Рэспубліка Карэя
| Рэспубліка Карэя 대한민국 大韓民國 | |||||
| |||||
| Нацыянальны дэвіз: 널리 인간 세계를 이롭게 하라 («Прыносіць карысьць чалавецтву») | |||||
| Дзяржаўны гімн: «Aegukga» | |||||
.svg)
| |||||
| Афіцыйная мова | Карэйская мова | ||||
| Сталіца | Сэул | ||||
| Найбуйнейшы горад | Сэул | ||||
| Форма кіраваньня Прэзыдэнт
Прэм’ер-міністар |
Юн Сок Ёль Хан Док Су | ||||
| Плошча • агульная • адсотак вады |
109 месца ў сьвеце 99 313 км² 0,3 | ||||
| Насельніцтва • агульнае (2012) • шчыльнасьць |
25 месца ў сьвеце 50 004 441 491/км² | ||||
| СУП • агульны (2013) • на душу насельніцтва |
12 месца ў сьвеце $1,687 трлн $33 580 | ||||
| Валюта | Паўднёвакарэйская вона (KRW) | ||||
| Незалежнасьць — ад Японіі |
1 сакавіка 1919 | ||||
| Дамэн верхняга ўзроўню | .kr | ||||
| Тэлефонны код | +82 | ||||
Рэспу́бліка Карэ́я (па-карэйску: 대한민국, 大韓民國, Тэханмінгук) — дзяржава ў паўднёвай частцы Карэйскага паўвострава. Назва «Карэя» паходзіць ад Карэ, дынастыі, якая панавала паўвостравам ў сярэднія вякі. Суседзямі Паўднёвай Карэі зьяўляюцца Кітай на захадзе, Японія на ўсходзе, Паўночная Карэя на поўначы. Паўднёвая Карэя знаходзіцца на поўначы ўмеранага пояса ў пераважна горнай мясцовасьці. Яна ахоплівае агульную плошчу 99 313 км²[1], з насельніцтвам 50 мільёнаў. Сталіцай і найбуйнейшым горадам зьяўляецца Сэул, з насельніцтвам у амаль 10 мільёнаў чалавек.
Археалягічныя знаходкі паказваюць, што Карэйскі паўвостраў быў заселены чалавекам у пэрыяд раньняга палеаліту[2][3]. Карэйская гісторыя пачынаецца з заснаваньня ў 2333 годзе да н. э. каралеўства Качасон легендарным кіраўніком Тан-гунам. Пасьля аб’яднаньня трох каралеўстваў Карэі ў 668 годзе н. э. у адну краіну Сылу, Карэя кіравалася дынастыямі Карэ й Часонам, пакуль у 1910 годзе Карэйская імпэрыя не была скасавана й анэксавана Японіяй. Пасьля вызваленьня й акупацыі савецкімі й амэрыканскімі войскамі ў канцы Другой сусьветнай вайны, краіна была падзелена на Паўночную і Паўднёвую Карэю. Апошняя была створана ў 1948 годзе як дэмакратычная краіна, нягледзячы на палітычную нестабільнасьць у часы ваеннага рэжыму й ваеннага становішча, пакуль не была створана Шостая рэспубліка ў 1987 годзе.
Пасьля ўварваньня ў Паўднёвую Карэю войскаў з поўначы 25 чэрвеня 1950 году ў выніку вайны паміж двума Карэямі было складзена пагадненьня аб замірэньні, якое аднак так і не было падпісана. Мяжа паміж дзьвюма краінамі зьяўляецца найбольш моцна ўмацаванай у сьвеце[4]. Пасьля вайны эканоміка паўднёвай Карэі значна вырасла й краіна ператварылася ў буйны эканомічны цэнтар ня толькі Ўсходняй Азіі, але й сьвету[5].
Паўднёвая Карэя зьяўляецца прэзыдэнцкай рэспублікай, якая складаецца з шаснаццаці адміністрацыйных адзінак, і разьвітай краінай зь вельмі высокім узроўнем жыцьця. Гэта чацьвёртая паводле велічыні эканоміка ў Азіі й 15-я паводле намінальнага СУП, ці 12-я, паводле парытэту пакупніцкай здольнасьці, найбуйнейшая эканоміка ў сьвеце[6]. Эканоміка базуецца на экспартна-арыентаванай вытворчасьцю электронікі, аўтамабілебудаваньня, караблебудаўніцтва, машыныбудаваньня, вырабаў нафтапрадуктаў і робататэхнікі. Паўднёвая Карэя зьяўляецца чальцом ААН, СГА, АЭСіР. Краіна таксама зьяўляецца адным з заснавальнікаў арганізацыі АТЭС і саміту Ўсходняй Азіі.
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Да падзелу
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Карэйская гісторыя пачынаецца з заснаваньня Качасона ў 2333 годзе да н. э. Тан-гунам, у адпаведнасьці з карэйскай міталёгіяй[7]. Го Чо Сун пашырылася й ейным ягоным кантролем знаходзілася ня толькі паўночная частка Карэйскага паўвострава, а таксама некаторая частка Маньчжурыі. Пасьля шматлікіх канфліктаў з кітайскай дынастыі Хань, Го Чо Сун распалася, што прывяло да прота-трохпанскага пэрыяду Карэі.
У першыя стагодзьдзі нашай эры панствы Пуё, Акчо, Тан’е й зьвяз Самхан займалі тэрыторыю паўвострава й паўднёвай Маньчжурыі. Аб’яднаньне трох каралеўстваў у адзіную Сыла ў 676 годзе прывяло да таго, што большая частка Карэйскага паўвострава знаходзіцца пад кантролем аб’яднанае Сылы, а Пархэ атрымала кантроль над паўночнай часткай Кагурэ.
У каралеўства Сыла квітнела ў гэтыя часы, разьвівалася паэзія й мастацтва, а таксама распаўсюджвалася будыйская культура. Адносіны паміж Карэяй і Кітаем заставалася адносна мірны працягу гэтага часу. Тым ня менш, Сыла аслабла пад узьдзеяньнем унутранай барацьбы й апынулася пад панаваньнем дынастыі Карэ ў 935 годзе. Пархэ, сусед Сылы на поўначы, быў створаны ў якасьці пераемніка дзяржавы Кагурэ. У пэрыяд росквіту, Пархэ кантраляваў вялікую частку Маньчжурыі й частку Далёкага Ўсходу Расеі, але каралеўства было захоплена кіданамі ў 926 годзе.
Паўвостраў быў цалкам аб’яднаны імпэратарам Тхэчжо Карэ ў 936 годзе, а сталіца была перанесена ў старажытны Сэул. Як і Сыла, у Карэ таксама ўвага надавалася разьвіцьцю культуры, гэтак у 1377 годзе быў надрукаваны «Чыкчы» ў 1377 годзе, з дапамогай выкарыстаньня старога рухомага ў сьвеце тыпу мэталічнага друкаванага станка[8]. Мангольскае нашэсьце ў XIII стагодзьдзі значна паслабіла Карэ. Пасьля амаль 30-гадовай вайны, дынастыя Карэ працягвала панаваць у Карэі, аднак зрабілася васалам манголаў. Пасьля таго, як Мангольская імпэрыя была скасавана, цяжкая палітычная барацьба прывяла да зрушэньня дынастыі Карэ й усталяваньня дынастыі Часон ў 1392 годзе пасьля паўстаньня генэрала Лі Сон-Ге.
Першыя 200 гадоў панаваньня дынастыі Часон былі адзначаны адносна мірнымі гадамі, якія прывялі да стварэньня хангылю каролём Сэчжонам Вялікім ў XIV стагодзьдзі й ростам уплыву канфуцыянства ў краіне.
Паміж 1592 і 1598 гадамі японцы ўварваліся ў Карэю. Таётомі Хідэёсі, які кіраваў японскімі сіламі, спрабаваў уварвацца ў азіяцкі кантынэнт праз Карэю, але ў канчатковым выніку быў пераможаны кітайскім войскам дынастыі Мін. У гэтай вайне таксама назіраўся ўздым адмірала Лі Сун-сіна й ягонага знакамітага «чарапаха-карабля». У 1620-х і 1630-х гадох Часон пацярпелі ад нашэсьця маньчжураў, якія ў выніку заваявалі ўвесь Кітай. Пасьля чарговай сэрыі войнаў супраць Маньчжурыі, Часон выпрабавалі амаль 200-гадовы пэрыяд міру. Каралі Ёнджо і Чанчжо прывялі дзяржаву да адраджэньня магутнасьці дынастыі Часон.
Тым ня менш, апошнія гады панаваньня дынастыі Часон былі адзначаны залежнасьцю ад Кітая па зьнешніх сувязях і ізаляцыі ад зьнешняга сьвету. У XIX стагодзьдзі ізаляцыянісцкая палітыка Карэі заслужыла назву «Каралеўства Пустэльнік». Дынастыя Часон спрабавала абараніць сябе ад заходняга імпэрыялізму, але была вымушаны адкрыць свой гандаль. Пасьля Першай кітайска-японскай вайны й расейска-японскай вайны Карэя была акупаваная Японіяй з 1910 па 1945 гады. У канцы Другой сусьветнай вайны японцы здаліся на карысьць савецкіх і амэрыканскіх сілаў, якія занялі паўночную і паўднёвую паловы Карэя, адпаведна.
Пасьля падзелу
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Нягледзячы на першапачатковы плян адзінай Карэі ў 1943 годзе, які быў прадугледжаны згодна з Каірскай дэклярацыяй, эскаляцыя халоднай вайны паміж Савецкім Саюзам і Злучанымі Штатамі ў рэшце рэшт прывяла да стварэньня асобных урадаў, кожны са сваёй ідэалёгіяй, што прывяло да падзелу Карэі на два палітычных утварэньня ў 1948 годзе: Паўночную Карэю й Паўднёвую Карэю. На поўначы былы антыяпонскі партызан і камуністычны дзяяч Кім Ір Сэн прыйшоў да ўлады праз падтрымку з боку Савецкага Саюза. На поўдні былі праведзены выбары пад наглядам Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, была абвешчаная Рэспубліка Карэя, і Лі Сын Ман уступіў на пасаду як першы прэзыдэнт краіны. У сьнежні Генэральная Асамблея ААН абвесьціла толькі гэты ўрад законным для ўсёй Карэі[9].
25 чэрвеня 1950 году Паўночная Карэя ўварвалася ў Паўднёвую Карэю, што выклікала Карэйскую вайны, першы буйны канфлікт халоднай вайны. У той час Савецкі Саюз байкатаваў Арганізацыю Аб’яднаных Нацыяў (ААН), тым самым пазбаўляючыся свайго права вета. Гэта дазволіла ААН умяшацца ў грамадзянскую вайну, калі стала ясна, што вышэйшыя паўночнакарэйскія войскі жадаюць захапіць усю Карэю. Савецкі Саюз і Кітай аказвалі падтрымку Паўночнай Карэі, а з боку паўночнікаў удзельнічалі ў баях кітайскія войскі. Пасьля вялізных стратаў сярод грамадзянскага насельніцтва як на поўначы, гэтак і на поўдні, вайна ў канчатковым выніку зайшла ў тупік. Перамір’е 1953 году, якое гэтак і не было падпісана з боку Паўднёвай Карэі, падзел паўвострава рабіўся ўздоўж дэмілітарызаванай зоны ў арыгінальнай дэмаркацыйнай лініі. Мірная дамова не была падпісана паміж гэтымі краінамі, у выніку чаго тэхнічна яны застаюцца ў стане вайны. Паводле некаторых падлікаў 2,5 мільёна чалавек памерлі падчас Карэйскай вайны[10].
У 1960 годзе студэнцкае паўстаньне прывяло да адстаўкі самадзяржаўнага прэзыдэнта Лі Сын Мана. Пэрыяд палітычнай нестабільнасьці быў скончаны ў выніку вайсковага перавароту генэрала Пак Чжон Хі ў адносінах да слабага й неэфэктыўнага ўраду ў наступным годзе. Парк займаў пасаду прэзыдэнта да свайго забойства ў 1979 годзе, правёўшы значныя эканамічныя рэформы, што садзейнічалі хуткаму экспартнаму эканамічнаму росту, а таксама праводзячы сур’ёзныя палітычныя рэпрэсіі. Пак падвяргаўся жорсткай крытыцы як бязьлітасны ваенны дыктатар, нягледзячы на тое, што карэйская эканоміка разьвівалася значнымі тэмпамі падчас ягонага знаходжаньня на пасадзе.
Геаграфія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Паўднёвая Карэя займае паўднёвую частку Карэйскага паўвострава, якая распасьціраецца на 1100 км ад азіяцкага мацерыка. Паўвостраў мае горны рэльеф з боку бліжэйшага да Японскага мора на захадзе. З усходняга боку ад паўвострава месьціцца Жоўтае мора. Паўднёвы ўскраек паўвострава знаходзіцца ля Карэйскага праліва. Краіна, разам з усімі сваімі астравамі, разьмешчана паміж 33° і 39° пн. ш. і 124 ° і 130 ° у. д. Агульная плошча краіны складае 100 км²[11].
Паўднёвая Карэя можа быць падзелена на чатыры асноўных рэгіёну: ўсходні рэгіён высокіх горных хрыбтоў і вузкіх прыбярэжных раўнінаў, заходні рэгіён шырокіх прыбярэжных раўнінаў, рачных басэйнаў і пагоркаў, паўднёва-заходні рэгіён гораў і далінаў, а таксама паўднёва-ўсходні рэгіён у шырокім басэйне ракі Нактанган[12]. Тэрыторыя Паўднёвай Карэі ў асноўным горная, большасьць зямель не прыдатныя для земляробства. Нізіны, разьмешчаныя ў асноўным на захадзе й паўднёвым усходзе, складае толькі 30% ад агульнай плошчы зямель.
Каля трох тысячаў астравоў і выспаў, якія зьяўляюцца ў асноўным малымі й незаселенымі, ляжаць ля заходняга й паўднёвага ўзьбярэжжа Паўднёвай Карэі. Чэджу-да знаходзіцца ў 100 кілямэтрах ад паўднёвага ўзьбярэжжа Паўднёвай Карэі. Гэта самы вялікі востраў краіны, з плошчай у 1845 км². Чэджу таксама зьяўляецца месцам знаходжаньня самай высокай кропкі Паўднёвай Карэі: Халасан, патухлага вулькана, які дасягае вышыні ў 1,95 кілямэтраў над узроўнем мора.
Паўднёвая Карэя мае 20 нацыянальных паркаў і папулярных месцаў прыроды, як чайныя палі Пасон, бухта Сунчхон, а таксама першы нацыянальны парк Чырысан[13].
Экалёгія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
На працягу першых 20 гадоў хвалевага разьвіцьця Паўднёвай Карэі, былі зроблены невялікія намаганьні для захаваньні навакольнага асяродзьдзя[14]. Неабмежаваная індустрыялізацыя й разьвіцьцё гарадоў прывяло да абязьлесеньня й зьнішчэньня водна-балотных угодзьдзяў[15]. Тым ня менш, у апошнія часы былі зроблены намаганьні да збалянсаваньня гэтых праблемаў, у прыватнасьці ўрад выдзеліў 84 млрд даляраў на пяцігадовы праект зялёнага росту, які накіраваны на павышэньне энэргаэфэктыўнасьці й разьвіцьцё зялёных тэхналёгіяў.
Эканамічная стратэгія на зялёныя тэхналёгіі ўяўляе сабой усёабдымную перапрацоўку эканоміцы Паўднёвай Карэі, выкарыстоўваючы каля двух адсоткаў ад СУП краіны. Ініцыятыва азеляненьня ўключае ў сябе такія намаганьні, як забесьпячэньне агульнанацыянальнай роварнай сеткі, выкарыстаньне сонечнай і ветравой энэргіі, зьніжэньне колькасьці залежных ад нафты транспартных сродкаў, захаваньне энэргіі сонечнага сьвятла й шырокае выкарыстаньне экалягічна чыстых тэхналёгіяў, як то сьвятлодыёды ў галіне электронікі і асьвятленьня[16]. У краіне, якая ўжо зьяўляецца найбольш інтэрнэтызаванай краінай у сьвеце, існуюць пляны па стварэньні агульнанацыянальнай сеткі наступнага пакаленьня, якая будзе ў 10 разоў хутчэйшай, чым шырокапалосныя сродкі для таго, каб паменшыць спажываньне энэргіі[16].
Дзяржаўны лад
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Паводле цяперашняй канстытуцыі дзяржаву часам называюць Шостая Рэспубліка Паўднёвай Карэі. Як і ў многіх дэмакратычных дзяржавах[17], урад Паўднёвай Карэі падзелены на тры галіны: выканаўчую, судовую й заканадаўчую. Выканаўчая й заканадаўчая ўлады працуюць у асноўным на нацыянальным узроўні, хоць і розныя міністэрствы ў органах выканаўчай улады таксама ажыцьцяўляюць лякальныя функцыі. Мясцовыя органы ўлады зьяўляюцца паўаўтаномнымі і ўтрымоўваюць свае ўласныя выканаўчыя й заканадаўчыя ўлады. Судовая ўлада працуе на нацыянальным і мясцовым узроўнях. Паўднёвая Карэя зьяўляецца канстытуцыйна дэмакратычнай краінай.
Структура ўрада Паўднёвай Карэі вызначаецца паводле канстытуцыі. Гэты дакумэнт быў перагледжаны некалькі разоў з моманту ягонага першага апублікаваньня ў 1948 годзе. Тым ня менш, ён захаваў шматлікія характарыстыкі, і за выключэньнем нядоўгай гісторыі Другой Рэспублікі Паўднёвай Карэі, у краіне заўсёды існавала прэзыдэнцкая сыстэма зь незалежным выканаўчым органам[18]. Першыя прамыя выбары таксама былі праведзены ў 1948 годзе. Нягледзячы на тое, што Паўднёвая Карэя перажыла шэраг ваенных дыктатур з 1960-х да 1980-х гадоў, з тых часоў яна ператварылася ў краіну з пасьпяховай лібэральнай дэмакратыяй.
Прэзыдэнт
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Прэзыдэнт зьяўляецца главой дзяржавы ў Паўднёвай Карэі. Цяперашні прэзыдэнт Мун Чжэ Ін, якая прадстаўляе дэмакратычную партыю, быў абраны ў 2017 годзе.
Парлямэнт
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Аднапалатны Нацыянальная асамблея (300 месцаў). 243 дэпутаты абіраюцца па мажарытарнай сыстэме з адноснай большасьцю галасоў у аднамандатных акругах, 46 — па нацыянальных партыйных сьпісах з 5% бар’ерам. Тэрмін дэпутацкіх паўнамоцтваў — 4 гады. Выбары ў парлямэнт пачалі праводзіцца з 1950 году. 5 сьнежня 2011 году Дэмакратычная працоўная партыя аб'ядналася з партыяй народнага ўдзелу і адной з фракцый Новай прагрэсыўнай партыі, каб ўтварыць Аб'яднаную прагрэсіўную партыю[19]. 17 лютага 2020 году кансэрватыўная партыя «Ханара» («Партыя вялікай краіны») аб'ядналася зь некалькімі іншымі партыямі для ўтварэньня Аб’яднанай партыі будучыні[20]. Ад 2020 году мінімальны ўзрост, зь якога грамадзяне набываюць права галасаваць паніжаны ад 19 да 18 гадоў[21].
| месцаў | партыя |
| 180 | Дэмакратычная партыя (Табура)/Аб'яднаная грамадзянская партыя |
| 103 | Аб’яднаная партыя будучыні/Партыя будучыні Карэі |
| 6 | Партыя спавядлівасьці |
| 3 | адкрытая дэмакратычная партыя |
| 3 | Народная партыя |
| 5 | незалежныя кандыдаты[22] |
Старшыня Нацыянальнай асамблеі — Парк Б'ёнг-сэўг (па-карэйску: 박병석)[23].
Эканоміка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Эканоміка Паўднёвай Карэі на 2013 год зьяўлялася 12-й у сьвеце па СУП (па парытэту пакупніцкай здольнасьці) і 15-й у сьвеце па намінальным СУП. У пераліку на душу насельніцтва СУП вырас са 100 даляраў ЗША ў 1963 годзе, да больш за 33 000 даляраў ЗША ў 2013 годзе.
Ключавыя напрамкі паўднёвакарэйскай эканомікі за шасьцідзесяцігадовую гісторыю існаваньняў дзяржавы моцна зьмяніліся. У 1940-х гадах эканоміка краіны абапіралася пераважна на сельская гаспадарка і лёгкую прамысловасьць. На працягу наступных некалькіх дзесяцігодзьдзяў акцэнт зрушыўся ў бок лёгкай прамысловасьці і вытворчасьці тавараў народнага спажываньня, а ў 1970-х і 1980-х гадах — у бок цяжкай прамысловасьці. На працягу 30 гадоў пасьля таго як прэзыдэнт краіны Пак Чон Хі ў 1962 годзе абвясьціў пачатак першай пяцігодкі, эканоміка краіны расла вельмі высокімі тэмпамі, а сама структура эканомікі моцна зьмянілася.
Бурны эканамічны рост у 80-х гадах запаволіўся да канца дзесяцігодзьдзя. Да таго часу эканамічны рост запаволіўся да 6,5% у год, а з ростам заработнай платы насельніцтва вырасла і інфляцыя. Як і ў іншых высокаразьвітых краінах, да пачатку 1990-х гадоў сфэра паслуг стала дамінуючай у эканоміцы краіны, а цяпер яна складае дзьве траціны ўсяго СУП.
У 2023 годзе на атамныя электрастанцыі прыпадала 28 % вытворчасьці электраэнэргіі ў Паўднёвай Карэі[24].
Глядзіце таксама
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ «Korea’s Geography». Asianinfo.org.
- ^ «Ancient civilizations» (Press release). Canada: Royal Ontario Museum.
- ^ «Prehistoric Korea». Office of the Prime Minister.
- ^ «Koreas agree to military hotline». CNN.com.
- ^ «South Korea: Economic and social developments». Encyclopædia Britannica.
- ^ «Report for Selected Countries and Subjects». International Monetary Fund.
- ^ «Korea’s History»(недаступная спасылка). Asian Shravan.
- ^ «Digital Jikji». Digital Jikji.
- ^ «195 (III) The problem of the independence of Korea», December 12, 1948, Resolutions Adopted by the General Assembly During its Third Session, p. 25.
- ^ Korean War (1950-53). Britannica Online Encyclopedia (анг.).
- ^ «행정구역(구시군)별 국토적»(недаступная спасылка). Korea Statistical Information Service.
- ^ Geography of Korea. Asia Info Organization
- ^ «Korea National Park Service official site». English.knps.or.kr.
- ^ «Korea Air Pollution Problems». google.com.
- ^ «Column Letter to Lee administration: Save the Songdo Tidal Flat: Opinion: Home». English.hani.co.kr.
- ^ а б «South Korea’s green new deal». CNN.com.
- ^ «Index of Democracy 2008». The Economist Intelligence Unit.
- ^ «South Korea — Constitution». International Constitutional Law.
- ^ Minor parties launch ’Unified Progressive Party’ (анг.). The Korea Times (5 сьнежня 2011). Архіўная копія ад 2 сьнежня 2012 г.
- ^ [News analysis] New conservative party or throwback to the Saenuri Party? (анг.). The Hankyoreh (18 лютага 2020).
- ^ Паўднёвая Карэя (анг.) The World Factbook. CIA. Праверана 19 верасьня 2020 г.
- ^ Кіруючая дэмакратычная партыя перамагла на выбарах у парламент Рэспублікі Карэя. БелТА (16 красавіка 2020).
- ^ Park Byeong-seug to head the National Assembly as speaker (анг.). Korea JoongAng Daily (20 мая 2020).
- ^ Георгі Грыц. Генэрацыя выгады, або Навошта краінам свае АЭС // Беларускае тэлеграфнае агенцтва, 13 лістапада 2023 г. Праверана 14 лістапада 2023 г.