярыма», «непраходзімай дарогай». Зьвяртаючыся да Багародзіцы, паэт прасіў быць хавальніцай «ад злых ерэтыкоў», абаронцай ад сарацынаў і схізматыкаў. У тым, што абраз Божай Маці перадаваўся Полацку, аўтар бачыў «мудрасьць» і «велічнасьць» уладаў. Заключныя словы дэклямацыі — зварот да маскоўскага цара і яго сям’і, патрыярха, князёў і баяраў.

Берасьцейская унія (1596) выклікала да жыцьця новыя напрамкі ў палемічнай паэзіі. Палемічныя вершы зьмешчаны ў творы «Пытаньні й адказы праваслаўнаму з папежнікам» (1603). Да сёньняшніх дзён дайшлі таксама «Кіева-Міхайлаўскі» і «Загараўскі» зборнікі і асобны рукапісны твор «Скарга жабракоў да Бога». Палемічнымі зьяўляліся некаторыя вершы М. Сматрыцкага, чатырохрадкоўе А. Мужылоўскага, ананімныя «Вершы дададзеныя».

Зьмест барацьбы часоў Рэфармацыі і Контррэфармацыі шмат у чым вызначыў характар палемічнай паэзіі канца XVI—XVII ст. Спрэчкі вакол пытаньняў дагматыкі займалі першараднае месца, таксама канфэсіямі распачалася дыскусія, у цэнтры якой апынуліся надзённыя праблемы: аб моўнай сытуацыі, аб сутнасьці «навукі» і яе грамадзкай значнасьці, аб міжнацыянальных і міжнародных адносінах, сьвецкай і царкоўнай уладзе, а таксама зьвязаныя зь імі маральна-этычныя нормы.

Пазыцыю каталіцкіх дзеячоў выклаў Пётар Скарга ў творы «Берасьцейскі сабор і абарона яго» (Кракаў, 1597). Супраць твораў П. Скаргі і ім падобных скіравана сатырычнае пяро праваслаўных паэтаў-палемістаў. Шмат вершаў антыкаталіцкага і антыўніяцкага зьместу ў «Загараўскім зборніку»; «Аб адступніках ад царквы», «Аб ілжэпастырах», «Аб лацінскай ганарлівасьці», «Хрышчэньне бязь міра ў рымлянаў», «Непакорлівасьць папы Хрысту», «Пыха папская», «Царква заходняя блюзьнерыць», «Аб памылках рымскіх», «Непрыязь лацінская» і інш. У палемічных вершах рэзка крытыкаваліся рымскі папа і каталіцкія іерархі. Праваслаўныя паэты-палемісты называлі каталіцкага ўладыку найвялікшым з грэшнікаў, увасабленьнем д’ябла на зямлі, слугою сатаны, антыхрыстам, што імкнецца да сусьветнай улады, богаадступнікам і ерэтыком, пагражалі яму судным днём і пеклам. Асаблівае абурэньне ў іх выклікалі тыя, хто «здрадзіў» сваёй колішняй веры і перайшоў ва ўніяцтва. Зьвяртаючыся да народа, заклікалі не верыць рымскім настаўнікам і «здраднікам-уніятам».

Разважаючы пра вытокі чалавечага пазнаньня і магчымасьці розуму, праваслаўныя аўтары ў палемічных творах ставілі пытаньне пра памылковую і сапраўдную «мудрасьць». Сваю пазыцыю яны выкладалі ў вострай палеміцы з «вучонасьцю» каталіцкіх іерархаў. «Мудрасьць», якую прапаведвалі лацінскія настаўнікі на іх думку, зьяўлялася хлусьнёю, наскрозь працятая лісьлівасьцю і вядзе толькі да павелічэньня зла, прыўносіць разлад. Толькі тая «мудрасьць» і тыя навукі могуць быць сапраўднымі, што выхоўваюць дабрачыннасьць, выкараняюць зло, абуджаюць у сэрцах людзей любоў і павагу да іншых, пазбаўляюць чалавечы род ад нянавісьці, жорсткасьці і варожасьці. Праваслаўныя паэты-палемісты лічылі, што сапраўдная «мудрасьць» зьмешчаная ў грэка-бізантыйскім (усходнім) вучэньні. Яна зыходзіць ад Бога і выкладзеная ў боганатхнёных славянскіх кнігах, якія ёсьць «сонца душам», «духоўны рай», «разумныя кветкі». Таму, падкрэсьлівалі праваслаўныя аўтары, неабходна вывучаць славянскую навуку, пазьбягаць «прэлесьці лацінскай».

На думку езуіта П. Скаргі права стацца моваю навукі належала толькі лацінскай і царкоўнаславянскай мовам. У адказ на гэтыя словы праваслаўныя палемісты XVI—XVII стагодзьдзяў выступілі супраць усялякага выкарыстаньня славянамі латыні.

Маральна-этычныя аспэкты грамадзка-палітычных і культурных праблем, якія ўздымаліся ў паэтычных творах, знайшлі адлюстраваньне ў творчасьці манаха Віталія. Своеасаблівасьць яго мастацкага мэтаду ў тым, што імкнучыся да філязофскага абгрунтаваньня сваёй пазыцыі і поглядаў, ён даваў азначэньні эстэтычных і маральна-этычных катэгорыяў, такіх, як «прыгажосьць», «каханьне», «сяброўства», «годнасьць», «шчасьце», «шчырасьць» і інш. Публіцыстычная скіраванасьць і эстэтычная завершанасьць вершаў-перакладаў Віталія сьведчаць, што ён быў адным зь лідэраў праваслаўнага лягера ў палемічнай барацьбе.

Прадстаўнікі каталіцтва і праваслаўя нярэдка ядналіся ў барацьбе супраць рэфармацыйнага руху. Антырэфармацыйнымі паводле зьместу зьяўляліся многія вершы з «Кіева-Міхайлаўскага зборніка»: «На арыянаў», «Здрада ерэтыкам», «Аб ілжэпрароках», «На новаверцаў», «Дзёрзкасьць злое ерасі». У вершах праваслаўны аўтар (або аўтары), адзначаючы ідэйную сувязь «адступнікаў» з старыжытнымі «ерэтыкамі», востра крытыкавалі вучэньне рэфарматараў, прапанаваную імі пабудову царквы, адносіны да царкоўных абрадаў.

Да літаратурных помнікаў, створаных прыхільнікамі каталіцтва і накіраваных супраць дзеячаў рэфармацыйнага руху, належыць ананімнае «Прывітаньне на прыезд Н. Лютэрмахра». Напісанае лацінкай, макаранічнай беларуска-польскай мовай, «Прывітаньне» — адзін з узораў палітычнай сатыры. На тытульным аркушы паведамлялася, што яно выдадзена ў «Вітэмбергу», хаця на самай справе было надрукавана ў Вільні ў 1642, а аўтарам яго быў невядомы паэт-езуіт, які выступаў ад імя Санькі Налівайкі. Вершаванае «Прывітаньне» накіраванае супраць лютэранскага пастара, які прыехаў у Вільню. Герой «Прывітаньня» — селянін, нібыта праваслаўнага веравызнаньня. Нэгатыўныя адносіны да пратэстанцкага настаўніка суправаджаліся пагрозамі і абразамі: «сукін род», «лысы бес» і г. д. Сярод улюбёных прыёмаў аўтара — каламбуры і гупьня словаў. Арыгінальна і ўдала ён абыграў слова «магіла» і прозьвішча вядомага кіеўскага мітрапаліта Пятра Магілы.

Уніяцкая палемічная паэзія мела філязофска-тэалягічны ўхіл. Яркі яе прадстаўнік — Кірыла Транквіліён-Стаўравецкі. Яго трактаты «Люстра багаслоўя» і «Эвангельле павучальнае» (1618) уключалі шмат паэтычных тэкстаў, а «Перла шматкаштоўнае» было амаль напалову напісанае вершамі. Аўтар імкнуўся данесьці ў даходлівай форме вучэньне пра Бога і сусьвет. Ён выклаў «у мэтрах» вучэньне аб Тройцы, анёлах, растлумачыў радкі малітвы «Ойча наш», перадаў вершамі адносіны да сьвятых апосталаў, мучанікаў за веру, тэолягаў мінулага і манахаў. У склад «Перла шматкаштоўнага» ўвайшоў цыкл вершаў, напісаных з нагоды найважнейшых падзей у жыцьці хрысьціян. Ён не цытуе ідэйных праціўнікаў, а займаецца толькі падборам аргумэнтаў на карысьць сваіх тлумачэньняў філязофска-багаслоўскіх тэзісаў. Да ўніяцкіх паэтаў належаў таксама Якуб Пшаніца, аўтар палемічных вершаў, накіраваных супраць С. Зізанія.

Да палемічнай паэзіі набліжаецца твор «Гутарка ў Маскве» (1601), напісаны, напэўна, сакратаром велікакняжацкай Дзяржаўнай канцылярыі Г. Пельгрымоўскім.

На скрыжаваньні вусна-паэтычнай творчасьці і кніжных традыцый у паэзіі XVI—XVII стагодзьдзяў узьніклі ляманты, або галашэньні. Найбольш вядомыя помнікі гэтага жанру — «Лямант на сьмерць Лявона Карповіча» (1620) М. Сматрыцкага, «Рэха жалю на сьмерць Ёсіфа Бабрыковіча» (Еўе, 1635) С. Косава, паэтычныя плачы братоў Баніфацыя і Казіміра Пацаў «Вобраз жанчыны» (1642), Міхала і Стафана Друцкіх-Горскіх «Галашэньне сыноў» (1642).

Услаўляючы Творцу, паведамляючы пра богаўгодныя справы нябожчыка, можна было, на думку хрысьціянскіх кніжнікаў, здабыць вечнае жыцьцё; аўтары плачаў падпарадкоўвалі гэтаму свой арсэнал сродкаў мастацкага абагульненьня. Творы таксама былі зьвязаныя зь дзяржаўна-палітычнай барацьбой, філязофскімі, сацыяльнымі, этычнымі праблемамі.

У літаратурным плачы, як правіла, прысутнічалі тры героі: нябожчык і асоба, якая ўслаўляе дабрачыннасьць памерлага, а таксама блізкі, родны чалавек нябожчыка. Аўтар выступаў у ролі героя, які смуткуе, і адначасова зьяўляўся суцяшальнікам. Дзякуючы гэтаму дасягалася зьліцьцё ў адзіную мастацкую тканку лірычнага і драматычнага пачаткаў, а частыя і шматлікія пытаньні і воклічы стваралі ўражаньне непадробнага смутку і жалобы. Галоўнае месца займалі матывы «жыцьця» і «сьмерці». Чалавечае жыцьцё паказвалася ў адпаведнасьці з уяўленьнем пра часовасьць, тленнасьць, нікчэмнасьць усяго існага. Пры апісаньні чалавечага цела аўтары ўжывалі адмоўныя фарбы. Пагарджаньне цялесным, аскетызм на думку аўтараў плачаў, зьяўлялася ідэалам жыцьця. Аўтары «Рэха жалю» сьцьвярджалі: нараджэньне і сьмерць — натуральны стан прыроды; імкненьне пазьбегнуць устаноўленага парадку — бяссэнснае, як немагчыма перашкодзіць усходу і захаду сонца, так нельга і прадухіліць прыход сьмерці.

Цэнтральнае месца ў літаратурных плачах займала тэма ідэальнага чалавека. Сьцьверджаньне пэўнага ідэалу ажыцьцяўлялася пры дапамозе шматлікіх сродкаў і ў розных кірунках. Часьцей за ўсё выкарыстоўваўся прыём услаўленьня аўтарам асабістых добрых якасьцей героя. Часта герой ператвараўся ў сааўтара і разважаў пра каштоўнасьці жыцьця. Пераважнае месца займаў аналіз этычных праблем.

Так, надзяляючы Л. Карповіча рысамі ідэальнага чалавека, аўтар «Ляманту…» паўтараў, што ў жыцьці неабходна прытрымлівацца веры, праўды, набожнасьці, сьвятасьці, пазьбягаць цялесных грахоў, хвароб, абжорства, «азябласьці» душы, «нядбальства». Імкненьне стварыць вобраз станоўчага героя было характэрна і для аўтараў іншых літаратурных плачаў. Казімер і Баніфацы Пацы ў творы на сьмерць Зоф’і Зяновічаўны-Слушчынай услаўлялі добрыя якасьці гераіні, якая мела неардынарны розум, клапацілася пра бедных, дапамагала мужу, была вельмі набожнай; адметная рыса характарыстыкі асобы гераіні — вядомасьць яе імя ў Эўропе.

Ідэйна-мастацкая асаблівасьць літаратурных плачаў — іх сувязь з народнымі галашэньнямі. Зварот да сіл прыроды: сонца, ветру, зямлі, нябёсаў, уласьцівы фальклёру, выкарыстоўваўся і ў літаратурных плачах. Як і ў народных галашэньнях, пэрсанажы толькі прамаўляюць маналёгі. Шматразовыя паўторы, прасякнутыя вусна-паэтычнай стыхіяй, і адначасовае выяўленьне аўтарскіх адносін да розных зьяваў садзейнічалі стварэньню шматплянавых, выразных карцін, якія выклікалі ў чытача і слухача абвостранае, экзальтаванае ўспрыманьне тэксту.

Для доказу, пацьверджаньня думак мелі месца спасылкі на Біблію, царкоўнае паданьне і выказваньні вядомых дзяржаўных дзеячаў. У аргумэнтаваньні аўтары, як правіла, кіраваліся прынцыпам: чым больш старажытнае — тым больш аўтарытэтнае і пераканаўчае; яны зьвярталіся і да рымскай, і агульнаславянскай міталёгіі.

Адметная рыса літаратурных плачаў — апісаньне псыхалягічнага стану героеў. Унутраныя перажываньні, духоўны дыскамфорт, пакуты сумленьня сталі аб’ектам пільнай увагі. Шматкроць сустракаюцца ўласьцівыя літаратуры барока апісаньні «цяжкіх стогнаў», «сардэчных боляў», пакут і гора, якія суправаджаліся рыданьнямі «асірацелых». Літаратурныя плачы мелі своеасаблівую лексіку. Часта ў іх ужываліся словы «трывога», «журбота», «сьлёзы», «уздыханьне», «плач», «страта», «боль», «жаль», «смутак», «сьмерць», «гора», «стагнаньне» й інш.

Паэты, імкнучыся дасягнуць максымальнага ўзьдзеяньня на чытача, выкарыстоўвалі сымболіка-метафарычныя сродкі. Сымбалічным сэнсам напаўняліся такія паняцьці, як «чаша», «дрэва», «мутная вада», «каса», «меч», «трубы», «карабель», «корань», «вуж», «голуб» і інш. Метафары выкарыстоўваліся пераважна для характарыстыкі герояў. Характарызуючы Карповіча, аўтар славутага «Ляманту…» называў яго «бацькам стада», «сынам царквы», «маткаю сірот і ўдоў упалых», «братам вялікіх і малых», «усіх вочы», «рукі», «жродла», «рака даброці», «нядошлае бяздоньне». Вялікае значэньне ў плачах надавалася параўнаньням, часта складаным і шматплянавым. З мэтай дасягненьня мастацкай выразнасьці, даступнасьці выкладаньня нярэдка ўжываліся народныя прыказкі і прымаўкі: «сьмерць у зубы не глядзіць», «з друга вораг, з брата воўк».

Тытульны аркуш першага выданьня «Песьні пра зубра» Міколы Гусоўскага. Кракаў, 1523

Пра новы крок у разьвіцьці паэзіі Беларусі сьведчыла зьяўленьне на пачатку XVI стагодзьдзя лацінамоўных паэм Яна Вісьліцкага «Пруская вайна» (1516) і Міколы Гусоўскага «Песьня пра зубра» (1523), а ў канцы XVI — першай палове XVII стагодзьдзя шырокіх вершаваных, эпічных твораў: гісторыка-мэмуарных, рыцарскіх паэмаў — Андрэя Рымшы «Дзесяцігадовая аповесьць пра вайсковыя справы Крыштофа Радзівіла» (1585) і Яна Радвана «Радзівіліяда» (Вільня, 1588). У мастацка-выяўленчым пляне яны сталі новай зьявай у беларускай літаратуры, што паступова вызвалялася ад схематызму і спрошчанасьці адлюстраваньня падзей. Майстры слова выявілі тэндэнцыю звароту літаратуры да рэальных, абумоўленых жыцьцёвай сытуацыяй падзей. Яны зьвярнуліся да новых тэмаў, ваеннай і палітычнай гісторыі, загаварылі пра складаныя грамадзкія працэсы, вострыя міжнародныя і сацыяльныя дачыненьні. Праява новай практыкі мастацкага асэнсаваньня рэчаіснасьці ў паэмах А. Рымшы і Я. Радвана — рэалізацыя творчай канцэпцыі матываванасьці ўчынкаў герояў рэаліямі жыцьця, канкрэтна-гістарычнымі падзеямі. Праўда, майстры слова пры абмалёўцы пэрсанажаў яшчэ не ставілі за мэту стварэньне псыхалягічных партрэтаў, што ўласьціва літаратуры Новага часу. Вонкавы сьвет не праходзіць праз суб’ектыўнае ўспрыманьне герояў, яны ня ведаюць згрызотаў сумленьня, не вагаюцца ў выбары шляхоў і сродкаў, усю сваю энэргію, як правіла, скіроўваюць на дасягненьне пастаўленых мэтаў.

У XVII стагодзьдзі паэзія ўзбагацілася філязофска-публіцыстычным жанрам, узорам якога зьяўлялася паэма магілёўскага паэта Тамаша Яўлевіча «Лябірынт, або Заблытаная дарога» (1625). Твор унікальны сваім зьместам помнік, у ім, бадай, упершыню ў беларускай літаратуры ў паэтычнай форме прагучаў узьнёслы гімн навуцы, адукацыі, асьвеце, мудрасьці.

Да ліку паэтычных рарытэтаў належаць два вершаваныя творы Г. Пельгрымоўскага: «Пасольства да вялікага князя маскоўскага» (1603) і «Пасольства да Жыгімонта III Вазы ад вялікага гаспадара Барыса Фёдаравіча Гадунова» (1603). Аўтар зьдзейсьніў творчы экспэрымэнт, спалучыўшы ў адным мастацкім дыскурсе эпас і драму. Драматургічныя дыялёгі гарманічна перамяжоўваліся з эпічнымі апісаньнямі, вершаваныя аповедамі, аналітычнымі развагамі.

У старажытны пэрыяд разьвіцьця беларускага прыгожага пісьменства зарадзілася плынь нацыянальнай патрыятычнай паэзіі, да якой належыць верш Яна Казіміра Пашкевіча «Польшча квітнее лацінай». Паэт стварыў сапраўдны гімн роднай мове. Я. К. Пашкевіч у патрыятычным вершы адстойваў права беларускай мовы на існаваньне і падкрэсьліваў яе значэньне ў жыцьці ўсяго Вялікага Княства Літоўскага. У творы Я. К. Пашкевіча прагучала ідэя пра тое, што народ жыве да таго часу, пакуль жыве яго мова.

Публіцыстыка

Старажытнабеларуская мастацкая публіцыстыка дзялілася на сьвецкую і рэлігійную, уключала палемічныя трактаты, прамовы, вітаньні, сатырычна-парадыйныя творы, эпісталы, прадмовы і пасьляслоўі, прысьвячэньні, словы, катэхізісы, казаньні.

Аснову складалі палемічныя творы, яны акрэсьліваліся як «адказы», «аспрэчаньні», «абароны», «абвінавачаньні», «выкрыцьці», «спрэчкі», «водпісы» і інш. У канцы XVI—XVII ст. для абазначэньня сэмантычных дамінант і жанравых формаў пачалі ўжывацца грэцкія і лацінскія тэрміны, што выносіліся на тытулы твораў: «апокрысіс», «антырызіс», «антыдотум», «апалёгія» і г. д.

Першым палемічным трактатам у старажытнабеларускай літаратуры можна лічыць твор мітрапаліта Георгія «Спрэчка з лацінай: 27 абвінавачаньняў» (XII стагодзьдзе). Палемічнае гучаньне маюць словы Кірылы Тураўскага «Указаньне, адкуль сярод людзей жыцьцё без жаніцьбы» і «Слова пра кніжнае шанаваньне», а таксама «Прыпавесьць пра чалавечую душу і цела, або Пра Сьляпога і Кульгавага», скіраваная супраць эпіскапа Фэадорца.

«Пасланьне дэ прэсьбітэра Фамы» Клімента Смаляціча (XII стагодзьдзе) уяўляе сабой палемічны адказ апаненту. Да жанру выкрыцьця належыць трактат мітрапаліта Кіпрыяна «Пасланьне да ігуменаў Сергія і Фэадора з выкрыцьцём беспадстаўных дамаганьняў Маскоўскай мітраполіі архімандрытам Міцяем». Традыцыі палемічнага жанру прадоўжыў Рыгор Цамблак, аўтар «Слова, якую веру трымаюць немцы».

У пачатку 1560-х г., як водгук на падрыхтоўку уніі Вялікага Княства Літоўскага і Польшчы ўзьнікла палітычная літаратура, узорам якой ёсьць трактат А. Ротундуса (Л. Мялешкі) «Размова Паляка зь Літвінам» (1562). У жанры палітыка-палемічнага трактата напісана «Паведамленьне добрасумленнага Літвіна братам сваім, народу літоўскаму» К. Валадкевіча (1592), а таксама асобныя ананімныя творы.

Росквіту палемічная літаратура дасягнула ў другой палове XVI ст., з пашырэньнем рэфармацыйнага руху. Ананімнае «Сьпісаньне супраць лютэраў» (сяр. XVI ст.) належыць да найбольш раньніх выступленьняў праваслаўных пісьменьнікаў супраць пратэстанцтва. Пры канцы 1560-х г. узьнікла палеміка паміж князем Мікалаем Радзівілам Чорным і папскім нунцыем Алоізам Ліпаманам, пазьней апублікаваная пад тытулам «Два лісты» (1599). Значныя палемічныя творы належаць пяру Сымона Буднага: «Кароткі доказ таго, што Хрыстос не зьяўляецца такім жа Богам, як Бог Айцец» (1574), «Аб асноўных артыкулах Хрысьціянскай веры» (1576), «Абарона ўрада» (1583) і інш. Помнікам гэтага жанру зьяўляецца памфлет віцебскага прапаведніка Кузьмы (Андрэя) Каладынскага «Ліст Полаўца Івана Сьмеры да вялікага князя Ўладзімера» (пасьля 1560), дзе крытыкуецца рэлігійная дактрына праваслаўя і каталіцтва.

А. Волян, падчас дыскусій зь езуітамі, апублікаваў каля 25 палемічна-публіцыстычных твораў, сярод якіх — «Абарона сапраўднага царкоўнага вучэньня» (1579), «Абвяржэньне ідалапаклоньнікаў, віленскіх прыхільнікаў Лаёлы» (1593), «Некалькі пасланьняў супраць прыхільнікаў Сарніцкага» (1592) і інш. На выступы пратэстанцкага пісьменьніка адказалі каталіцкія аўтары: М. Ляшч («Вячэра эвангелікаў», 1594; «Юдыцыюм, або Асуджэньне», 1594) і М. Сьміглецкі творам «Пра спрадвечную боскасьць Хрыста» (1595). 3 палемічным творам «Пра абразы і рэліквіі», накіраваным супраць пратэстантаў, выступіў праваслаўны пісьменьнік Ф. Баравік. Вядомыя таксама некалькі ананімных антыпратэстанцкіх твораў: «Аб абразах і крыжу» (1602), «Пра Тройцу» (1602), «Супраць аповесьці цяперашніх ерэтыкоў», аўтарства якіх належала праваслаўным пісьменьнікам.

«Сьціслы адказ» Феадула і «Зачапка» Крыштофа Русіна — творы праваслаўных пісьменьнікаў, скіраваныя супраць каталіцкіх аўтараў, у прыватнасьці П. Скаргі. Асаблівае месца ў палемічнай літаратуры займае твор «Супраць жыдоў і лацінянаў» (1580), у якім праваслаўны аўтар вядзе, побач з антыкаталіцкай, антыюдэйскую дыскусію.

Пасьля зьяўленьня ў 1595 «Катэхізіса» Стафана Зізанія супраць яго былі апублікаваныя творы Шчаснага Жаброўскага «Кукаль, які расьсявае Стафан Зізані ў праваслаўных цэрквах Вільні» (1595) і Якуба Пшаніцы «Плевы ерэтыка Стафана Зізанія» (1596).

Новы этап у разьвіцьці палемічнага жанру быў зьвязаны з падрыхтоўкай і падпісаньнем Берасьцейскай царкоўнай уніі (1596). У абарону Берасьцейскага Сабора і Уніі напісаны твры П. Скаргі «Апісаньне і абарона Сабора рускага Берасьцейскага» (1597), I. Пацея «Адказ на Ліст Клірыка Астроскага» (каля 1598), «Ліст да князя Канстанціна Астроскага» (1598), «Антырызіс» (1600), «Адказ на Ліст Мялета, александрыйскага патрыярха» (1601), I. Марахоўскага «Парыгорыя», П. Федаровіча «Абарона Фларэнційскага Сабора» (1603), Л. Крэўзы «Абарона царкоўнай еднасьці» (1617).

Да найбольш значных палемічных антыўніяцкіх трактатаў належаць: «Апокрысіс» (1597) Хрыстафора Філалета, ананімныя «Сказ супраць Уніі» (1597) і «Эктэзіс» (1597). Супраць Уніі было скіравана сатырычнае пяро Клірыка Астроскага, аўтара двух палемічных лістоў да I. Пацея, а таксама ананімныя «Гісторыя пра разбойніцкі Фэрарскі, або Флярэнтыйскі Сынод» (1598) і «Перасьцярога» (каля 1600—05). М. Сматрыцкі ў гэты пэрыяд напісаў у абарону Праваслаўя два багаслоўскія трактаты «Антыграфі» (1608) і «Трэнас» (1610).

Уклад у разьвіцьцё палемічнага жанру ў канцы XVI — пачатку XVII ст. ўнесьлі: Андрэй Мужылоўскі («Адказ на Ліст віленскіх уніятаў», 1616) і 3. Капысьценскі («Палінодыя», 1619—20).

Хвалю палемічных твораў спарадзілі падзеі 1620 року, калі ерусалімскі патрыярх Тэафан узнавіў Кіеўскую праваслаўную мітраполію і без манархавага дазволу і прызначыў праваслаўным мітрапалітам Іова Барэцкага.

Палеміку распачаў М. Сматрыцкі. У красавіку 1621 ён апублікаваў «Вэрыфікацыю нявіннасьці». У адказ уніяцкі мітрапаліт Я. Руцкі выступіў з трактатам «Падвойная віна» (1621). М. Сматрыцкі неадкладна надрукаваў «Абарону Верыфікацыі» (1621). У тым жа годзе Я. Руцкі адгукнуўся «Экзамэнам Абароны». М. Сматрыцкі адказаў «Апендыксам на Экзамэн Абароны Верыфікацыі» (1622). Да палемікі далучыліся дзяржаўныя дзеячы ВКЛ — Я. Скумін-Тышкевіч, М. Трызна, А. Храптовіч, Ю. Мялешка. У 1621 пад іх аўтарствам зьявіўся «Ліст да законьнікаў манастыра Сьвятога Духа», скіраваны супраць палемічных трактатаў М. Сматрыцкага. У 1622 адбылася літаратурная дуэль паміж М. Сматрыцкім і ўніяцкім пісьменьнікам А. Сялявам.

Уніяцкі царкоўны дзеяч Я. Кунцэвіч меркаваў, што з часам удасца далучыць праваслаўных да ўніяцтва. Гэта відаць у яго палемічных лістах да Л. Сапегі (1621) і да Я. Руцкага, дзе аўтар прапаноўваў жорсткую лінію паводзінаў у дачыненьні да «схізматыкаў». Канцлер Л. Сапега выступіў за мякчэйшае і памяркоўнае стаўленьне да праваслаўных, гэта выявіліся ў «Лісьце да Я. Руцкага», «Адозьве з нагоды непадпарадкаваньня магілеўцаў уніяцкаму арцыбіскупу А. Сяляву» (1621), «Адказе на ліст І. Кунцэвіча» (1622).

Апошняе слова ў дыскусіях, што доўжыліся каля трох гадоў, сказаў М. Сматрыцкі. У сьнежні 1622 ён апублікаваў «Юстыфікацыю нявіннасьці», адрасаваную непасрэдна Жыгімонту Вазу, а ў 1623 «Суплікацыю» — ліст да сэнатараў і дэпутатаў Сойма.

Палемічныя творы ўзьнікалі ў час дыскусій вакол праекту «новай уніі» ў другой палове 1620-х гадоў. Мялеці Сматрыцкі піша «Апалёгію» (1628), «Апалею апалёгіі» (1628), «Пратэстацыю» (1628) і «Парэнэзіс» (1629). У 1628 Тодар Ліцыній Намыслоўскі выдае «Коўзкі пляц». А. Мужылоўскі, колішні паплечнік М. Сматрыцкага, выступіў супраць яго з «Антыдотумам» (1629), абрынуў шквал абвінавачаньняў і паклёпаў. На гэта М. Сматрыцкі адказаў «Экзетэзісам» (1629). Да дыскусіі далучыўся А. Дзіпліц, які надрукаваў «Антапалёгію» (1632) і ананімны аўтар, што падрыхтаваў памфлет «Тропар і кандак».

У канцы 1632 уніяты апублікавалі ананімны твор «Правы і прывілеі», а ў 1633 — «Сьвятую еднасьць Усходняй і Заходняй Цэркваў». Праваслаўныя адказалі на іх трактатам «Рым, або Рымская сталіца…». У 1634 абаронца уніі К. Скупенскі выступіў з творам «Русін, або Рэляцыя размовы двух русінаў».

Шэраг палемічных трактатаў быў напісаны ў 1640-х. Сярод аўтараў: Тодар Скуміновіч, Іван Крэчмер, Пахом Война-Аранскі, Ян Дубовіч. Уклад у разьвіцьцё палемічнай літаратуры ўнёс Касіян Саковіч, асаблівае месца належыць яго «Перспэктыве» (1642), супраць якой выступіў Пётар Магіла з творам «Літас» (1644). К. Саковіч адказаў на крытыку творам «Кайло, або Молат на крушэньне камянёў схізмы» (1646).

У другой палове XVII—XVIII стагодзьдзяў традыцыі палемічнага жанру працягвалі: Тэафіл Рутка, Павел Бойм, Кіпрыян Жахоўскі, Іван Кулеша. Сярод праваслаўных пісьменьнікаў-палемістаў вылучаліся Янікі Галятоўскі, Лазар Барановіч, Інакенці Гізель, Варлам Ясінскі.

Да найбольш старажытных, устойлівых жанравых формаў рэлігійнай публіцыстыкі належалі ўрачыстыя словы і казаньні, што прамаўляліся ў дні царкоўных сьвятаў. Першыя арыгінальныя ўрачыстыя казаньні на Беларусі зьявіліся ў XII стагодзьдзі. Папулярнасьцю на працягу XII—XVII ст. карысталіся казаньні велікоднага цыкла Кірылы Тураўскага, у якіх былі акрэсьленыя каноны, творчыя прынцыпы і паэтыка гэтага літаратурнага жанру.

Наступны этап разьвіцьця жанру ўрачыстых казаньняў лучыцца зь імем Рыгора Цамблака, у беларускі пэрыяд (1414—1419) ён напісаў шэсьць урачыстых пропаведзей. Майстрам прапаведніцкага жанру быў Лявонцій Карповіч, які пры жыцьці апублікаваў "Казанье двое: одно «На Преображеніе Господа Бога и Спаса нашего Ісуса Христа» і «На Успеніе пречистое и преблагословенное владычицы нашое Богородицы присно Девы Маріи, которое мел отец Леонтій Карпович, архимандрит монастыра общежителнаго братского Виленского церкви Сошествія Святаго и Животворящаго Духа, в года 1615, месяца августа» (1615). Да жанру ўрачыстай пропаведзі зьвяртаўся ўніяцкі мітрапаліт Іпацій Пацей, які падрыхтаваў для друку зборнік казаньняў на старабеларускай мове, але, з розных прычын, яны былі апублікаваныя толькі на пачатку XVIII ст. у перакладзе на польскую. У рукапісным выглядзе захаваўся зборнік урачыстых казаньняў І. Кунцэвіча. Напісаныя на старабеларускай мове, яны адрозьніваюцца філязофскай заглыбленасьцю. Папулярнасьцю карысталіся творы прапаведніцкага жанру К. Транквіліёна-Стаўравецкага. Пісьменьнік выдаў іх асобнай кнігай пад тытулам: «Эвангельле павучальнае». Некалькі дзясяткаў казаньняў склалі аснову другой кнігі I. Галятоўскага «Ключ разуменьня». Захавалася таксама шмат рэлігійных урачыстых казаньняў невядомага аўтарства, напр. ананімны пратэстанцкі зборнік, два ўніяцкія зборнікі.

Выбар тэм казаньняў зазвычай адпавядаў царкоўнаму календару: казаньне раскрывала сутнасьць эвангелічнай падзеі або істотны фрагмэнт хрысьціянскай навукі. Казаньні пісаліся ў гонар хрысьціянскіх сьвятых і прамаўляліся ў дні іх памяці. Існаваў пэўны расклад пропаведзей на год, у казаньні дамінаваў пэўны біблейна-эвангелічны матыў. Урачыстыя казаньні мелі, як правіла, устойліваю кампазыцыю: спачатку пераказваўся зьмест біблейна-эвангелічнай падзеі, затым вытлумачваўся яе сымбалічна-містычны сэнс, і ў заключэньні зьмяшчаліся дыдактычныя парады, раскрывалася значэньне падзеі для выратаваньня душы чалавека. Казаньні розных аўтараў адрозьніваліся стылёва, адны зь іх мелі рацыянальнае, лягічна выверанае кампанаваньне, у іншых дамінаваў эмацыйна-пачуцьцёвы, экспрэсіўны пачатак.

Існаваў жанр прамоў на сойме. Яны распаўсюджваліся ў пісьмовым і друкаваным выглядзе, перавыдаваліся асобнымі брашурамі і ў зборніках. Паводле зьместу яны падзяляліся на прывітальныя словы, падзякі, віншаваньні, абвінавачаньні, абароны, словы ў адказ, пратэсты, скаргі, разьвітальныя словы. Творы гэтага жанру належаць Я. Хадкевічу, А. Валовічу, Л. Сапегу («Слова да Жыгімонта III пры ахвяраваньні друкаванага Статута Вялікага Княства Літоўскага»), А. Філіповічу (тры суплікі), С. Пацу («Вітаньне караля ад імя пасольскай палаты праз рэфэрындарыя Вялікага Княства Літоўскага, маршалка пасольскага, а потым падканцлера», 1630), Я. Крышпіну («Прывітальнае слова польнага літоўскага пісара ад імя пасольскай палаты на Гарадзенскім сойме 1693 г.»), Я. Дольскаму («Падзяка падчашага Вялікага Княства Літоўскага за нададзеную годнасьць», 1685), Я. Радзівілу («Прамова пры вяртаньні пячаткі і булавы Вялікага Княства Літоўскага», 1681), Ф. Сапегу («Прывітальнае слова канюшага Вялікага Княства Літоўскага да караля Яна III», 1678), Я. Копецу («Падзяка ваяводы полацкага за троцкую кашталянію каралю Міхаілу», 1669), В. Кірдзелю («Разьвітаньне гарадзенскага пісара, маршалка пасольскага, па сарваным сойме», 1639). Часта соймавыя прамовы мелі калектыўнае аўтарства, што адлюстроўвала пазыцыю дэпутацкіх груп.

Жанрава адметныя прамовы дыпляматаў, кіраўнікоў вялікіх пасольстваў у час аўдыенцый і міждзяржаўных перагавораў. Узор гэтага жанру — прамовы Льва Сапегі ў Маскве.

Тытульная старонка «Катэхізіса» Сымона Буднага. Нясьвіж, 1562

Эфэктыўнай формай пашырэньня хрысьціянства лічылася публіцыстыка катэхізічнага, або дыялёгавага тыпу. За стварэньне катэхізісаў і дыдаскалій браліся лідэры канфэсійных супольнасьцей, вядомыя тэолягі, майстры слова. Адзін з найбольш значных помнікаў належыць пяру Сымона Буднага: «Катихисіс, то есть Наука стародавная хрістіаньская от Светого Писма для простых людей языка руского въ пытаніях и отказех събрана» (Нясьвіж, 1562). У жанры катэхізіса спрабавалі сілы: С. Зак «Рэгулы» (1559), Васіль Цяпінскі «Катехисис, або Сума науки детей въ Христе Исусе» (каля 1576), Пётра Канізі «Катехизм» (1585), Стафан Зізані «Изложение о Православной вере» (1600), Лявонці Зізані «Катехизіс, албо вызнаніе веры святое, соборное, апостольское Въсходнее церкви» (1600), Ясафат Кунцэвіч «Катехизм од слуги Божого Ясафата сочетанный», Мялеці Сматрыцкі «Катэхізіс» (каля 1628), С. Косаў «Дідаскаліа, альбо Наука», Л. Кішка «Собраніе припадков краткое и духовным особам потребное» (1722). Шэраг катэхізісаў, якія дайшлі да нас, ананімныя, напр. «Наука яко верити мает каждый» (1627); да іх прымыкае ананімны твор «Пытаньні й адказы праваслаўнаму з папежнікам» (1603).

Папулярнасьць катэхізічных твораў была шырокай. Дыялёгавая форма, з элемэнтамі спрошчанасьці, дазваляла данесьці аўтарскую думку ў выглядзе рэцэпта, дыдактычнай сэнтэнцыі або маральнай рэкамэндацыі. Пісьменьнік выказаў парады, прапаноўваў шляхі ўдасканаленьня асобы, суполкі, грамадзтва. У адных творах дамінавала аўтарская індывідуальнасьць, у іншых выяўлялася пазыцыя канфэсійнага кангламерата. Адрасаваліся катэхізісы і дыдаскаліі найчасьцей усім вернікам, зрэдку толькі сьвятарам, асобныя — дзеткам, што пазначалася на тытулах або агаворвалася ў прадмовах. Паасобныя катэхізісы, напр. «Катэхізіс» І. Кунцэвіча, ня мелі падзеленасьці на разьдзелы, аднак унутрана яны структуяваныя паводле традыцыйнай схемы.

Старажытнабеларускія публіцыстычна-аналітычныя трактаты падзяляліся на філязофскія, багаслоўскія, натурфілязофскія, сацыяльна-этычныя. Яны ствараліся з мэтай абгрунтаваньня пэўнага вучэньня або як альтэрнатыва іншым дактрынам і канцэпцыям. Аўтары часта самі вызначалі іх жанравую прыналежнасьць, напр. «навука», «вучэньне», «гутарка», «разважаньне», «тэзісы», «філязофія». Да гэтага жанру належалі творы: П. Гоняда «Дасканалае і правільнае вучэньне аб выключным першынстве Хрысьціянскай Царквы» (1570), «Аб хрысьціянскім Хрышчэньні» (1570), «Пра Сына Божага» (1570), «Аб Трох» (1570); С. Буднага «Вызнаньне аб урадзе і ўрадоўцах» (1583); В. Сураскага-Малюшыцкага «Пра адзіную веру» (1588); М. Сьміглецкага «Пра спрадвечнасьць божую Сына Божага» (1595), I. Пацея «Унія» (1595) і «Гармонія» (1608); Я. Руцкага «Тэзісы» (1608); В. Салінарыюса «Цэнзура» (1616); М. Сматрыцкага «Аб шасьці адрозьненьнях у вучэньні Ўсходняй і Заходняй цэркваў»; К. Транквіліёна-Стаўравецкага «Люстра багаслоўя» (1646) і «Праўдзівая навука аб Прасьвятой Тройцы і адзінага Бога» (1646). Да гэтага тыпу дыскурсаў належаць навукова-аналітычныя трактаты А. Алізароўскага «Пра палітычную супольнасьць людзей» (1651), Т. Скуміновіча «Філязофія рацыянальная, натуральная і маральная» (1675), працы П. Раізія, П. Шчэрбіца, Б. Граіцкага.

Атрымала пашырэньне эпісталярная публіцыстыка. Яе прыкладамі зьяўляюцца лісты Ф. Кміты-Чарнобыльскага («Ліст да Астафея Валовіча», 1574), Л. Сапегі («Ліст да ўніяцкага мітрапаліта Я. Руцкага», 1621; «Адказ на Ліст Я. Кунцэвіча», 1622), Я. Руцкага («Ліст да кардынала Бандыні», 1624), І. Кунцэвіча («Ліст да канцлера Льва Сапегі», 1621), М. Сматрыцкага («Ліст да айца Кірылы, канстантынопальскага патрыярха», 1627; «Ліст да кіеўскага мітрапаліта Язэпа Руцкага», 1628) і інш.

Адметнай формай сталі творы г.зв. прадмоўна-пасьляслоўнага комплексу. Самастойнымі жанравымі адзінкамі можна лічыць прадмовы, прысьвячэньні і пасьляслоўі, зьмешчаныя ў выданьнях да перакладаў твораў сьвятых айцоў і біблейных тэкстаў. Прадмовы і пасьляслоўі да арыгінальных твораў старабеларускіх пісьменьнікаў зьяўляліся арганічнай часткай, ідэйна-зьместавымі і кампазыцыйна неад’емнымі капанентамі гэтых твораў. Часам, аднак, звароты да чытачоў і падзякі мэцэнатам не вылучаліся як самастойныя жанравыя адзінкі, а ўключаліся ў склад агульнай прадмовы ці пасьляслоўя.

Прадмовы і пасьляслоўі ўтрымлівалі ўжо зборнікі перакладаў XII—XV ст. Майстрам такіх твораў быў Францішак Скарына, аўтар 22 прадмоў, 25 уступных «сказаньняў» і звыш 60 пасьляслоўяў. С. Буднаму належаць прадмова да выданьня апокрыфаў і Новага Запавета (1570), «Прадмова да чытача» у Бібліі (1572), «Прысьвячэньне Яну Кішку» і «Прадмова да чытача» ў выданьні Бібліі (1574), «Прадмова да чытача», зьмешчаная ў выданьні перакладу кнігі А.-Ф. Маджэўскага «Аб выпраўленьні дзяржавы» (1577), «Прадмова да ласкавага чытача», зьмешчаная ў зборніку «Аб сьвецкай уладзе» (1583). Захавалася «Прысьвячэньне пану Мікалаю Радзівілу» (1572), напісанае братамі Кавячынскімі. А. Волян напісаў «Прысьвячэньне пану Мікалаю Аляхновічу Монвіду-Дарагастайскаму, старасту ваўкавыскаму і лепельскаму» у выданьні кнігі А.-Ф. Маджэўскага «Аб выпраўленьні дзяржавы» (1577). «Прадмова» В. Цяпінскага да яго перакладу Бібліі справядліва лічыцца шэдэўрам літаратурна-публіцыстычнага жанру. Прадмовы, прысьвячэньні і пасьляслоўі напісалі: Рыгор Хадкевіч, Пётар Мсьціславец, Васіль Гарабурда, Кузьма і Лука Мамонічы, Лявонці Карповіч, Мялеці Сматрыцкі, Яіль Труцэвіч і інш. Захаваўся шмат ананімных прадмоў, прысьвячэньняў і пасьляслоўяў.

У эпоху Рэнэсансу зьявіліся помнікі экзэгетычнага жанру. Т. Фальконіюс адным зь першых асвоіў гэты жанр, апублікаваўшы дзьве кнігі камэнтароў да новазапаветных твораў. Да экзагетычнай літаратуры належыць творы А. Воляна «Разважаньні пра Пасланьне апостала Паўла да жыхароў Эфэса» (1592) і С. Зізанія «Казаньне сьвятога Кірылы, патрыярха ерусалімскага „Пра Антыхрыста і знакі яго“, з пашырэньнем навукі супраць ерасяў розных» (1596).

Публіцыстычная літаратура ўтрымлівала навукова-філязофскія кампанэнты. Мастацкая публіцыстыка ў значнай стала прарадзімай нацыянальнай філязофіі, літаратуразнаўства, мовазнаўства, этналёгіі, культуралёгіі, гісторыі, тэалёгіі. Пісьменьнікі-публіцысты абгрунтавалі ідэі свабоды, прававой дзяржавы.

Літаратура

• Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў. Даўняя літаратура: XI — першая палова XVIII стагоддзя. У 2-х т. Т. 1. / Рэд.: В. А. Чамярыцкі. — Мн., 2007. ISBN 978-985-08-0875-2
• Лойка А. А. Гісторыя беларускай літаратуры: Дакастрычніцкі перыяд: У 2 ч. — 2-е выд., дапрац. і дап. — Мн., 1989.
• Мальдзіс А. І. На скрыжаванні славянских традыцый: Літаратура Беларусі пераходнага перыяду: другая палавіна ХVII—ХVIII ст. — Мн., 1980.
• Саверчанка І. В. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — Мн., 1998.
• Саверчанка І. В. Старажытная паэзія Беларусі: ХVI — першая палова ХVII ст. — Мн., 1992.
• Саверчанка І. В. Паэтыка і семіётыка публіцыстычнай літаратуры Беларусі XVI—XVII стст. — Мінск: Беларус. Навука, 2012.
• Старажытная беларуская літаратура (XII—XVII стст.) / Уклад, прадм., камент. І. Саверчанкі — Мінск: Кнігазбор, 2007. — («Беларускі кнігазбор»)